Nga MSC. Albert HABAZAJ/studiues/
Spiro Çomora, me prindër nga Vunoi i Himarës, u lind në Korfuz më 31 janar 1918 dhe mbylli sytë në Tiranë, më 16 prill 1973. Në profilin e tij letrar shfaqet si mbledhës folklori, satirist, përkthyes, poet dhe komediograf shqiptar. Shqiptarët, kur përmendin emrin e Spiro Çomorës, kujtojnë “Karnavalet e Korçës” dhe, kur shohin, lexojnë apo dëgjojnë për komedinë e famshme, u vjen ndërmend emri i paharruar dhe i papërsëritshëm atij vigani, që krijoi e la gjurmë në atë lloj të gjinisë dramatike, me subjekt gazmor, me vepra të cilat godasin veset e sjelljet e këqija të njerëzve, duke i vënë ato në lojë e duke i bërë qesharake. Letërsia e Çomorës u krijua, qarkulloi, u afirmua dhe u pëlqye në periudhën e Pasçlirimit. Veçse, edhe pse shkrimtari bregas iku shumë i ri, vetëm 55 vjeç, vepra e tij artistike satirike (rast unikal?) rrojti e freskët, rron e këndshme dhe mund të rrojë dhe 550 vjet, apo ndoshta mund të ketë fatin e përjetësisë, siç kanë përkthimet e tij të mëdha nga Homeri e Aristofani… Elsie, kur shqyrton dramaturgjinë në Shqipëri nga vitet 1944 deri më sot, përmend Kolë Jakovën që bëri hapin e parë në dramaturgjinë e realizmit socialist. Mbas tij përmend Spiro Çomorën e në vijim Sulejman Pitarkën, Ndrec Lukën, Andre Skanjetin, Jonuz Dinin, Loni Papën, Fadil Paçramin, Minush Jeron, Kujtim Spahivoglin, Ruzhdi Pulahën, Xhemal Brojën, Ibrahim Uruçin, Selman Vaqarin, Fadil Krajën, Hamza Minarollin, Dritëro Agollin, Naum Priftin, Dhimitër Xhuvanin, Teodor Laçon, Maku Ponen, Pëllumb Kullën, Fahri Balliun dhe Artur Zhejin. Nga bibliografia e S. Çomorës ka shënuar: “Karnavalet e Korçës”, Tiranë 1961, ribotim në Prishtinë 1986; “Dy me zero” Tiranë, “Naim Frashëri” 1969 dhe “Vepra letrare”, 4 vëll., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1979 -1980. Për autorin tonë shkruan: “Një dramaturg i njohur, poet satirik dhe humorist në vitet gjashtëdhjetë ka qenë Spiro Çomora (1918-1973) nga Vunoi në bregdetin himariot, i përmendur për komedinë me tri akte “Karnavalet e Korçës”, Tiranë 1961 përkthyer në greqisht (Athinë 1980) dhe “Dy me zero” Tiranë 1969. Në të parën veprimi shtjellohet në Korçë në vitin 1936 rreth përpjekjeve të pareshtura të një tregtari të pasur, por koprac, Nikollaq Jorganxhiut, për të martuar të bijën Afroviti me sa më pak pajë e shpenzime. Komedia zhvillohet në sfondin e kontradiktave të thella sociale dhe të varësisë gjithnjë e më të madhe të Mbretërisë së Shqipërisë nga Italia fashiste” (shih: Elsie, Robert: “Historia e Letërsisë Shqiptare” Tiranë – Pejë, Dukagjini, 1997, f. 431. Dhe kaq! Nga botimi më i ri i nivelit akademik “Fjalori Enciklopedik Shqiptar” (FESH, 2008) marrim këtë informacion: “Çomora, Spiro (1918 -1973. Poet dhe komediograf. Lindi në Korfuz në një familje nga Vunoi i Himarës. Ndoqi studimet e larta për drejtësi në Universitetin e Romës. Nisi të shkruaj që para Çlirimit, por talenti i tij si letrar u zhvillua plotësisht më pas. Për një kohë të gjatë punoi si redaktor në revistën “Hosteni”. Në vjershat me temë politike e shoqërore të përmbledhura në librat “Për njoftim e për veprim” (1955), “Maska e fytyra” (1960), “Skena dhe prapaskena” (1962) satirizoi buroktatizmin, formalizmin, zakonet dhe shprehitë prapanike. S. Ç. Shkroi një varg skeçesh dhe komedish, ndër të cilat zë vend të shquar komedia “Karnavalet e Korçës” (1961; në përkthim greqisht: Athinë, 1980), ku fshikulloi mendësinë e borgjezisë tregtare, kotësinë e jetës, konformizmin dhe moralin hipokrit të saj. Ai dha ndihmesë edhe në letërsinë për fëmijë me një varg librash si, “Një tufë vjershash” (1952), “Shkolla jonë” (1954), “Çil, çil trëndafil” (1963) etj. S.Ç. punoi edhe në lëmin e përkthimeve; shqipëroi me mjeshtëri disa kryevepra nga letërsia antike greke, si “Odisea” e Homerit, “Lisistrata” e Aristofanit etj.” (Shih: FESH,1, ASHSH, Tiranë, 2008, f. 401, zëri përgatitur nga Drita Siliqi). Në botimin enciklopedik të 1985-ës nuk trajtohet profili i tij si zë i përgatitur, por i përmendet telegrafisht emri për kontributin në letërsinë satirike: “…Ndër autorët që dhanë ndihmën e tyre në zhvillimin e këtyre llojeve [të letërsisë satirike, sidomos të krijimeve satirike në vargje si fejtoni, vjersha e shkurtër, epitafi, poema etj. – shën. im: A. H] janë N. Bulka, S. Çomora, D. Bubani etj., të cilët trajtuan tema të mprehta politike e shoqërore, fshikulluan burokratizmin, konformizmin, indiferentizmin, zakonet prapanike…”. (Shih: FESH, ASH RPSSH, Tiranë, 1985, f. 605). “Ndonëse me pak tradita, hapa përpara bëri edhe dramaturgjia me veprat e K. Jakovës (“Toka jonë” etj.), të S. Çomorës (“Karnavalet e Korçës”) etj.” (FESH, vep. e cit., f. 607). Dhe, së fundmi: “Dramaturgjia në letërsinë shqiptare pati një trashëgimi të vogël nga e kaluara. Ajo eci shpejt pas Çlirimit, duke pasqyruar luftën për lindjen e jetës së re kundër jetës së vjetër, konfliktet shoqërore që e përcjellin këtë luftë. Drama lulëzoi, duke ushqyer teatrin kombëtar. Në repertorin e tij qëndrojnë vazhdimisht drama “Toka jonë” e K. Jakovës, “Cuca e maleve” e L. Papës, “Familja e peshkatarit” e S. Pitarkës, komeditë “Prefekti” e B. Levonjës, “Karnavalet e Korçës” e S. Çomorës, “Zonja nga qyteti” e R. Pulahës etj. (Po aty, f. 1055). Kuptohet që kjo do të ishte gjuha e shkrimit në ato botime, edhe pse të nivelit më të lartë, atij akademik – gjuha në funksion të kohës dhe në shërbim të sistemit në Shqipëri. Si e lexoj sot këtë tekst? Spiro Çomora ishte me shkollë të lartë dhe i arsimuar në Perëndim, në Universitetin e Romës, kur popullata shqiptare pothuaj qe analfabete dhe intelektualët e vërtetë numëroheshin me gishta, nuk ishin qindra… Përmendet fakti që Çomora është autor i komedisë “Karnavalet e Korçës”. Bukur. Shumë bukur. Ajo është kryevepra e tij në fushën e dramaturgjisë shqiptare dhe, ndoshta për tematikën sa lokale, aq universale, e, patjetër për mjeshtërinë e lartë artistike të ndërtimit të veprës kujtohet edhe sot me simpati ndër ne; si duket, do të jetë dhe nesër e bukur, e këndshme, argëtuese, zbavitëse, tërheqëse, thumbuese, fshikulluese dhe me mesazhe përmirësimi të shoqërisë, të grupeve përbërëse, të bashkësive më të vogla që realizojnë të tërën. Përmendet emri i tij si redaktor në revistën “Hosteni”. Mirë. Po shkenca e Bibliotekës, Bibliotekonomia na mëson se Klasifikimi Dhjetor Universal (KDU) mbi bazën e standarteve ndërkombëtare është klasifikim hierarkik. Rrjedhimisht, KDU është gjuhë informacioni dhe universi i informacionit, dituria (dijet e regjistruara) në KDU është e ndarë në dhjetë klasa, që zbërthehen e zbërthehen e zbërthehen…Kemi kuptuar që me hierarki numerike reflektohet hierarkia e koncepteve. Në këtë klasifikim hierarkik, përkthyesi është shumë i rëndësishëm, sepse e trajton letërsinë tjetër për vete, si letërsi shkencore në rezonacë të plotë me letërsinë artistike, me logjikë, me koherencë, mbushur me emocion e me ndjenjë. Përkthyesi vjen i dyti, për nga rëndësia e vlerave, mbas autorit dhe qëndron përpara redaktorit, kryeredaktorit apo redaktorit përgjegjës. Në Bibliotekën tonë Kombëtare janë 40 regjistrime të Çomorës…
Faqja online e tij ka këtë informacion: Leu në ishullin e Korfuzit prej një familjeje vunjote, e cila kishte emigruar për arsye mirëqenieje në Greqi. Në vendlindje kreu mësimet fillore dhe të mesme, ndërsa shkollimin e lartë e filloi në Itali për drejtësi…Nis punë si mësues dhe mbledhës folklori, puna e të cilit përfshihet në radhojën e botimeve “Visaret e Kombit” IV gjatë kohës kur Ministri i Arsimit Koliqi dha urdhëresën për t’u mbledhur dhe botuar fruti i folkut. Pas luftës u vendos në Tiranë dhe pothuajse gjatë gjithë jetës punoi në revistën “Hosteni”. Në fillimet e veta nisi të shkruajë vjersha humoristike, të cilat i botoi tek “Hosteni”. Bën pjesë në komisionin e përbërë prej gjashtë vetëve që mbikëqyri e redaktoi përkthimin e “Iliadës” nga Shllaku, duke e shoqëruar botimin me studimin “Iliada dhe bota homerike”. Fryt i punës disavjeçare janë përmbledhjet poetike “Syfete”, “Për njoftim e për veprim”, “Maska dhe fytyra” dhe “Skena e prapaskena”. Skena e tërhoqi Spiro Çomorën qysh herët dhe shkroi dialogje, intermexo, skeçe, pjesë me një akt etj., të cilat u botuan e u vunë edhe në skenë. Krijimet më të mira në këtë gjini i botoi në përmbledhjet “Nga fshati i gruas” dhe “Injeksione që duhën bërë”. Më vonë shkroi edhe disa komedi me një e tre akte, si “Syleshi”, “Iu hoqën petët lakrorit”, “Dy me zero” (më vonë e titulloi “Prindër edukatorë”), “Dema dhe toreadorë”, dhe mbi të gjitha “Karnavalet e Korçës” më 1961 dhe “Dy me zero” më 1969. Spiro Çomora u muar edhe me përkthime, si poema “Skënderbeu” e shkruar nga Grigor Pŭrlichev më 1968. E sidomos i letërsisë antike greke për të cilën çmohej nga Gjon Shllaku. Më 1957 pruri fabulat e Ezopit “Sorra e pëllumbi”; “Paqen” 1958, “Lisistratat” 1960 dhe “Kalorësit” 1969 e Aristofanit; pjesë të zgjedhura nga Satirat e Junius Juvenalis dhe 12 këngët e para të “Odisesë” së Homerit të botuara vitin që vdiq”.
Nuk do të ndaloj gjatë në veprën letrare të Çomorës, që lexuesi shqiptar e ka të plotë në katër vëllime me kopertinë të trashë, botuar në Tiranë, nga Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, në vitin 1980. Vëllimi i parë përmban krijimtarinë poetike të autorit; vëllimi i dytë komeditë; i treti skeçet dhe vëllimi katërt shkrimet satirike në prozë, si dhe disa artikuj e studime letrare. Me përjashtim të disa skeçeve të shfaqura nga estradat shqiptare, i gjithë materiali tjetër është marrë nga veprat e botuara të autorit dhe nga organet e shtypit periodik, kryesisht nga revista ‘Hosteni”, ku kontributi i Spiro Çomorës ka qenë i madh. Brenda vëllimeve, duke ruajtur kriterin gjinor botuesit i janë përmbajtur dhe kriterit kronologjik. Në këtë botim lexuesi gjen gjithë krijimtarinë letrare të Spiro Çomorës që ruan vlera edukative, estetike, morale dhe artistike edhe për lexuesin e sotëm. Redaktore e botimit është Rozeta Uçi. Emrin e Spiro Çomorës e gjejmë redaktor në librin “Antologji e poezisë antike greke” përkthyer nga Henrik Lacaj, botuar nga NSHB “Naim Frashëri” Tiranë, 1962. Nuk do të qëndrojmë as në këtë fushë, se, megjithë kontributet e tij të vlerta, del nga synimi i këndvështrimit, ngaqë është shumë e gjerë dhe e begatë veprimtaria e këtij njeriu të heshtur e punëmadh. Më vjen çudi, që përmendet për krijimet poetike, të cilat nuk kanë dhe aq vlera të qëndrueshme artistike, nuk i rezistuan kohës. Dhe në atë kohë nuk peshonin kushedi se çë. Dhe botohet një vëllim 391 faqësh me ato vjershurina! Përse bëhet kjo? Për të thënë: – Ja, kaq vlerë ka. Dihet që ai është poet i vogël apo mesatar (sikurse dhe Varfi, Luzaj, Kokoshi, Çaçi, të paktën flas për këta që kam nga Vlora) por , po ashtu dihet që Çomora ka qenë përkthyes i madh, sikurse Kokoshi, Luzaj, Çaçi, Varfi). SPIRO ÇOMORA KA PËRKTHYER NË SHQIP, KA RIKRIJUAR KRYEVEPRËN HOMERIKE “ODISENË”, një nga dy modelet e paarritshëm të botës së letrave! Pse nuk e evidentojnë këtë fakt të madh kritikucët tanë? Pse po e kalojnë ashtu, si diçka të thjeshtë? Përkthimi çomorian është ngjarje letrare. E theksoj këtë shqetësim, sepse nuk përmendet kurrkund, as në të tjera botime që kemi kërkuar, kontributi i tij i shkëlqyer si përkthyes, vetëm në fund e shkarazi. Në fakt, jo vetëm për Çomorën ndodh kështu. Të paktën, ndër profilet letrarë të autorëve vlonjatë, nga të cilët disa i kemi botuar edhe në gazetën ndërshqiptare “Dielli”, si K. Kokoshi, I. Luzaj, N. Hakiu e S. Çomora përmenden, ashtu shpërfillshëm, që, ja, edhe këta e bënë këtë gjë, sikur ata të kishin bërë diçka të rëndomtë, që i zuri hera…por përkthimet e tyre janë vlera, janë shqipërime, janë rikrijime. Pa u futur në bulëzimet e Rilindasve tanë, kujtojmë Fan Nolin e madh që bëri të flas shqip Shekspirin, Servantesin etj., sepse qe njeri i ditur, me kulturë të madhe, poliglot, stilist i artë. Afria që kishte me gjuhët e huaja greqishten, anglishten, frëngjishten e aftësoi ta bënte shqipen një gjuhë të stërholluar dhe elegante, duke na pasqyruar stilin e veprave të huaja me ngjyrat e ritmin e origjinalit. Po kështu, në vijim ata që hodhën themelet e ndërtesës së përkthimit, që krijuan shkollën e përkthimit shqip, pas farës diturore që mbollën Noli e Konica, si Sotir Papahristo, Lasgushi, Skënder Luarasi, Henrik Lacaj, Vedat Kokona, Jusuf Vrioni, Sotir Caci, Pashkë Gjeçi, Halit Selfo, Spiro Çomora, Vexhi Buharaja, Gjon Shllaku, Petro Zheji, Alqi Kristo e Robert Shvarc (vendosja e emrave, sipas ditëlindjes) janë Heronjtë Emblematikë të Përkthimit. Kur cilësojmë të Përkthimit nuk e kemi fjalën për ata njerëz të përkthimit, që bëjnë thjesht kthimin mekanik të letërsisë së huaj në shqip, se sot është dhe një mjet operativ digjital “Google translate”… Kemi parasysh pikërisht këta shqipërues, dijetarë e figura të shquara në shumë fusha, këta mjeshtra të përkthimit, që kanë dhënë një kontribut të shquar në krijimin e shkollës së përkthimit shqip, si përkthyes të talentuar të letërsisë botërore. Nga që përkthyes ka shumë, por ata që na lënë mbresa me artin e përkthimit janë pak, nuk do të ndalem tek emrat e tjerë të mëdhenj të përkthimit si Kuteli, Eqerem Vlora, Branko Merxhani, Lame Kodra, Martin Camaj, Koliqi etj., por po kujtoj e përmend me respekt ata që e vijuan dhe po e mbanë kaq lartësisht stafetën sa të bukur, aq të vështirë të përkthimit si Jorgo Bllaci, Aurel Pasari, Afrim Koçi, Nonda Varfi, Nasi Lera, Ardian Marashi, Pavli Qesku, Lili Bare, Shpëtim Çuçka, Mirela Kumbaro, Mira Meksi, Klodeta Dibra, Edmond Tupja, Ardian Klosi, Virgjil Muçi, Uk Zenel Buçpapaj, Jorgji Doksani, Bujar Doko, Zhak Pilika, Aleksandër Zoto, Aristidh Ristani, Klio Evangjeli e deri tek Mimoza Hysa e brezi i kohës që jetojmë. Emrat e rëndë të letrave si Fatos Arapi, Kadareja e Dritëroi janë gurë të çmuar në përkthimet tona, si diamanti, si ajo “Era pranverore” e Vaçe Zelës për muzikën shqiptare. Një fakt më çudit keq. Nga emrat e traditës, po thuaj të gjithë e kanë nga një “cen”. Po pse janë përndjekur, xhanëm!? Ca u vranë. Ca u burgosën. Ca u degdisën humbëtirave. Larg. Ku s’ka dy lek’ diell. Apo ku dielli të përvëlon. Ca u lanë në heshtje. U harruan. T’u humbte emri… Po ka një proverb latini: “Verba volant, skripta manent” (Fjalët fluturojnë, shkrimet mbesin, i merr era fjalët, e shkruara qëndron, ajo mbetet gjurmë, dokument përgjatë kohërave).
Përkthyes i kryeveprave të letërsisë antike: Duke kërkuar në Biblotekën Personale në shtëpinë time në Ujë të Ftohtë, dhe, patjetër, mbasditeve në Bibliotekën “Nermin Vlora Falaschi” të Universitetit “Ismail Qemail”, Vlorë, ku punoj, përzgjodha botimet e Spiro Çomorës. Por, nuk do të trajtoj “Karnavalet e Korçës” se ajo dihet, njihet dhe është mbarëpopullore e më tutje. Shfletoj Aristofanin (Aristophanes): “Paqja” komedi, e përktheu nga origjinali Spiro Çomora, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve [me shkurtime: NSHB – shën. im: A. H], Tiranë, 1958, me 129 faqe. Libri çelet me tetë faqe e gjysmë shënime të Spiro Çomorës shkruar në Tiranë, korrik 1957. Komedia e botuar në shqip është e pajisur edhe me sqarimet e duhura e të plota gjatë tekstit, në fund të faqeve përkatëse. Gjykoj se ky libër dhe të tjerë të përkthyer nga Çomora apo “koka” si ai mund të shërbejnë si modele metodologjikë për përkthyesit dhe shkollat e përkthimit. Kam mendimin se shkrimtaria e Çomorës dhe e ekipit të ngushtë të këtij klasi shqipëruesish, e njeh mirë psikologjinë shqiptare, sa dhe atë greke etj., e njeh mirë pedagogjinë sa dhe artin e përkthimit, përndryshe s’ka se si të shpjegohet që na e bëjnë përkthimin (aq më tepër nga gjuhë të vështira si greqishtja) të lehtë e të bukur si muzikë. Çomora na bën këtë prezantim: “Për jetën e Aristofanit, i cili foli kaq shumë për jetën e njerëzve të kohës së tij, dimë fare pak gjëra. Ay lindi midis viteve 445 e 450 dhe vdiq pas viti 387 përpara E.R. Ishte prej fisit Pandhionis, prindërit e tij Filipi e Zinaida, ishin qytetarë të lirë dhe kishte tre djem: Filipin, Aràrin dhe Nikostràtin. Shkrojti 44 komedi, po vetëm 11 prej tyre shpëtuan në gjendje shumë të mirë gjer në ditët tona: “Akarnienët” v. 425 [p.e.r. – shën. im: A. H], “Retë” v. 423, “Kalorësit” v. 422, “Grerëzat” v. 422, “Paqja” v. 421, “Zogjtë” v. 414, “Lisistrata” v. 411, “Tesmoforet” v. 411, “Bretkosat” v. 405, “Parlamenti i grave” v. 392, “Pluti” v. 388. Pra shumicën e komedive të tij ay e shkrojti gjat kohës së luftës peloponeziane (431-404), e cila shënoi fillimin e mbarimit të botës greke… Aristofani është një kolos i fantazisë krijonjëse: krijon fjalë, krijon ngjarje, krijon legjenda dhe histori, zbret perënditë në tokë dhe shpie njerëzit në qiell (Paqja)…Të gjitha veprat e Aristofanit shprehin dashurinë e tij të thellë për jetën dhe për njeriun. Dhe kjo dashuri e Aristofanit nuk ka si prototip, si model nonjë ideal, jashtë realitetit, jashtë vendit dhe kohës. Aristofani është i huaj për çdo metafizikë. Ay e dashuron njerinë ashtu siç është, prej mishi e kockash, në jetën e përditshme…Ay qëndron me kamxhik në dorë gjithmonë. Po njerëzit s’i godit. Ay fshikullon “udhëheqësit” e këqij, godit mendimtarët e liq që trubullojnë mëndjen e popullit, godit zakonet e këqia që çkatërrojnë shoqërinë dhe i bëjnë qytetarët fatkeqë, ay godit çdo gjë që i pengon njerëzit- si individë e si unitet shoqëror- të shijojnë gëzimin e jetës dhe lumturinë. Satira e Aristofanit nuk drejtohet kundër njeriu “në vetvete”. Ay denoncon dobësitë dhe të metat e tij, shpesh e qorton me ashpërsi, po këtë e bën se ka besim tek ay. Ay nuk shpreh kurrë përbuzje ndaj popullit, ndaj njerëzve të thjeshtë. Ky humanizëm i thellë del mirë në shesh po të vihet re vëndi që kanë shërbëtorët në komeditë e tij. Ndërsa përpara- si na thotë vetë në Parabazën e “Paqes”- shërbëtorët hynin nëpër komeditë e ndryshme vetëm për të ngrënë dru e për t’u tallur, Aristofani hypi në skenë shërbëtorë si personazhe që luanin rolet kryesore në konfliktin dhe zgjidhjen e veprës. Ky humanizëm i tij shprehet gjithashtu dhe në qëndrimin që merr ay kundrejt gruas. Dhe është nder i madh për të, që, në këtë çështje të madhe shoqërore për çdo kohë, eci shumë përpara se koha dhe shoqëria e tij. Gratë janë të barabarta me burrat kur, në “Parlamentin e grave”, ato shtien në dorë qeverisjen e shtetit që ta shpëtojnë nga katastrofa. Po më shumë të barabarta me burrat janë ato kur, në “Lisistratën”, vendosin të marrin armët e të luftojnë që t’i japin fund luftës, derisa burrat i ka qorruar urrejtja ndaj shoku shokut dhe pasioni i katastrofës. Përkthimi i kësaj vepre në gjuhën tonë nuk u krye pa vështirësi. Satira ka specifikën e saj, si p.sh. stilin konciz, mendimet me dy presa, lojët e ndryshme të fjalëve, cilësi këto që spikatin në një masë të madhe edhe në këtë vepër të Aristofanit. Shprehja e tyre në një gjuhë tjetër- në besnikëri me origjinalin, po pa qënë i errët- është një punë delikate. Sigurisht, jo e pamundur. I theksova këto karakteristika të specifikës së Satirës, sepse ato janë shtyllat dhe ornamentet që pështetin dhe zbukurojnë çdo vepër të kësaj gjinie. U mundova të mos bëj një përkthim të lirë. Dhe besoj t’ja kem dalë mb’anë. Po kjo nuk do të thotë se kam nguruar të përdor “të drejtën e rikrijimit” që ka çdo përkthenjës i një vepre aristike” (Shih: Aristofani, “Paqja”, Tiranë, NSHB, 1958, f. 10,11). Këta paragrafë vola për të bërë një buqetë me lule për lexuesin e gazetës tonë të dashur “Dielli”, zgjedhur nga kopështi i mendimit të artë, që Mjeshtri Spiro Çomora pat’ mbjellë në Tiranë atë korrik të vitit 1957. Jo rastësisht i citova këto mendime të Ustait të Fjalës së Zgjedhur. Bota ndërtohet, ecë dhe zhvillohet me modele. Dhe krijuesi. Rikrijuesi (përkthyesi). Brezash. Krijuesi, në laboratorin e gjallë të krijimit merr e jep me personazhin që krijon. Apo me autorin që rikrijon. Dhe ÇOMORA. Më duket se ka ndikim të dukshëm pozitiv nga autori i tij i dashur, nga ARISTOFANI. Nga bota e tij, nga mendimet, nga idetë, nga shijet etike, estetike, morale e artistike, nga mesazhet që jep, pa dyshim, në përshtatje me rrethanat specifike të të qënit shqiptar, qytetar dhe banor i Shqipërisë, si krijues original e me botë të madhe humane. Pse, a nuk u ngjan Çomora si një Aristofan Shqiptar, pas afro 24 shekujsh, jo vetëm me profilin e kohës së jetoi?! Nga botimet enciklopedike, dimë që dramaturgu grek Aristofan, në të 11 komeditë e tij që kanë shpëtuar, karakterizohet nga situata të gjetura dhe nga një gjuhë e gjallë, që trajtojnë gjerësisht tema të aktualitetit. Komediografi antik satirizon politikanët dhe intelektualët (si Sokratin) dhe parodizon shkrimtarët bashkëkohës si Eskilni dhe Euripidin. Ka shfrytëzuar shumë fantazinë politike e shoqërore siç e tregon qyteti i zogjve (“Toka e qyqeve të reve”) te “Zogjtë”, si dhe ndërprerja e marrëdhënieve seksuale me burrat nga ana e grave që këndonin paqen te “Lisistrata”. Më duket se kanë kumbim edhe për sot ndër këto viset tona krijimet e Babait të komedisë klasike!… Vetëm për këto visare të shqipërimit, meriton përfillje të merituar Spiro Çomora dhe jo shpërfillje, mosvlerësim, mungesë vëmendjeje. Përse nuk ribotohen rikrijmet (përkthimet) e kryeveprave që na ka lënë trashëgim Spiro Çomora?! Patjetër, duke respektuar normat standarte të gjuhës së sotme shqipe. Përse?! S’ka profesionalizëm?! Kërkohen Para?! S’kanë interes botuesit?! Se gati gjithçka është kthyer tregti?!… Të njëjtën metodologji shkencore ndjek rikrijuesi Çomora me komedinë tjetër të përkthyer nga Aristofani “Lisistrata”, botuar në Tiranë nga NSHB “N. Frashëri” 1960, me 100 faqe, që nis me dy fjalë fillimtare prezantuese për lexuesin “Prolegomena”, me të cilat Çomora na njeh me gjendjen e vështirë të Athinës pas shkatërrimit që pësoi flota e saj në Siçili, në verën e vitit 413 p. E.R, me thesar të shkundur. Qyteti qante. Gjëma po pllakoste e… deri pa shpresë shpëtimi për athinasit. Për t’i bërë ballë gjendjes u formuan një farë komiteti i shpëtimit publik, me dhejtë komisarë në krye, tek të cilët u varën shpresat e fundit të shpëtimit të atdheut. Në këto rrethana e shkrojti Aristofani “Lisistratën”, e cila u shfaq në vitin 411 para E.R. Ja ç’ informacion na sjell Çomora: “Poeti u vërsul edhe një herë kundër luftës, me armët e fuqishme të artit të tij të madh e të ndërgjegjes së pastër qytetare, që të zbutë pasionet e të kthjellojë mendimet. Poeti – qytetar çvishet nga konsiderata të ngurta partie, universalizon ndjenjën e patriotizmit të vërtetë, dhe ngrihet shpirtërisht shumë lart, atje nga duket pastër në orizontin e gjerë tabloja tragjike e Greqisë së shkretuar nga lufta. Ay s’u drejtohet vetëm Athinasve, po edhe Spartanëve, të gjithë Grekëve, e i këshillon të heqin dorë nga një luftë çkatërrimtare, e cila vë në rrezik vetë ekzistencën e Helladës dhe pregatiste skllavërimin e saj nga Barbarët. Poeti mendon se tani nuk është koha e përshtatshme që t’i gjëndet filli përgjegjësisë së njërës ose tjetrës palë; një alternativë ka: o paqe, o çdukje e plotë. Kjo ndjenjë e lartë shpirtmadhësie e humanizmi e frymëzoi këtë komedi. Dhe poezia, në çdo kohë, s’ka si të mos krenohet për një fisnikëri të tillë shpirti e mendimi. Aristofani nuk u drejtohet luftëtarëveë, po grave të dy vendeve armiq, nënave, motrave dhe bashkëshorteve. Ato nuk merren me politikë, po u qan zemra për zinë që u solli lufta dhe për braktisjen e tyre kaqë vjet me radhë pa njerës të dashur pranë. Dhe që t’i përshtatet groteskut të Komedisë attike një situatë kaqë serjoze e dramatike, poeti imagjinon këtë fabul. Një femër Athinase, Lisistrata, fton në një mbledhje përfaqësonjëset e gjithë grave të Greqisë, pikërisht të Spartës, Beocisë e Peloponezit, dhe u parashtron planin e saj: të ndërpritet çdo marrëdhënie bashkëshortore me burrat, që kështu, nga halli, të detyrohen t’i japin luftës fund. Pas shumë ngurimesh, merret një vendim i përbashkët, gratë betohen dhe shkojnë e pushtojnë Akropolin, ku ndodhet thesari i Shtetit…”. Nuk po vazhdojmë më tej me subjektin, sepse është i njohur, por vlen të theksohet se nuk bën të lihet në heshtje sinqeriteti i plotë me të cilën u flet Aristofani, nëpërmjet Lisistratës, ambasadorëve të Spartës. Kjo nuk është e para herë që ai u jep të drejtat që u takojnë armiqve të Athinës; edhe më parë, në komedinë “Akarnienët”, Diceopóli kishte provuar me litar në grykë, se spartanët qenë detyruar nga të tjerët të hynin në luftë dhe Athina ishte vetë fajtore për zullumet që pësoi. Satira e poetit demaskon politikanët aventurierë, gjeneralët karrieristë dhe dallaveraxhinjtë e çdo marke e kallëpi, që ushqejnë zjarrin e luftës me lloj – lloj veprimesh të ulta, për interesin personal dhe ambicjen e tyre. “Lufta bëhet me para e për para”. Kjo e vërtetë është kaq e vjetër, sa vetë bota, kur u shtresëzua e u nda me klasa. Po pranë idesë qëndrore të pjesës, që është lufta për paqen, Aristofani ngre me forcë të madhe dhe problemin e të drejtave të gruas në shoqëri, duke shfaqur një virtyt emancipues të përparuar dhe patjetër të guximshëm për kohën e tij. Është interesant, se jehona e tonit polemist të Lisistratës, në debatin e saj me Komisarin, arrin deri në ditët tona, jo vetëm në komunitetet rurale e periferive. Përkthyesi Çomora sqaron: “Në tekst, Labitója, Kasneci dhe Ambasadori spartan flasin në dialektin lakón, si dhe koret finale të Spartanëve. Unë përktheva në dialektin geg pjesët e Kasnecit e të Ambasadorit Spartan, sepse mu duk që në këtë mënyrë stili i autorit respektohet sadopak më mirë dhe dialogu fiton më shumë gjallëri”. (Shih Aristofani, “Lisistrata”, Tiranë, NSHB “N. Frashëri”, 1960, f. 5). Kështu shkruan rikrijuesi në Tiranë, atë shtator të vitit 1958, kur po çonte për botim “Lisistratën”, të cilën e ka pajisur me shënime sqaruese në fund të librit. “Kalorësit” është një tjetër komedi e Aristofanit, shqipëruar nga origjinali prej S. Çomorës dhe botuar me 128 faqe në Tiranë nga NSHB “N. Frashëri”, 1962, e cila ka pak fjalë hyrëse për lexuesin dhe 15 faqe shënime mbyllëse nga përkthyesi. Futemi në situatë. Dihet që Aristofani për një vit zinte vend në Këshillin e Athinës. Nga kjo kohë, janë të njohura sulmet ndaj politikanit ushtarak me ndikim Kleonit (vdekur më 422) sulme, të cilat i paraqet edhe në veprat e tij, ndër të tjera në “Kalorësit” (424). Çomora na tregon, se Aristofani e shfaqi “Kalorësit” së pari gjatë festave të vitit 424, se lomediografi antik konkuronte për herë të parë me emrin e tij, fitoi dhe çmimin e parë me “Kalorësit”, duke lënë pas “Satirëve” të Kratinit plak (me çmim të dytë) dhe me çmim të tretë “Drumbartësve” (Ilofori) të Aristomenit. Përse poeti e quajti komedinë Kalorësit? Këtë na e spjegon qartësisht përkthyesi: “Kalorësit ishin e vetmja milici e përhershme e Athinës, e formuar nga 1000 të rinj, të zgjedhur nga familjet më të pasura; pra, përgjithësisht, aristokratë dhe armiq të Kleonit. Këta, menjëherë pas ngjarjes së Pilos [toponim – shën. im: A. H], nga fundi i verës së vitit 425, ishin dalluar në një ekspeditë kundër Korinthit, të komanduara nga Nikiasi. Me ndërhyrjen e tyre u sigurua fitorja. Prandaj Aristofani i zgjodhi si aleatë, e, ndofta, duke ditur se Kleoni nuk falte lehtë, mendoi të sigurojë dhe përkrahjen e tyre. Fabula e komedisë trajton një dramë familjare. Po alegoria e saj kapërxen të katër muret e asaj shtëpie dhe shtrihet në horizontin e gjerë të shtetit të Athinës, të mbarë botës greke. Thelbi i komedisë është demaskimi i demagogjisë. Këtu pikërisht qëndron vlera e saj politike e shoqërore dhe sot e kësaj dite. Aristofani e di se këtë luftë e shpërtheu dhe e vazhdon me një furi të pashembullt etja për hegjemoni mbi botën greke e Athinës dhe e Spartës. Interesat e mëdha ekonomike të klasave sundonjëse të atyre dy qyteteve, të atyre dy shteteve rivale, një ditë do të ndesheshin. Populli i Athinës po e paguan shumë shtrenjt këtë luftë. Ay do paqen me çdo kusht. Po Kleoni është për vazhdimin e saj, për mobilizimin total të popullit dhe të ekonomisë së vendit në shërbim të fitores. Atë, që nuk arritën ta shohin politikanët, e pa mendimi gjenial i poetit: lufta e peloponeziane shënoi fillimin e mbarimit të botës së vjetër greke! Dhe në mes të gjithë atij mjerimi, ngrihet titani dhe i tregon me gisht popullit, gjithë atyre që ushqehen akoma me ëndrra, se kush janë ata që e sundojnë, e vrasin dhe e varrosin në emër të atdheut!…I ra shorti Kleonit t’i presë shigjetat e Aristofanit. Po kushdo që të qe në vendin e tij e të sillej ashtu si ay në ato rrethana, këtë fat do të pësonte. Kanë kaluar 2400 vjet që atëherë. Politikanë, aventurierë, si Paflagoni dhe Agorakriti, bota ka patur e vazhdon të ketë. Kundër gjithë këtyre ngrihet si një shpatë e pamëshirshme satira e poetit dhe e mendimit të madh. Paralajmërimi që i bën ay popullit të Athinës, është një mësim i pavdekshëm edhe sot për popujt e sunduar nga kapitali, i cili nxit shovinizmin dhe ushqen e popullarizon luftën, që t’ja zgjatë vetes ditët” (shih “Kalorësit”, vep. e cit. f. 7). Ecim në kohë. Emri i Spiro Çomorës është si përkthyes edhe në vëllimin “Antologji e poezisë greke”, që është përmbledhja më e plotë poetike e botuar ndonjëherë në Shqipëri nga letërsia greke (Tiranë,”N. Frashëri”, 1986). Ky libër ka përkthime të poezisë re greke nga Aleks Çaçi, nga Kadareja, Dritëroi, Xhevahir Spahiu, Llambro Ruci etj. Spiro Çomora ka përkthyer “Dodekalogu i Evgjitit (Fjala e katërt- vdekja e Perëndive)”dhe “Fjala e pestë – Vdekja e të vjetërve” nga Kostas Pallamas (1859-1943), udhëheqësi shpirtëror e intelektual i Greqisë moderne, gjithashtu edhe shkrimtari i saj më i rëndësishëm. Maja merret me maja! “Dodekalogu i Evgjitit”, kjo poemë epiko – lirike, por me një domethënie të qartë alegorike, u shkrua në vitin 1906, dhe përbën një ndër kryeveprat e poetit. Për t’ia bërë të qartë domethënien e saj edhe lexuesit shqiptar Spiro Çomora botoi fragmentet e cituara nga dymbëdhjetë këngët e poemës, patjetër, shoqëruar me komentet përkatëse të domosdoshme. (Shih: “Antologji e poezisë greke”, vep. e cit. f. 64 -71, 289 – 293). Po në këtë antologji kemi një tjetër përkthim virtuoz të Çomorës nga një prej poetëve më të mëdhenj grekë dhe një figurë e shquar e poezisë europiane, Janis Ricos (1909-1990), nga poema e famshme “Mëhallat e botës”. E pra, a s’kam të drejtë kur them se me maja merren majat!…Padyshim, vulën si një nga kryepërkthyesit shqiptarë, si një ndër 7 yjet e përkthimit shqip të shekullit XX, ia vendosi Homeri i perëndishëm me poemën “Odisea”, një nga të parat poema të mrekullueshme të nivelit botëror, që krijoi poeti epik legjendar i botës antike greke. Te “Odisea”, të dhjetë vjetët vojtje e aventura të Odiseut, Homeri na i pasqyron me anë të kthimit në atdhe të heroit dhe një aksioni që zgjat 40 ditë. Në epiqendër ai vë Odiseun dhe pas tij vijnë i biri, Telemaku dhe e shoqja, Penelopa…Spiro Çomora ka përkthyer nga origjinali këngët I – XII të kësaj kryevepre homerike. Kjo ndërmarrje kaq e vështirë e delikate është realizuar në mënyrë të përsosur nga ky djalë i madh i Vunoit dhe i Shqipërsë, sepse “Odisenë” e Homerit na e ka dhënë në gjuhën tonë, duke ruajtur thjeshtësinë dhe madhështinë, besnikërinë ndaj origjinalit dhe shijes së shqiptarëve. Përkthyesi bën këtë bisedë të shkurtër me lexuesin në prill 1972, kur bëri “Odisenë” shqiptar…: “Ky libër i “Odisesë” përmbledh 12 këngët e para të mbarë poemës, e cila ka 24 këngë. Pa qenë pedant gjer në atë pikë sa ta përktheja këtë krijim artistik të pavdekshkëm fjalë për fjalë, u mundova ta vesh me rrobat poetike të shqipes, pa ju larguar as fjalës, as mendimit homerik. Dhe pse sepse, përveç masës së gjerë të lexuesve, që duhet ta kuptojnë sa më lehtë, studenti ynë i mesëm ose universitar duhet doemos ta shijojë Homerin jo nëpërmjet liçencave të një përkthimi të lirë. Vetëm kështu ai mund të çmojë vlerën universale artistike, filozofike, humanitare, patriotike të kësaj epopeje klasike…Kam përdorur me guxim hekzametrin, vargun e origjinalit, i cili, kur dimë ta lexojmë mirë, jo vetëm që s’bëhet monoton, por tingëlon si një muzikë e madhërishme. Dhe shqipes i shkon për bukuri! Dashuria e pakufishme për atdheun dhe për njerëzit më të dashur, përballimi i çdo sakrifice morale a fizike në shërbim të këtij ideali, përshkojnë tejembanë këtë poemë afro tridhejtë shekullore. Një falënderim mirënjohës meriton shoku Andrea Varfi për redaktimin letrar të këngëve, si dhe për shënimet e parathënien, të cilat e pasurojnë aq shumë përkthimin!” Emra si Spiro Çomora i përkasin dritërimit të mendimit, të kulturës dhe të qytetërimit shqiptar. Ata vezullojnë…
*Albert Habazaj
, Biblioteka “Nermin Vlora Falaschi”
Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë

NGA Albert HABAZAJ/
Nermin Vlora Falaschi: 18. 04. 1921 – 28.11. 2004. Jam i detyruar t’i pohoj këto shifra, që na tregojnë fillimin dhe përfundimin e jetës fizike të Nerminit, A – në dhe Zh- ënë e segmentit kronologjik të humanistes së madhe, që i ka, tashmë, rrënjët e pashkulura dhe frymën e emrit në Kaninë. Së bashku me Renzon (bashkëshortin e saj, i cili qe italian) Nermini prehen në Kaninë, atje ku ka eshtrat e të parëve, atje ku prehet stërgjyshi, Ismail Qemal Vlora. Edhe pse, bukuri denjësisht të admirueshme si Nermin Vlora u krijuan në këtë planet që t’i japin atij dritë. Një dritë të ngrohtë. Nermin Vlora. Një univers rrezatues. Një univers fisnik. Një akademi në lëvizje. Një zonjë e madhe dhe e bukur. Ambasadore e kombit shqiptar në botë.
Ç’të shkruaj më parë për Nermin Vlorën?! E kam njohur nga afër. Në Tiranë, në Vlorë, në Romë. Në Vlorë, në Tiranë, në Kaninë… Fatlum kam qenë. Ishin vitet Nëntëdhjetë. Filloi të ndihej një fllad lirie edhe në këto vise. Një grup intelektualësh dhe atdhetarësh u organizuan dhe krijuan në Vlorë Shoqatën Kulturore Mbarëshqiptare “Ismail Qemal Vlora” me kryetar Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, nënkryetar i parë Petrit A.Velaj, (i flasin Mandela i Shqipërisë, se ka bërë 42 vjet burg e internim, si kundërshtar politik i regjimit të kaluar), nënkryetar Ibrahim O. Haxhiu (i biri i Osman Haxhiut të Luftës së Vlorës), sekretar i përgjithshëm Novruz Bajrami, si dhe “xhaxhi Ferati”, më i dashuri shkrimtar për fëmijë, Ferhat Çakërri, Prof As. Dr. Zeko Braho, Liljana Gjika, Skënder Beqiri, Njazi Hamzaraj, Kozma Billa dhe Albert Habazaj, anëtarë kryesie. Kryetare Nderi kishim mbesën e Plakut të Bardhë të Flamurit Kombëtar, Nermin Vlora Falaschin. Sa veprimtari të bukura kulturore artistike kombëtare kemi zhvilluar. Me shpirt, me zjarr, me idealizëm. Kishim dhe dritën e ngrohtë të SAJ. Mbresëlënëse kanë qenë takimet në bibliotekën e vjetër të qytetit (sot shtëpia e Beut), në pallatin e Kulturës “Labëria”, në Teatrin “Petro Marko” etj. Ajo vinte përherë me Renzon. Kishte raste që vinte me ta dhe djali i tyre. I vetmi. Drita e syve. Roberto. Një mbasdite e pashlyeshme do të ngelet në kujtesën tonë ajo e 18 Prillit 1993. Një festë kulturore. Zhvilluam veprimtarinë kulturore: “Nermin Vlora Falaschi – personalitete e shquar e kulturës shqiptare”. Fjalët e saj: ‘Ndjehem krenare që jam prodhim shqiptar, u shpreh mirënjohjen mësuesve të mi që më kalitën fizikisht dhe shpirtërisht për të mposhtur vështirësistë e jetës. Unë jam shqiptare, kam përçuar zërin e Shqipërisë nëpër botë dhe dua të prehem në tokën shqiptare, në Kaninën e Vlorë- toka e të parëve të mi” qe shumë emocionuese, frymëzuese, atdhetare dhe mallëngjyese për ne, deri në adhurim për atë njeri që na duhej si krijesë hyjnore. Ajo qe një shqiptare e madhe jashtë Shqipërie. Nuk qe vetëm zëri i gruas së shquar shqiptare në botë, por një identitet shqiptar kulturor dinjitoz në Europë e kudo ku ajo jetoi e punoi në funksionin profesional, pa harruar kurrë e askund misionin atdhetar. Nermin Vlora, shqiptarja e madhe me virtyte të larta, do të jetë një shembull i shkëlqyer, një rreze drite, që do të ndriçojë udhën gruas shqiptare në Shqipëri, në Kosovë, në Mal të Zi, në Maqedoni, në Greqi, në Turqi, gruas arbëreshe në Itali, shqiptarkave kudo që janë nëpër botë, për t’u përcjellë brezave jo vetëm vlerat e saj, por edhe detyrimin që kemi për kombin tonë të dashur.
Parafjalë nga mendimtaria atdhetare e Nerminit: Shkova në Itali dhe unë. Refugjat si shumë e shumë shqiptarë. Domethënë njeri ilegal, me numër, pa emër (i palegalizuar). Shumë shpejt u rrita në përgjegjësi…U bëra emigrant! Njeri me emër. Legal. Punoja. Mirë. Në L’Aquila (capoluogo di Abruzzo). Jeruzalemi i Italisë (Në një trajtë tjetër). Si Qytet i Tërmetit, u njoh pas gjëmës së 6 prillit 1999 . Me punë e mirësjellje, krijova respekt. Dhashë e mora mirësi. Doke. Traditë. Me sjellje qytetare. Si njerëzit. (Ndoshta po hiqja sadopak, aq sa mundesha e sa më takonte imazhin e “bishtit pas” që na kishin vënë ca nga të huajt dikur dhe, për dreq, ca nga tanët u dolën në shteg, duke i bërë iso këtij avazi të lodhur). Me Nerminin flisja shpesh, por rrallë shkoja në Romë. Kur shkova për herë të parë në apartamentin e tyre, në periferitë e qeta, magjike e me katër stinë të gjelbra, në zonën Via Gramsci, Villa Borghese, Nr.7 – jam mrekulluar dhe kam përjetuar një ndjenjë krenarie të shkallës sipërore. Jo vetëm nga mikpritja e nderimi që më bënë, sikur unë, një copë shkëmb ende i palatuar mirë e zbritur nga malet e Tërbaçit, të isha djali i tyre apo një mik i madh; jo vetëm nga biblioteka e madhe, me libra të vjetër, të rinj, të rrallë, enciklopedi, antikuarë, në gjuhën shqipe, në shumë gjuhë të botës; jo vetëm se Nermini fliste shkëlqyeshëm një gjuhë të kulluar shqipe, që vetë Naim Frashëri do ta kishte si modelin më të pastër të bukurzanimit (të shqiptimit, të tingëllimit) të shqipes; jo vetëm se Renco (i shoqi, Renzo) e kuptonte gjuhën shqipe shumë, shumë mirë dhe e fliste shqipen mirë, jo keq duke qeshur me dëlirësi; por për ç’ka do t’ju rrëfej: Sallonin e pritjes e kishin në formë drejtkëndëshi, aty te nëntëdhjetë, njëqind metër katrorë. Një parantezë. Unë, në shtëpinë time, mbaj varur në mur fotografinë e prindërive, kur kanë qenë të rinj. Fotografitë e tjera të familjarëve, të të afërmve i mbaj në album. Edhe fotografinë e vjehrrit në album e mbaj. Nuk e di si veproni ju. Kthehemi në Romë. Te Renzo. Te Nermini. Sa u futa brenda, shkëlqente salloni i bardhë e i gjatë nga harmonia e kontrasteve të gjetura. Po më shumë shkëlqente shpirti tyre. Më shkuan sytë në fund të sallonit. Përtej. Në ballë. Majtas sipër portreti i Gjergj Kastriot -Skënderbeut. Djathtas sipër portreti i Ismail Qemalit. Piktura të mëdha. Unë përjetova emocione të fuqishme krenarie, por edhe psikologjia ime (provincialitet shqiptaresk?!) s’më linte rehat. Më ngacmonte. Më gërvishte. Mirë kjo, se është Mbesa Jonë, po ky, i zoti i shtëpisë është italian. Dhe jo dosido. Elitë. Në kupolë të saj. Ambasador i përjetshëm i Italisë. Dhëndërr është tek ne ai…E kështu…Por, pa më lënë të “fillozofoja” gjatë, vetë Renzo, me atë të qeshurën e tij si të perëndishme më ftoi të uleshim. “Do të qeras sipas traditës tuaj, – më tha – që tani është dhe imja. Me raki Skrapari. Gëzuar!’. Tjetër suprizë e lezetshme kjo. Dhe, sikur të qe futur në trurin tim të vogël, me një zë të ngadaltë, gurgullues e me kumbim të ëmbël, nisi bisedën: “Njerëz si Ismail Qemali janë largpamës, janë pararendës të kohës: këtë e dëshmon veprimtaria e jetës së tij. Këtë e materializon plotësisht edhe peneli i kunatës sime, piktores Vera Blloshmi. Apo jo?! Shikoji me qetësi”… Portretet ishin të dallueshme që larg, deri në detaje. (Nuk i mbaj mend përmasat). Krijuar nga dashuria dhe talenti i rrallë i zonjës fisnike Vera Blloshmi Mellet, piktore shqiptare me banim në Londër (kushërira e parë e Nerminit). Më thotë Nermini, me atë zërin e ngrohtë, të kthjellët e melodioz, me një gjuhë çiltërsisht metaforike, që rridhte natyrshëm: “Vera jonë sot pushon në Kopshtin e bukur të Kujtimeve, por veprat e saj madhështore stolisin kontinentet e ndryshme. Ja shikoji vetë këto dy portrete vigane: Veshja dhe sytë e flaktë të Skënderbeut dëshmojnë heroin fitues të përhershëm me mjete të armatosur. Sytë e portretit të Ismail Qemalit kanë një veçanti të shënuar, me dukuri pa zbrazëti morale e shpirtërore, ku burimi i pashtershëm i dashurisë për Atdhe, bëjnë në këtë drejtim përçapjen kryesore të qëllimeve të jetës së tij. Jetë, ku pasqyrohet ideali i ndërgjegjshëm se pavarësia politike nuk mund të ketë jetë të gjatë, nëse nuk farkëtohet edhe autonomia ekonomike”…Më ka bërë shumë përshtypje Renzo Falaschi mbetet një rast unikal. Ai e donte shumë Nerminin. Qe e bukur nga fiziku. Nga shpirti. Nga mendimi. E nderonte shumë Ismail Qemalin, jo thjeshtë se qe gjyshi gruas së tij të dashur, por sepse plotësonte profilin e vizionarit të kohës. E vlerësonte shumë Shqipërinë, jo thjeshtë se qe vendlindja e gruas së tij të dashur, por sepse i çmonte virtytet fisnikërisht të larta dhe se në vendin e shqipeve ai gjente djepin e gjuhëve. Bëmë shumë fotografi. Me Nerminin vetëm. Me Renzon vetëm. Me të dy, si me dy urata dritërimi. Shumë nga ato fotografi (sidomos pas djegies aksidentale me gaz në apartamentin e saj) ikën bashkë me të. Kam qenë disa herë në apartamentin e tyre, sa kohë punova në Itali. Ajo banesë u bë strehëz aq e ngrohtë për atdhetarët shqiptarë, për shqiptarët emigrantë dhe refugjatë (ende të palegalizuar në ato vite) që punonin me djersën e ballit, mendonin e vepronin dhe për Shqipërinë. Ajo sakrifikoi pasurinë e saj dhe të Renzos për Akademinë “Iliria”, për çështjen shqiptare, për albanologjinë, për historinë dhe qytetërimin shqiptar. Por, ajo mori me vete xhevahiret e shpirtit, vlera të pamohueshme dhe të gjithmonshme. Iku ajo. U mbyll Dera e Madhe. Eh!… Më dha libra boll. Ndër to një revistë “Koha e jonë = Notre temps”, organi Bashkimit demokrat Shqiptar, botuar në Francë nën drejtimin e Lec Shllakut, e përkohshme Politike – Kulturore – Shoqënore, Nr.10-11-11, vjeti XXXI, Tetor – Nandor – Dhetor 1992. Me ISSN. Nermini kishte botuar shkrimin (kryeartikull): “Ismail Qemal Vlora, gjysh i gjith Shqiptarve”. E nis shkrimin si një romantike e zjarrtë, por me logjikën krahasimtare të kohës për vlerësimin e Veprës: “Ismail Qemali, Plaku i Vlorës, por edhe djaloshi i përhershëm i gjith Shqiptarve, pa dallim feje, krahine ose nënshtetësie. Atij i kishte thën gjaku: “Shko mor shpirt shko, se kam nevoj për të rinj të çdo moshe”! Prandaj, me plot të drejt mund të themi se Ai, me të vërtetë ishte “Plaku i Vlorës”, por me iderat e tija largpamëse mund të konsiderohet si njeri i ndriçuar i ditëve tona, ku merita e vërtetë e fitores qëndron në aftësinë e bindjes, në hollësirat e diplomacisë, jo në ndeshjen e fuqive t’armatosura. Ismail Qemali ishte njeri tepër i butë, tepër intelektual, për t’i zgjedhur çeshtjet me ndihmën e armëve: Ai kishte arritur t’i hapi Portat e Shteteve Kryesore t’Evropës me sjelljen, e kulturën dhe me diplomacinë e tij të stërholltë e largpamse”. Në fund të atij kryeartikulli (jo vetëm se është vendosur në faqen e fillimit të revistës), Motra e Madhe na jep një këshillë të dobishme atdhetare me urëtsinë karakteristike të shkrimtarisë së dalluar që përtej: “…Ismail Qemali na dhuroi nji “ATDHE”. Por neve, deri më sot, nuk e kemi kuptuar vlerën e kësaj dhurate. Ne kemi bërë gabime të shumta. Le të fillojm ta kuptojm tani,…, meqë ai që pranon gabimin e vet, do të thot se ka filluar të qortohet. Kështu do t’a nderojmë Gjyshin tonë të përbashkët, Ismail Qemalin dhe gjith bashkpuntorët e tij. Kështu do ta sjellim në gjirin amtarë Kosovën kreshnike dhe Çamërinë e shpartalluar…”. (Shih: “Koha e jonë = Notre temps”, vep. e cit., f. 3 – 6). Në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë janë 31 regjistrime bibliografike ku përmendet emri i Nerminit (jo vetëm si autore, por edhe si redaktore etj., apo që është shkruar për të nga të tjerët). Më shqetëson një fakt. Mungojnë librat kryesorë të Nermin Vlora Falaschit në fondin e Bibliotekës më të rëndësishme të Shqipërisë. Vërtetë që ajo shumë botime i realizoi në Romë. Por ka botuar dhe në Prishtinë. Dhe në Shkup. Po në Tiranë? Pse jo?! Pará! Para!… Po ngjet si me Çomorën. E me të tjerët…Megjithatë, duhet gjetur një mekanizëm që gjithë titujt libra të botuar nga pena e Nermin Vlorës të sigurohen për pasurimin e fondit të Bibliotekës Kombëtare. Në bibliotekën personale kam opusin e veprave të humanistes shqiptare. Kam edhe mungesa. Një libër madhor i Nermin Vlora Falaschit është ai me titull “L’etrusco lingua viva” në serinë “Antiche civiltà mediterranee – II”, Bardi Editore, Roma, 1989, një monografi shkencore në me 187 faqe tekst, figura me ngjyra, grafika, shënja, alfabete, me modele në tre gjuhë italisht, anglisht dhe në frëngjisht. Përkthimin në anglisht e ka realizuar me mjeshtëri dhe aftësi Renzo Falaschi. Me një bibliografi të pasur nga studiuesit më të njohur të botës si dhe ata shqiptarë në fushat e arkeologjisë, të gjuhësisë, letërsisë, të historisë dhe të kulturës. Në kohën kur lexon librin “L’etrusco lingua viva” (“Gjuha etruske – gjuhë e gjallë”, shën. im: A.H), të bien në sy edhe pika të tjera takimi në elementet gramatikorë midis shqipes dhe etruskishtes, sidomos disa prej tyre që shqipja i ka deri diku të dallueshme nga gjuhët indoevropiane. Gjithashtu vërehet përqasje kulturore dhe afri e përbashkime antropologjike (mesdhetarë jemi), sikurse, natyrshëm, duken dhe distancat apo përveçimet antropologjike (lokalitetet e banimit), që, në fakt, vetëm një studiues i hollë i fushës mund t’i vërejë. Një libër tjetër me studime të thelluara me firmën e Nermin Vlora Falaschit është monografia “Lashtësia e gjuhës shqipe sipas dokumenteve epigrafike nga Egjeu deri në Atlantik” në serinë “Qytetërime të lashta mesdhetare – III”, Bardi Editore, Roma, 1991, me 149 faqe, vetëm në gjuhën shqipe. Në këtë lbër janë përfshirë dhe përmbledhja e transmentimeve të programit kulturor të Radio Vatikanit. Autorja ka bërë kushtim në fillim të librit: ky libër ësht uratë për bashkimin e gjithë etnive Shqiptare në vatrën e madhe evropiane”. Në librin “Shqipja çelësi i gjuhëve”, në serinë “Qytetërime të lashta mesdhetare – IV” ajo mëshon mbi metodën e karbonit C14 dhe e vështron lashtësinë e gjuhës shqipe duke krahasuar fjalët me rrënjë pellazgo – ilire (gjurmë të gjuhës të shkruar s’ka ende, shën.im – A.H) në disa gjuhë, në shqip, në italisht, në anglisht, dhe, sipas saj, gjuha shqipe ka gjyshe ilirishten. Ajo shkon më tej, duke na rrëfuer se stërgjyshe e shqipes është pellazgjishtja. Këtu ka paqartësira. Turbullira.Tis mjegulle. Biles perde. Përse mos të themi dhe derë të mbyllur të blinduar për të gërmuar thellësive retrospektive të linguistikës tonë.Mungesë guximi profesional apo pamjaftueshmëri provash? Nermini shpesh herë i vlerësonte shumë gjuhëtarët e mëdhenj Shaban Demiraj dhe Mahir Domi për diturinë e tyre, teoricienë të shquar janë – thoshte – por pse heshtin? Prakikisht kishte vërjetje. Dijet e tyre duhet t’i japin rezultatet e kërkimit. Konkrete dhe të mëdha. Dhe citonte nga Enciklopedia e Madhe Greke: “Stërgjyshërit e Shqiptarëve të sotëm, kan banuar që në pjesën më të madhe të botës që njihei aso kohë, duke zhvilluar nji qytetërim shumë të rëndësishëm dhe duke ngritur vepra me vlera të jashtëzakonshme”. Nga Nouveau Petit Larousse: “PELLAZGËT, populli shumë i lashtë që banonte në periudhën parahistorike në Greqi, në Arkipelag, në brigjet e Azisë së Vogël dhe të Italisë…Në përgjithësi konsiderohet se Thrakët e lashtë, Frigët, Lidët, Karientët, ETRUSKËT, Epirotët, ILIRËT, italiotët (Sanitët dhe Oskët) dhe SHQIPTARËT E SOTËM, jan degët kryesore të Pellazgve”.
Një majë e letërsisë filozofike: Nga letërsia artistike e Nermin Vlorës dallon romani esé “E Nesërmja e Kohës” (tit. i origj.: “EX”), Shkup, “Gjon Buzuku”, 1991 me 192 faqe, i ndërtuar me 18 kapituj. Në fakt, ky është botimi i dytë në gjuhën shqipe, sepse botimi i parë shqip i tij është bërë më1978 në Romë. Librin ma ka dhuruar vetë Nermini me autograf, më 28 Nëntor 1992, kur erdhi në Vlorë për 80 vjetorin e Pavarësisë Shqiptare. Libri çelet kështu: Një urim “E Nesërmja e Kohës” qoftë PAQË, BASHKIM, EVOLUCION Për gjthë Shqiptarët!”. Botimi i parë i romanit është bërë në italisht më 1971 në Romë. “E nesërmja e kohës” që do të thotë edhe se “Revolucioni i vërtetë është Evolucioni”, sipas autores, dëshiron t’i japë kuptim artit, filozofisë, problemeve të ndryshme të kohës. Kohë e ndërvarur nga psikologjia shoqërore, në elementet e saj më dinamike, ku, kjo e kuptuar bëhet kusht i domosdoshëm. Kohë, me prirje të shpjegojë, me ndërmjetësinë e ndjenjave, konceptin e metamorfozës së fenomeneve jetësore, duke ua përshttur fenomeneve të mbijetesës. Në vijat e saj të mëdha, koha përfshin elementët materialë të botës dhe shfaqjet e shumanshme, kanë kuptime me baza të sakta. Arkaizmi, në faza të ndryshme, është kohë, që me ndërmjetësinë e evolucionit, materializohet në modernizëm. Modernizëm që do të konsiderohet një ditë arkaizëm, nën shtytjen e vlerave të reja, që ndryshojnë botën dhe që hapin faqe gjithnjë të reja, në konceptin e kuptimit të saj… Paralelizmi historik i nënshtrohet pa kondita këtij ligji, kurse arti shpreh hovet shpirtërore brenda dhe jashtë tij. Përmasa materiale kanalizohet në vijat e domosdoshme të kohës. Vlerat shpirtërore, megjithëse formohen në kohë, hidhen jashtë kohës në të ndjekur ato pika synimi që vetëm mendja mund t’i arrijë dhe shpirti t’i përvetësojë. Në fenomene të tilla koha mënjanohet, mendimi hidhet përpara ndaj së nesërmes së kohës, ndaj revolucionit të evolucionit. Ky roman esé, na provon, me ndërmjetësinë e protagonistit Mamot, (diplomati që udhëton me tren nga Berna në Milano) fazat e ndryshme të pjekurisë në kohë. Pjekuri, që në fazën përfundimore del me fitore mbi kohën, me anë të hovit mendimor, të evolucionit shpirtëror, synim i padyshimtë i të gjitha krijesave të botës. Mamoti, me hirë, mbetet i pakufizuar në një pikë të globit, për të përfaqësuar tërë njerëzinë: rron, gabon, pëson, mëson. Nuk ka çaste në jetën e tij që vuajnë disi, nga një farë mungese emocioni, fakte që mënjanojnë monotoninë e jetës. Jetë, që për të shpërthyer në pjekurinë brëndore, ka nevojë të rrojë në përmasën më të plotë të kohës. Si rrjedhim, Mamoti përballon të gjitha problemet që jeta i parashtron, matet dhe vuan me to, për to dhe në fund del me fitore. Fitorja e pjekurisë që s’kërkon viktima. Fitorja e mendimit, që ka përvetësuar relativitetin e fenomeneve të botës. Fitorja mbi kohën. Duke u marrë me këtë libër, më duket se Pacifistët e globit thonë: “Mamoti është secili prej nesh. Ne të gjithë duam të jemi si Mamoti!”. Ngjarjet mbartëse të brendisë filozofike i shkojnë për shtat si një kostum letrar e psikologjik edhe popullit shqiptar. Dhe i rrinë bukur këto “veshje” që Nermini ia dhuroi jo vetëm letrarisht. Populli ynë i lashtë, malësor, i pjekur në kohë nëpërmjet vuajtjeve, nëpërmjet mendimit, nëpërmjet evolucionit shpirtëror. Dhe, si pasojë, del në dritë se rrënjët e lashta të Mamotit mund të jenë ushqyer në tokën pjellore të Shqipërisë.ndërkohë, kuptojmë që vetë Nermin qe një pacifiste e madhe. Pa u marrë me analizën e tekstit, mendoj se vlen t’i kujtoj lexuesit të gazetës “Dielli”, që pasthënie ky roman ka shkrimin e brilantit Ernest Koliqi (që me Kutelin cilësohen bashkëthemelues të tregimit modern shqiptar). Është fjala për shkrimin e Koliqit, “LIBRA TË LEXUEM” që e bëri në respekt të botimin italisht të romanit “E nesërmja e Kohës” me titullin “Ex”, (shih: “Shejzat”, nr. 5 – 8, 1972). Pasi vlerëson romanin si një provë të re të talentit letrar të autores, ndër të tjera, Koliqi shkruan: “Në kët ajo derdh përvojën e jetës së vet me qëllime morale disi mâ depërtuese se përpara dhe me cenë shpehëse mâ të theksueme. Nji grumbull i larmíshëm ngjarjesh shtjellohet tue pasqyrue në kët vepër tregimtare pështjellimin e zakoneve të kësokohëshme plot turbullim. Të gjitha epizodet e rromanxit përfundojnë, të thuesh, në trishtim tue lânë mbrapa mbresa t’idhëta. Shka s’ka në 200 faqet e tij! Dashunína të lêjshme e të palêjshme, rreziqe e ndjekje, peripetína diplomatike, arratija spiunazhi, drogë edh’epshe demuese, zbritje kah vesi e nji pjese së rinís qi shmanget nga themelet e shëndoshta të traditës. Por ky varg ngjarjesh, qi të rrëmben në gjiret e jetës ultramoderne, nuk përbân veçse gërshetin e dukshëm të rromanxit dhe sherben vetëm si objekt për të gjetë thalbin e mshefun të jetës njerzore. Nën kët landë në të cilën brumi njerzuer parashtrohet i ngjeshun me tharme marrije e djallëzije, endet e padukëshme nji pëlhurë e rrastë ndiesísh qi i apin hov tregimit kah epërsít shpirtnore. Pyetje të ngashërueme qesin krye aty këtu përkitazi me fatin e njeriut qi në kët shekull tronditet nga fuqi të panjoftuna të cilat e shtyjnë me libue (aborder) në brigje përtè pushtetit të Kohës”. (Shih: Falaschi, Nermin Vlora: “E nesërmja e Kohës”, Shkup, “Gjon Buzuku”, 1991, f.188).
“Vera”, një libër i ngrohtë si mozaik ylberor: Kur isha në Itali, një mbasdite dimri shkoj në Romë, i fuar nga çifti ideal dhe idealist Falaschi. Ka qenë data 17 Shkurt 2000. Organizohej një veprimtari e madhe Akademisë Kulturale “ILIRIA”, Themeltare e së cilën qe humanistja e nderuar Nermin Vlora Falaschi. Ajo më njoftonte kur në Romë organizoheshin shqiptarët për takime kulturore, atdhetare e letrare. Shndërroheshin në festa mbarëkombëtare. Eh!.. Nermini më dhuroi një libër – album, me tekst, piktura dhe fotografi. “VERA” titullohet, është i shkruar në tri gjuhë: shqip, anglisht dhe italisht. Në Romë është botuar. Korrik 1998. Me 62 faqe të shkruara është. Vërtet s’ka shumë faqe, por ka një det me dashuri, një mal me mall. Ka mesazhe mirësie dhe bekon përkrahje yjnore. Është libër mirënjohjeje. I kushtohet të paharruarës Vera Blloshmi Mellet, vajza e vajzës së parë të themeluesit të shtetit shqiptar, piktore shumë e njohur shqiptare në Angli e me famë botërore. Autorja e çel homazhin me fjalët: “Ky album i vogël, kushtuar Verës, dëshiron të jetë urim, admirim për ata që luftojnë për Liri e Paqë, në Dardaninë fisnike. Shkruar në tri gjuhë. Në gjuhët e botës. Me gjuhë të bilbilave. Që ta marrë vesh bota. Edhe Toka. Edhe Qielli: “…fluturove buzëqeshur n’hapësirë/ hapësirën e pafund t‘kohës,/ ku vetë koha, tashmë asgjësohet…” [Qershor 1998]; “… smiling you have flown into the space,/ the infinite space of time,/ where time now fades away…”; “…sei volata sorridente nello spazio,/ spazio infinito del tempo,/ ove ormai il tempo s’annulla…”. Kush ishte Vera? Më pëlqen se Nermini na e paraqet letraisht: “Ajo ishte flladi i verës, fladë frymtarie ku brenda sajë vezullonte zejtaria e artit, me shkëndira të vazhdueshme krijimtarie dhe larmi tematike me shkallëzime poetike të ngjyrave harmonike, ku faktorë i gjithëpushtetshëm ishin sytë e personave që ajo pikturonte”. Pastaj tregon. Ka një rrëfim simpatik. Dhe interesant: “Vera dhe unë jemi rritur së bashku, si motra, ndoshta si binjake, meqë kemi plotësuar njëra tjetrën. Ajo kishte prirje për pikturë dhe i ka mbetur besnik gjatë gjithë jetës. Unë kisha talent në fushën e humanistikës. Dhe, gjatë gjithë jetës sime jam marrë e po vazhdoj të mirrem me gjuhësi dhe me interpretimin e mbishkrimeve të lashtësisë… Unë linda me 18 prill, Vera me 19 prill. Ne ishim dy veta që plotësonim njëra tjetrën. Prirjet tona të ndryshme në të gjitha fushat kanë krijuar atë afërsi shpirtërore që shprehet në heshtje. Dhe heshtja ësht zëri i këthjelltë i natyrës që krijon, në mënyrë të pavetdishme ndajafërsi shpirtërore. Vera dhe unë kishim krijuar nji fletore ku, në faqen e majtë gjindei nji vjershë e ime dhe, në atë të djathtën nji vizatim i Verës, në përputhje me temën e vjershës. Ishim të vogëla, 10 – 12 vjeçare. Njërën prej atyre vjershave: “Kënga e nji zogu”, shkolla ia dha Revistës “Diana” ku dhe u botua. Por erdhi nji ditë fatkeqe, kur fletorja me vjersha e vizatime, bashkë me të gjitha gjërat që ndodheshin në shtëpi, u tërhoqën prej shtetit, miratim i njizëshëm, meqë ata i përkisnin popullit e nuk mund të ishin pronë private: “as fletorja e dy fëmijëve që kishin bërë nji punë artistike””.
Nga rrëfimet e Nerminit: “Është një periudhë e gjatë, ku edhe jam vlerësuar me tituj si studiuese e gjuhës shqipe, duke vënë në jetë amanetin e gjyshit, që të mos reshtim për Shqipërinë. Si diplomat me përvojë, Renco studioi, hulumtoi dhe shkroi librin “Diplomacia e Ismail Qemalit”, të cilin unë e kam përkthyer në gjuhën shqipe. Tërë jetën e tij respektoi veprën e Ismail Qemalit, jo sepse ishte gjyshi im, por se admironte zgjuarinë dhe diplomacinë e plakut të Pavarësisë, që e kishte idhull, sikur të ishte shqiptar”. Ky fakt na ngelet në mendje. Nuk shlyhet kurrë: Edhe pse ishte me origjinë italiane, Renco ishte i mahnitur pas historisë shqiptare dhe kulturën e këtij populli. Por mbi të gjitha shkroi shumë për Ismail Qemalin. Dhe këtë e bëri jo se ishte gjyshi i bashkëshortes, por tek ky politikan pa vlerat e një strategu të madh që çoi një komb drejt pavarësisë. Por amaneti i tij i fundit tregon edhe dashurinë që shfaqi për kombin shqiptar. Flet Nermini, (ende pa ikur vetë): “M’i ka thënë me humor, për të mos ndier peshën e dhimbjes, por tani që ai nuk është më, ato duhet të vihen në jetë. Amanetin nuk e tret dheu – kemi një shprehje në shqiptarët – Çdo gjë duhet të shkojë në vend të vet. Sipas traditës italiane, Renco ka kërkuar që të digjet trupi i tij pas vdekjes dhe hiri të vendoset pranë meje kur të kaloj në përmasën tjetër. Donte që të ishim bashkë përjetësisht në Kaninë të Vlorës, vendlindjen e të parëve të mi. Unë e kam kundërshtur djegien e trupit, por do të jetë mendimi i përbashkët me tim bir, Roberton, që është ambasador, për të vendosur e zbatuar amanetet e tij. Ajo që ndiej në këto momente është dhimbja për humbjen e tim shoqi”. Shumë njerëzore, shumë familjare, shumë e vërtetë. Mallëngjyese. Shumë! Renzo Falaschi e la amanet që të prehej në tokën shqiptare në Kaninë të Vlorës. Djali i tyre Roberto pruri një vazo simbolike me hirin e Babait Italian Renzos dhe të Nënës së tij Shqiptare Nermin. Qe data 6 Korrik 2005, kur në varrezat e qytezës së Kaninës erdhi vazua me hirin e dy të ndjerëve dritërues. Dhe atje pushojnë të dy si meteorë dashurie, lirie, diturie dhe mirësie, nën hijen e gjelbër dhe paqësore të ullinjve mbi Vlorë.
Dy fjalë jetëshkrimore: Sinqerisht duam të shkruajmë e të shkruajmë pafundësisht për veprën e madhe që bëri dhe që la Nermini, se qenë e ngelen visare. “Gjeologët” e letrave bëjnë mirë ta piketojnë si duhet veprën letrare dhe studimore të Nerminit. Megjithatë, kërkohet të bëjmë dhe një jetëshkrim të vogël të Motrës së Madhe Nermin Vlora. U lind më 18 prill 1921 në Tiranë, ku mori dhe mësimet e para në shkollën “Motrat Qiriazi”, dhe të mesmet po ashtu në Tiranë, në Institutin “Nëna Mbretëreshë”. Që nga mosha e re Nermin Vlora tregoi prirje për t’u marrë me krijimtari. Siç e pohon dhe vetë, ka filluar të shkruajë vjersha qysh në moshë shumë të re, në vitet ’31 – 32 të shek.XX. Gjatë shkollës së mesme përktheu vjersha nga gjuha frënge dhe italishte në atë shqipe për emisionet e Radio Tiranës. U martua me diplomatin italian Renzo Falaschi (Renco Falaski) dhe shkoi në Itali. Studio shkencat juridike në Siena (Toskana). E pajisur me dituri të thellë u dha pas krijimtarisë letrare dhe asaj shkencore. Në këtë drejtim, përveç gjuhës shqipe, e ndihmuan edhe gjuhët: italiane, frënge, angleze, spanjolle, greke, turke që i fliste dhe i shkruante bukur. Ligjëroi në shumë universitete të botës: Angli, Portugali, SHBA, Ugandë, Kolombi, Kinë, Çekosllovaki, Kosovë etj. Fushat e interesimeve të saj, përveç asaj shkencore, shtrihen edhe në atë letrare, historike, arkeologjike, linguistike, pra në lëmin e pasur të humanistikës. Disa nga veprat e saj janë përkthyer janë përkthyer edhe Lisbonë, Bogota, etj. Kontributet e saj shënohen në fushën e letërsisë për llojet e romanit, të poezisë, të esesë dhe të reportazhit, udhëprshkrimeve. Gjithashtu ka lënë gjurmë të dukshme dhe në shkencën e re të Antrolologjisë Kulturore. Ka botuar mbi 30 libra, midis të tjerash: “Zotërues i kohës” (1967), “Nga gjysmëhëna tek hëna” (1973), “Momente kolombiane” (1979) – poezi; “Udhëkryqi” (1968), “E Nesërmja e Kohës” (1971), “Gjurmë gjaku” (1974), “Lejleku kokartë” (1976) – romane; “Kina” (1972) – udhëpërshkrime; “Bashkësia dhe autonomia” (1973) “Konsiderime mbi civilizimin Çibça” (1979), “Pellazgët, Ilirët, Etruskët, Shqiptarët (1984), “Etruskishtja gjuhë e gjallë” (1989) – studime; përktheu nga anglishtja në shqip “Kujtimet e Qemalit” (1974), ndërsa nga italishtja librin “Ismail Bej Vlora”(1985). Gjithashtu nga anglishtja në italisht nermin Vlora ka përkthyer librin “Ismail Kemal Vlora e l’Indipedenza dell’Albania 1912 Memorie” (Ismail Qemal Vlora dhe Pavarësia e Shqipërisë, 1920 Kujtimet) me shtesa e plotësime historike nga Renzo Falaschi; Romë, 1992; monografi me 412 faqe. Do të shtoja që romani “Udhëkryqi”, në variantin original në italisht “Il bivio, Bolonja (1967), me 222 faqe, është një botim luksoz me lidhje të trashë, me kopertinë të, trashë, me kopertinë të realizuar nga piktorja Vera Mellet. Libri përmban edhe DVD. (S’po merremi me zbërthimin e librit, se s’do të mbaronim kollaj). Jë kontribut kulturor dhe shkencor i Nerminit është botimi trigjuhësh: shqip – “Nga etnocentrizmi në pluralizëm kulturor”; anglisht – “From ethnocentrism to cultural pluralism”; italisht – “Dall’etnocentrismo al pluralismo culturale”, Bardi editore, Roma, 2000, me 220 faqe në format A4. Biblioteka e ka dhuratë me autografin e saj këtë libër me shënimin në shqip: “Profesorëve dhe nxënësve të Universitetit “Ismail Qemal Vlora’ i uroj të gjitha të mirat dhe qofshin kolonat e kombit tonë të dashur e shumë të lashtë, duke pasur si shembull veprimtarinë e atij që mban emrin e këtij tempulli të rëndësishëm. Me dashamirësi Nermin Vlora Falaschi”. Nermin Vlora ka fituar çmime të ndryshme letrare, nga të cilët më të rëndësishmit janë: laura “Honoris causa” nga Universiteti i Tuksonit (Arizona, SHBA); dy çmime nga Kryeministria e Italisë, për zhvillimin e kulturës; dekoratën “Oficial de la Orden di San Carlos”, nga qeveria e Kolumbisë për botimin e librave mbi qytetërimin e lashtë parakolumbian “ÇIBÇA” dhe për aktivitetet e ndryushme kulturore që zhvilloi në Kolumbi, gjatë pesë vjetëve që bashkëshorti i saj ishte Ambasador në Kolumbi. Etj. Gjykoj se meritojnë të përfillen nga kritika e specializuar poezitë e saj fluide, romanet historike, filozofike, shoqërore për emancipimin e gruas dhe me eksperienca udhëtimesh. I përkas atij grupi të punëtorëve të penës që mendojnë se shkrimet e librat me gjurmime mbi qytetërimet e lashta, sidomos ato për qtytetërimet e lashta mesdhetare meritojnë të përfillen edhe nga studiuesit, arkeologët e antropologët tanë. Se bota i ka vlerësuar. Nermini na dëshmon, sipas saj, me prova të pakundërshtueshme, se dokumentet epigrafike të lashtësisë, nga deti Egje deri në Oqeanin Atlantik, interpretohen me anën e dialekteve të gjuhës shqipe, e cila vjen drejtpërsëdrejti nga pellazgo – ilirishtja. Do të ishte gjë e mirë për kulturën, po të formohej një komision akademik për t’i dhënë përgjigje vendimtare kësaj çështjeje kaq të rëndësishme, jo vetëm për Shqipëtarët, por për kulturën botërore dhe qytetërimin në përgjithësi.
Unë jam me fat: Çdo ditë, çdo mëngjes, gjithë ditën, çdo javë, çdo muaj, gjithë vitin e vit pas viti unë përshëndetem me Nerminin. Unë jam me Nerminin. Emrin e saj e kam në ballë të bibliotekës ku punoj në Universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë. Portretin e saj e kam sipër, djathtas mbi krye. Më jep dritë nga drita e saj. Dhe unë ua jap studentëve dhe pedagogëve të Universitetit. Çdo mëngjes më jep mirësi Hirësia e Saj. Studiuesi kosovar Hasan Hasani ka botuar monografinë : “Nermin Vlora Falaski”, Prishtinë, Shkëndija, 1992, me 118 faqe. Ndërsa shkrimtarja sentimentale dhe gazetarja rebele Zenepe Luka (Çekrezi), kryetare e Fondacionit “Nermin Vlora Falaschi” ka botuar librin voluminoz “Rrëfej Nermin Vlorën. Ishim tri”, Vlorë, Triptik, 2005, me 511 faqe dhe një bllok fotografish me Nerminin pas tekstit të shtypur. Emra si Nermin Vlora zbukurojnë hijshëm letërsinë qytetare të Vlorës dhe të Shqipërisë. Dhe ullinjtë mbi Vlorë janë të bukur si sy Nermini…

Nga Albert HABAZAJ/
Ferhat Çakërri (04. 05. 1929 – 22. 04. 2001) është emblema e poezisë për fëmijë në Vlorë dhe një nga shkrimtarët më të dashur, i njohur në letërsinë shqipe për fëmijë. Ferhat Çakërri ose xhaxhi Ferati, si i thërrisnin jo vetëm fëmijët, por edhe krijuesit e tjerë të qytetit, që ai i mblidhte e i mbante afër si ajo klloçka zogjtë të mos i ftohen, të mos i shpërndahen se ia ha dhelpra, kujtohet në Vlorë si një emër shumë popullor, i qeshur dhe i respektuar nga të gjithë. Prof. dr. Odhise K. Grillo e ka përfshirë në botimin: “Lexikon, shkrimtarët shqiptarë për fëmijë (1972-1995)” , f. 36 – 37, Tiranë, Botimet Enciklopedike, 1997. Në Bibliotekën Kombëtare, numri i regjistrimeve të gjetura është 31 dhe numri i regjistrimeve të shfaqura është po 31. Jo të gjitha botimet e tij gjenden në Bibliotekën Kombëtare. Shtëpitë botuese (shtypshkronjat – furra botuese?!) nuk janë treguar korrekte me detyrimin ndaj Tempullit Shqiptar të Librit. Në fillim të viteve ‘60 të shek. XX, në periodikun e fëmijëve u duk një emër i ri, por jo i panjohur. Ky ishte shkrimtari Ferhat Çakërri, i cili ishte prezantuar nëpër gazeta e revista si “Letrari i ri” (organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve të Shqipërisë për kohën), “Rinia” (që më von u titullua “Zëri i Rinisë” etj. me vjersha për të rriturit. Fryt i punës së tij të viteve të para ishte përmbledhja “Traktet e kuqe”, që u prit me interes nga lexuesit dhe opinion ynë letrar. Më pas shkrimtari Ferhat Çakërri e gjeti vehten në letërsinë për fëmijë dhe pothuajse nuk shkroi më për të rriturit, por ju përkushtua poezisë për të vegjëlit në radhë të parë e hera herës edhe prozës për ta. Krijimet e para i botoi në revistat që dilnin për fëmijët e sidomos në “Fatosi”, pastaj edhe te “Yllkat” (pas viteve ’90 të u quajt “Vogëlushët”) e “Pionieri” (pas viteve ’90 të u quajt “Filizat). Për thjeshtësinë e tyre dhe për gjetjet interesante shpesh krijime të tij u botuan edhe në gazetat dhe revistat që dilnin në Kosovë e në Shkup, si “Pionieri”, “Gazeta e fëmijëve”, “Gëzimi”, “Fatosi”, “Rilindja për fëmijët” etj.
Kontributi letrar i autorit: Kontributi i tij shënohet në letërsinë shqipe pikërisht për letërsinë për fëmijë dhe konkretisht në një nga llojet më të njohura të kësaj krijimtarie siç është përralla. Gjithashtu ka botuar dhe libra me vjersha për fatosa, me tregime të ilustruara, gjëegjëza, fabula, drama etj. Së pari, me përralla ka botuar këta tituj: “Iriqi dhe gjembat” : përralla në vargje për fatosat (poemë përrallë), në [10] fletë me ilustrime nga piktori Dolli Gjinali, Tiranë, 1973; “Si ja punuan dhelprës” : përrallë në vargje në 22 faqe të ilustruara me figura nga piktori Dolli Gjinali; Tiranë, “Naim Frashëri, 1973, “Pula klloçkë bën vizita” : përralla në vargje, me 23 faqe të ilustruara nga piktori Dolli Gjinali, Tiranë, “Naim Frashëri, 1987; ribotim i librit “Pula klloçkë bën vizita” (përralla humoristike në vargje), në 20 faqe , me ilustrime, Tiranë, Toena, 1997; “Xhepat e gjyshe Anifesë”, 1995 si dhe botimi përmbledhës “Xhepat e gjyshes” (vjersha, fabula e përralla në vargje), antologji me 144 faqe, Tiranë, Toena, 1998; “Ish një lepur mendjelehtë…” : përrallë humoristike, me piktor për ilustrimet në 32 faqe Veiz H. Rrapi, Tiranë, Toena, 2000; “Arlini dhe e Bukura e Dheut” : përrallë, me 32 faqe të ilustruara nga piktori Neritan H. Mehmetaj, Tiranë : Toena, 2001; “Iriqi dhe gjembat” : përrallë në vargje, në 22 f., me il.,Tiranë : Toena, 2001; “Si ia punuan dhelprës” : përrallë në vargje (ribotim), me 23 f., me il., Tiranë : Toena, 2001; (redaktor i këtyre librave është Prof. Odhise K. Grillo); “Si u mbyt dhelpra në lumë” me përralla, Tiranë, Eurorilindja, 1998 [ky titull ende nuk ka shkuar në fondin e Bibliotekës Kombëtare – shën. im: A.H); “Dredhitë e dhelprës” : përrallë, në 32 f., me il. nga piktori Kosta Raka, Tiranë : Toena, 2003; (dy librat e fundit nën redaktimin e Prof. Dr. Bardhosh Gaçes). Së dyti, me poezi ka botuar këta tituj: “Traktet e kuqe”, vjersha në 59 f., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1967; “Zemra ime”, vjersha për fëmijë, me 23 f. me il., Tiranë, “Naim Frashëri”, pa vt. [1972]; “Pata, pata, bark govata”, vjersha për fatosa, me 50 f. me il., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1975;” Ç’u bë bora?”, vjersha në 29 f., me il., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1978; “Plumbat dhe lulet”, vjersha, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1980, në 45 f., me il. dhe redaktor Xhevat Beqaraj; “Nënat ndezën yjet”, vjersha me il. nga piktori Pleurat Dervishi, nën redaktimin e prof. Grillos, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1982; “Pata kot e ndezi sherrin”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1986; “Mira, shiu dhe babagjyshi”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1986, me vjersha në 54 f., me il. nga piktori Gjinali dhe redaktor Profesorin nga Vunoi; “Deti më hedh valë” : vjersha në 29 f. të il., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1988, me të njëjtin staf të përgjegjësisë dytësore; “Në sytë e Egnës çel qershia”, me 40 f. të il. nga e mirënjohura Safo Marko, me red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Eurorilindja, 1998; “Po pret deti mysafirë”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1989 [as ky titull s’gjendet në Bibliotekën Kombëtare]; “Argita pyet yjet”, me 47 f. të il. nga piktorja Safo Marko, red. nga Bardhosh Gaçe, Tiranë, Eurorilindja, 1997, [as ky titull s’është në BK]; “Një shportë me yje” : poezi në 79 f.,Tiranë, Toena, 1999; “Ku ta gjej pranverën” : vjersha, në 175 f., me il nga piktori Kosta Raka, përgat. dhe red. nga Bardhosh Gaçe Tiranë, Toena, 2007, etj. Së treti një kontribut të dukshëm F.Çakërra ka me fabulat, nga të cilat po citojmë titujt: “Pata kot e ndezi sherin”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1986, me 38 f. : me il., me redaktor Kostandin Lelin;”Pasqyra dhe pata” me 39 f. të il., Tiranë, Eurorilindja, 2000 “Shqiponja dhe lejleku”, Tiranë, Toena, 2006, 117 f. me il. nga piktori Kosta Raka, përgat. dhe red. Bardhosh Gaçe. Së katërti, edhe prozën e shkurtër, në llojin e tregimit dhe të novelës, të tregimit të ilustruar, kontributi i F.Çakërrit është i dukshëm. Po përmend vetëm katër tituj: “Si u kap një spiun”, tregim i ilustruar me figura nga piktori Llambi Blido,me 46 f., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1977 “Ujkonja” : tregime Tiranë, 1999, 52 f. : me il; “Zbuluesit e vegjël”, tregim i ilustruar nga piktori Shkëlqim Fekushi, me 34 f., red. Kostandin Leli, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1981; “E fshehta e kalasë”, novelë dhe tregime, red. K. Leli, me 109 f. të il., Tiranë : Naim Frashëri, 1984; “Kali fluturues”, novelë, në 46 f. me il. nga piktori Kosta Raka dhe red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Toena, 2003. Së pesti, në llojin e gjëegjëzave shkëlqen me libra shumë të dashur për fëmijë si ato me tituj: “Mendo pak se do ta gjesh”, me 87 f. të il.,Tiranë, “Naim Frashëri”, 1971; i cili shënon dhe botim e parë të librave për fëmijë nga autori Ferhart Çakërri; “Unë pyes, ju përgjigjeni” me 26 f. të il. nga piktori Namik Prizreni, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1974; “Kush e gjen nga ju fëmijë?, Tiranë, [“Naim Frashëri”], pa vt.; “30 gjëza”, Tiranë, Eurorilindja, 1997; “Një qiell e gjëza”, në 26 f., me il, Tiranë, Eurorilindja, 1998; “Gjëegjëza”, bashkëautor me Edmond Daliun e Luto Memokondin, mbledhur e përgat. nga Bardhosh Gaçe, me red. Flora Koka, në 16 f. të il.,Tiranë : Extra, 2014 etj. Së gjashti, kontributetet e tij janë të dalluara dhe në fushën e dramaturgjisë për fëmijë. Dua të kujtoj me këtë rast dramën për fëmijë “Në vitet e para”, 1979. Disa nga pjesët e tij teatrale janë vënë në skenë nga trupat profesioniste (teatrot e kukullave etj.) si: “Pulat dhe dhelpra” (1972), “Dreri mendjemadh” (1973), “Shkronjat e përgjakura” (1974), “Trimëreshat pulëbardha” (1983). Gjithashtu xhaxhi Ferati është dhe redaktor i një libri me poezi të shkrimtarit tjetër vijues vlonjat të mbarënjohur dhe për fëmijë Prof. Dr. Bardhosh Gaçe me titull: “Lirika arbëreshe”, 68 f., Tiranë : Naim Frashëri, 1994 etj. Shkrimtari Ferhat Çakërri ka lindur në qytetin e Vlorës, në një familje me tradita atdhetare dhe arsimdashëse. Dera e fisit të tij ka nxjerrë burra e gra të mendjes e të pushkës, që i janë përkushtuar atdheut. Musa Ali Çakërri, me pseudonimin “Berberi” njihet si ati i gjuhës shqipe për Vlorën e kohës së murme, kur sa kishin filluar të mbilleshin luleshqipet ndër shqiptarët e etur për dije e liri. Shkollën fillore, Ferhati, e kreu në vendlindje; po kështu edhe të mesmen (në shkollat e quajtura pa shkëputje nga puna. Ndërkohë punonte buldozerist në Ndërmarrjen e Ndërtimit “Perlat Rexhepi” Vlorë. Me kalimin e viteve, ai u pasurua nga ana letrare dhe kulturore dhe për shumë kohë punoi punoi në administratën shtetërore të rrethit (siç quhej Qarku i sotëm i Vlorës në atë periudhë). Respektin e fëmijëve dhe të qytetarëve e fitoi në shkallën më të lartë gjatë viteve kur qe përgjegjës i kinemave të qytetit të Vlorës. Ish – Kinemaja kryesore, ajo me emrin “Ali Demi” identifikohej plotësisht bukur me emrin e xhaxhi Feratit. Kishte gjallëri. Veprimtari të pasura. Ziente. Zjarr. Ylberet kulturorë ne i shikonim në ballë, në sy e në shpirtin e qeshur të xhaxhi Feratit. Ai ishte babaxhani i Qyetit. Sot Vlora s’ka kinema fare. Sidomos kur ai doli në pension, krahas krijimtarisë letrare, që nuk e ndërpreu deri në frymën e fundit, ai u angazhua në shoqëritë atdhetare kulturore të kohës, duke dhënë një kontribut të çmuar ndër veprimtarët idealist të kohës së re. ai ishte ndër nismëtarët e Shoqatës Kulturore Mbarëshqiptare “Ismail Qemali”, e cila u krijua më 10 Tetor 1991. U zgjodh anëtar i kryesisë së saj deri në largimin nga jeta fizike (e kam trajtuar aq sa duhet këtë çëshjte në gazetën “Dielli” në profilin e Nermin Vlorës, Kryetare Nderi e shoqatës “Ismail Qemali”). Ai ka një meritë të patjetërsueshme në mbështejten e talenteve të reja në qytet, në promovimit e vlerave letrare, në unitetin e pastër dhe miqësinë midis krijuesve. I donte bashkë krijuesit. Emri i tij ndërkohë po merrte përmasa të tjera më të larta në periodikun e fëmijëve, në ballinat e librave, në antologjitë letrare për fëmijë dhe po bëhej një zë i respektuar artistikisht për kritikën letrare shqiptare. Shtëpia e tij në lagjen “Lirim” që qe si një mëhallë tradicionale qytetare vlonjate ishte e hapur për miq. Një dhomë në shtëpinë e tij quhej “Oda e Poetëve”. Ferhat Çakërri qe i veçantë e s’na vjen më në qytet njeri si ai. Aq i virtytshëm, aq i dashur. Jo më kot edhe burra me thinja i flisnin me respekt deri në adhurim “Xhaxhi Ferati”. Ai qe miku i Dritëroit të Madh dhe i Lelit tim të vogël, në ato vite 5 – 6 vjeç. Në shumë konkurse letrare kombëtare Ferhat Çakërri është nderuar me çmime, si për librat: “Mendo pak se do ta gjesh”, “Iriqi dhe gjembat”, “Zbuluesit e vegjël”, “Në vitet e para”, “Xhepat e gjyshes” dhe “Bledi e kali” (ky i fundit film vizatimor) . Po kështu, ai është dekoruar me Urdhërin “Naim Frashëri” të Klasit të Tretë dhe të Klasit të Dytë, për ndihmesën që ka dhënë në zhvillimin e letërsisë sonë për fëmijë.Shoqata e Shkrimtarëve dhe e Artistëve “Petro Marko” në Vlorë, në organizimin e konkursit vjetor të forcave krijuese në letërsi, pikturë, muzikë etj., akordon 13 çmime për fituesit, sipas fushave letraro-artistike, duke cilësuar secilin titull me emrin e personalitetit vlonjat të fushës. Në këtë kuadër për fituesin e konkursit në gjininë e letërsisë për fëmijë jepet çmimi “Ferhat Çakërri”.
Tipologjia e krijimtarisë së F. Çakërrit: Ai futet në botën e fëmijëve. I tëri. Me natyrën e tyre, në gjuhën e tyre, me lodrat e tyre, në psikologjinë e tyre. Është shok me ta. Nuk dallon nga ata. Ata s’e vënë re. se e duan shumë. Se ia pëlqejnë poezitë. Ato janë të shkurtra, ashtu si ata i duan, të thjeshta, me metafora, epitete e krahasime të cilat futen natyrshëm e në vendin e duhur midis vargjeve.mbahen mend vargjet e xhaxhi Feratit. Bëhen dhe këngë. Ja kështu, ai bëhet Fëmijë i Madh. Vjershat etij kanë art, kanë ndjenjë, kanë moral, kanë bukuri estetike dhe janë dafina të kodit etik në shoqërinë e sotme. Ai të bën për vete me vjershat e tij: “Një shportë me yje/ ka xhaxhi poeti,/ fluturon mbi kodra,/ çan mbi ballgë deti./ Nga shporta nxjerr këngët, / si zogj i shpërndan,/ ato cicërijnë/ vendit anembanë…”. Ai u këndon mbesave të tij të vogla Argitës, Egnatias, Rilindës, Eneidës dhe Valbonës, me shpirt, me dashuri, me zemër gjyshi e me vargje poeti për një harabel, për një dallëndyshe, për një shqiponjë, për një trim, për botën gazmore dhe pastërtisht shkëlqimtare të vogëlushëve. Florën dhe faunën e ka mbledhur në librat me gjëza si ajo bleta nektarin e luleve për mjalt. Dhe ua dhuron mbesave. Vini re se me ç’ emra simbolikë e kuptimplotë i ka pagëzuar mbeskëzat gjyshi. Ato sot janë rritur dhe e nderojnë atë, duke vijuar rrugën e re me edukimin e shëndetshëm të atij njeriu të bekuar. Duke u kënduar mbesave, ai u dhuron fëmijëve të “Lirimit”, të Vlorës, të Shqipërisë, të mbarë botës një shortë me yje për të fluturuar qiejve të fantazisë fëminore, aq të papritur, tërheqëse dhe simpatike. Edhe sot mbahen mend rrëfimet e përrallat e gjyshit: “Si u mbyt dhelpra në lumë”, “Ëndrra e lepurushit”, “Drenushat e vegjël dhe tigri”,”Elefandi i vogël dhe fshatari”, “Ditëlindja e koteles”, “Gaforret e mençura”, “Dhelpra dhe ujku”, “Milingonat dhe Urith mëndjemadhi”, “Majmuni, qukapiku dhe maçoku”, “Trumcak mburraveci”, “Çlirimtari i tokës”, “Buldozeri miku ynë”, “Dreri mëndjemadh” etj., etj. Ferhat Çakërri është njëri ndër poetët e shkrimtarët e mirënjohur të letërsisë shqipe për fëmijë. Krijimtarinë e xhaxhi Feratit e ka vlerësuar kritika letrare dhe e ka pëlqyer lexuesi i grupmoshës për të cilën shkruan autori i njohur vlonjat. Vjershat, përrallat e këngët e tij për fëmijë janë një kopësht i bukur ku vogëlushët lodrojnë me ëndrrat dhe dëshirat e tyre. Në krijimtarinë e tij është bota e pasur me figura të gjetura artistike, gëzimet dhe vizionet e fëmijëve me të cilat fluturojnë në hapësirate kohës. Ajo zë një vend të rëndësishëm në letërsinë shqipe për fëmijë. Ai na ka lënë thesare për vogëlushët që ngrihen në këmbë brez pas brezi. Krijimtaria e tij një kopsht i lulëzuar, i begatë e i bollshëm në lulëzimin letrar, me atë mozaik ylberor që rrëmben e bën për vete dhe të rriturit, për të hequr mendjen nga rutina e halleve dhe problemeve të realitetit të përditshëm. Lulet e tij letrare që la na tregojnë se thëngjinjtë në vatrën e poezisë për fëmijë i mbajti ndezur, se vatrën e xhaxhi Feratit nuk e lënë të shuhet poetët vlonjatë fisnikë të të vegjëlve si Bardhosh Gaçe, Pëllumb Velo, Vilhelme Vranari Haxhiraj, Andrea Petromilo, Leka Skëndaj, Luto Memokondi etj. I la me uratë Ai, Shenjtori i ëngjëve. Vargjet e rreshtat e tij nuk bërtasin, nuk zhurmojnë, pasi u ngjajnë thëngjijve dhe nuk u ngjajnë flakëve të dëllënjës. Të mbeten sytë në dy vjershat e të tij, të shkurtra katërvargjëshe: “Ku e shuan etjen/ Zogu në mëngjes?/ – Nëpër trëndelina/ Pi dy pika vesë.” Është një vjershë e brishtë, që përcjell të pastrën dhe të bukurën, që janë në trëndafilin, në vesën dhe në zogun dhe që duhet të jenë edhe ë zemrën e njeriut dhe në jetën e tij. Vjersha tjetër: “Me shqelma qëllonte era,/ Si mushkë xanxare./ Nga dhimbja kërciste dera/ Dhe vajtonte në dritare”. Është një metaforë që përcjell dhembjen e shkaktuar nga një e keqe. Duke i vënë krah njëra- tjetrës këto dy vjersha, lexuesi zbulon se poeti figurativisht e jep të mirën dhe të keqen, gëzimin dhe dhembjen, që jetojnë bashkë në jetë, por që njeriu synon drejt të bukurës. Në tërësi vargjet e F. Çakërrit janë të thjeshta, por të thjeshta artistikisht, që ngjallin emocione dhe të vënë më mendime. Janë të tjeshta si vetë Ferhat Çakërri, ai burrë i urtë, fisnik e mikpritës që e mbante ngaherë hapur portën e shtëpisë për shokët e miqtë dhe njerëzite mirë, sepse kishte dhe një zonjë grua, Zenepen.vërtetë zonjë grua. Burrneshë sa dhe qytetare. Aq bujare! Po sa e prerë! Këto virtyte ata i kanë trashëguar nga të parët, i kanë bartur dhe iua transmentuan fëmijëve, nipërve dhe mbesave. Dritëro Agolli e kishte si shtëpinë e tij shtëpinë e Xhaxhi Feratit dhe Teta Nepit, si i flisnim ne asaj me respekt e dashuri. Sinqerisht si nënës tonë. Unë me Mejon dhe një poet tjetër, liriku i Vlorës Hiqmet Mehmetaj me Nazon, si dhe poeti epiko lirik Anastas Bita (dritë i pastë shpirti ku prehet) me të shoqen dhe ai, Elsën shkonim herë pas here në shtëpinë e tyre, në “Lirim” Edhe Bardhoshi me Kozetën patjetër. Venim e vinim te njeri- tjetri. I kishim miq shtëpie. Më saktë ata na vlerësonin si të tillë. Ne ndiheshim të nderuar dhe i nderonim shumë, sepse e meritonin. Ne mësonim nga ata. Ja ç’kujton Plaku i Bardhë i Letrave: “Më 1948 dhe 1949 dhe në dy vitte e parë të vitev 50 – të [të shek. XX – shën. im: A. H] unë mësoja në Gjimnazin e Gjirokastrës, në degën pedagogjike të tij. Në rrethin letrar të gjimnazit vinte gjithmonë edhe Ferhat Çakërri i veshur ushtarak, me kapelën mënjanë, i pastër dhe i qethur, si pëllumb. Në atë kohë ai shërbente në ushtri. Si të gjithë ne të rrethit letra, edhe ai shkruante vjersha dhe na i lexonte me një zë si të këngës. Kur ia dëgjonim vjershat, ne thoshim se Ferhati shkruan vargje për rebeçkat dhe për nipkat dhe mbeskat, sikur të jetë gjysh. Ai qeshte dhe e fuste në xhep fletorkën, duke ikur në kazermë se i mbaronte liri-dalja ushtarake. Pas dy-tre ditëve na vine përsëri në konvikt dhe kur ishte koha e rrushit, na sillte ndonjë shportë, duke thënë: – Me zor e kam sjellë, se ne ushtarakëve nuk na lejojnë të mbajmë në dorë as shporta, as ibrikë… Kështu, Ferhati ka mbetur zemërbardhë si gjysh dhe po aq zemërbardhë është edhe Zejnepja, e shoqja e tij, një labe trime e ashpër ndaj të liqve dhe e butë ndja të mirëve.Ndërsa Ferhati është i butë ndaj të gjithëve. Atij, kur të takon, i mbushen sytë me lot dhe zë qan, duke nxjerrë shaminë nga xhepi me një butësi të vërtetë njerëzore..”. Këto visare jetësore mbresëlënëse kujtonte Dritëroi ato ditë marsi të vitit 1998, ndërsa lexonte me kënaqësi një nga librat e shokut të tij të vjetër. Një gjysëm shekulli njohje e shoqëri të çiltër. Miq në ditë me diell dhe në ditë me furtunë. Në vite. Në dekada. Kush më bukur dhe më saktë se ai do ta tipizonte Xhaxhi Feratin tonë?! Krijimet e F. Çakërrit shquhen për temat e larmishme me frymë atdhetare, refleks ky edhe i traditave familjare e të qytetit të lindjes, Vlorës, për thjeshtësinë e çiltërsinë, për konçizitetin, për muzikalitetin e vargut, për gjuhën e mbështetur në gurrën popullore, për mënyrën lodruese të dërtimit të poezive dhe për komunikimin e natyrshëm me lexuesit e vegjël.
Ndihmesa e tij në letrat shqipe për fëmijë: Studiuesi Bardhosh Gaçe e vlerëson kështu ndihmesën e Ferhat Çakërrit në letërsinë shqipe për fëmijë: “Ferhat Çakërri, njëri ndër poetët e mirënjohur të letërsisë shqipe për fëmijë, është bërë mjaft I njohur me krijimtarinë e tij të begatë, në të cilën fëmijët kanë ushqyer ëndrrat, dëshirat dhe muzën e tyre poetike. ai u shfaq në letërsinë shqipe për fëmijë qysh në vitet ’70, kur këtë letërsi nisën ta blerojnë me shopirtin e tyre autorë të shquar si Bedri Dedja, Odhise Grillo, Vehbi Kikaj, Bekim Harxhi, Rifat Kukaj, Tasim Gjokutaj, Agim Deva, Adelina Mamaqi, Xhevat Beqaraj etj…Krijimtaria letrare e Ferhat Çakërrit, për më shumë se 40 vjet, ka lënë gjurmët e saj me një varg poetik të ëmbël e të brishtë, me një botë të gjerë e të thellë poetike, që ka tërhequr vëmendjen e lexuesve të vegjël dhe mendimit kritik e letrar”. (Shih: Gaçe, Bardhosh: “Letërsia shqipe për fëmijë”, Vlorë, Triptik, 2006, f. 201). Duke shfletuar librat e tij të bukur, ndjejmë se Vlora – qyteti bregdetar e ëndërrimtar i poetit është përherë e pranishme në krijimtarinë poetike të F. Çakërrit, duke simbolizuar fatin kombëtar të shqiptarëve, por edhe ëndërrimet e të vegjëlve në kohëte ereja të Atdheut. Duke u ushqyer nga tradita poetike e Vlorës dhe e Labërisë, poeti ka ngritur poezinë e tij për të vegjël, duke e bërë atë këngë në buzën e fëmijëve. Në vjershërimin e F.Çakërrit për fëmijë, vihet re peizazhi i natyrës së Atdheut dhe peizazhi shpirtëror i fëmijëve, të gërshetuara dhe të harmonizuara këto, me mendime de ndjenja të bukura artistike të botës fëminore dhe fantazisë së tyre. Ëndrrat dhe imagjinata e fëmijëve lidhen ngushtë me jetën e tyre; shkollën dhe lodrat, kureshtjen dhe dashurinë për të mësuar dituritë e botës. Vargu i skalitur i poetit herë derdhet në ngjyrate ylberit e herë dallgëzon në valët e detit, herë del nga përrallate fëmijërisë e herë bleron mes drurëve të pyjeve mesdhetare. Dallëndyshet e kujtimeve të poetit shpesh përshëndesin e përqafojnë pulëbardhat në brigjet e Vlorës. Gjyshja dhe nëna mëkojnë në vargun e këtij poeti një dashuri të rrallë njerëzore, gjyshi me abetaren e përgjakur u tjerr historinë kombëtare, deti përkund ninulla trimërie, urtësie dhe mençurie. Këto motive e detaje poetike paraqiten nga poeti me metafora, krahasime dhe përgjithësime poetike, si një lojë në jetën fëminore. Shkolla përherë është vatyar e dahsur e diturive, ndërsa liria dhe flijimi për Atdheun mbartin një botë universale. Begatia e krijimtarisë poetike të Ferhat Çakërrit për fëmijë tregon dashurinë e veçantë të këtij poeti për të vegjëlit, njohjen e botës dhe të psikologjisë së tyre, si dhe nxitjen e fantazisë dhe imagjinatës së fëmijëve për të njohur mjedisin që i rrethon dhe përjetimin emocional të jetës së tyre. Në mjaft poezi të këtij poeti gjenden tema, motive, ngjarje dhe fenomene interesante, të cilat krijojnë një jedis të gëzuar në jetën e fëmijëve, këto veçori, poezia për fëmijë e këtij poeti e ka përftuar nga këngët lodra, gjë që i ka dhënë mundësi poetit të japë detaje poetike, figura e përshkrime artistike, që përcjellin mesazhe të fuqishme në botën fëminore. Poeti, njohës i thellë i vargut dhe muzës popullore, ka shfrytëzuar me mjeshtëri traditën folkorike të trevës së vet. Imagjinata e pasur e F. Çakërrit shpalos botën emocionale, shpirtërore dhe imagjinative të fëmijëve në shkollë, në shoqërinë e tyre, buzë detit dhe pranë monumenteve, në ëndërrimet dhe gëzimet, stinëte vitit, portretet e fëmijëve dhe dëshmorët e Atdheut. Krijimtaria letrare dhe poetike e F. Çakërrit zë një vend të veçantë në fondin e letërsisë shqipe për fëmijë. Dhe siç klasifikon Prof. Gaçe: “Mbi 40 prej vjershave të këtij poeti janë bërë këngë e lodra në jetën e fëmijëve shqiptarë, gjë që tregon për shpirtin e thellë poetik të poetit dhe komunikimin e drejtpërdrejtë të tij me botën dhe psikologjinë fëminore” (Shih: Gaçe, Bardhosh: vep. e cit., f. 205). Muzikaliteti i vargut të tij, botëpërjetimet e thella, gjuha artistike e lodruese, humori dhe fabulat, bota përrallore dhe ëndërrimtare, vlerat artistike dhe estetike të krijimatrisë së Ferhat Çakërrit, kanë krijuar një personalitet të veçantë të letërsisë për fëmijë.
Miku i Dritëroit të madh e fëmijëve të vegjël: Për të festuar me nderim 70 vjetorin e lindjes së Shenjtorit të ëngjëjve, në vitin 1999, në Tiranë, shtëpia Botuese “Eurorilindja” nën kujdesin e Shoqatës Kulturore “Ismail Qemali”, Vlorë boton një libër shumë të veçantë si një tufë me lule mirënjohjeje për xhaxhi Feratin tonë. Bëhet në Vlorë një festë e bukur letraro- artistike. Unë isha në Itali. Refugjat. Akoma s’isha bërë emigrant…Në atë festë të shkëlqyeshme xhaxhi Ferati fton Mejon me të tre djemtë, Aldin, Nikun dhe Lelin 6 vjeçar…Në atë festë fisnikësh qe dhe Dritëroi. Nga që unë mungoja, xhaxhi Ferati bëri fotografi me familjen time dhe me Dritëroin, i cili mban Lelin e vogël në prëhër… Në librin për 70 vjetorin e xhaxhi Feratit kanë shkruar Dritëroi, me Sadijen, Elonën dhe Artan Agollin (familja e Devolliut), ka shkruar Odhise Grillo, Dilaver Dilaveri, Adriatik Kallulli, Bashkim Kozeli, Astrit Bishqemi, Ferhat Caka, Hiqmet Mehmetaj, Idajet Jahaj, Seit Seitaj, Ideal Muho, Bardhosh Gaçe, Pelivan Bajrami, Qerim Skënderi, Myrteza Mara dhe Albert Habazaj. Këto gjëra të bukura mbajmë mend dhe na trëndafilojnë shpirtin artistik e njerëzor. Dita e vdekjes së tij nuk na kujtohet. S’e mbajmë mend…Sepse qe dhe mbeti Shenjtori i ëngjëjve të bukur e të freskët.

Nga Albert HABAZAJ, studiues/
Kur ishim të vegjël, shikonim më të rriturit që mblidheshin grupe – grupe dhe i dëgjonim si këndonin aq mirë, aq bukur, aq natyrshëm. Na dukej se konkuronin me biblibat e malit. M’u kujtua një burrë i asaj kohe. Pa sy qe. Po Zoti, në vend të gurmazit, i kishte vënë një bilbil në fyt, thoshnin pleqtë. Prënjo Xhaka quhej. Ishte biblbil gjyzar, siç thoshnin lisat e moçëm në vitet ’65 -‘70 të shekullit XX për këtë banor të Tërbaçit, që s’ kishte sy, po zë kënge si ai s’kam dëgjuar deri më sot. Ata burra, kur bëheshin tok, sidomos pasdarkeve apo nëpër dasma e festa tradicionale, këndonin këngë të shtruara, në shtrat, këngë tabani, këngë burimi, që të kënaqnin shpirtin me atë karakterin e tyre sinkretik, që e bën folkorin krijimtari artistike specifike. Me ato fjalë që ngjitnin, që zinin vend e mbaheshin mend, që i krijonin në moment, si të zgjedhura me dorë, si bleta zgjedh nektarin nëpër lule, vargje të atypëratyshme, sa të thjeshta aq sublime, me bukuri estetike, me melodi të pëlqyeshme, me një akustikë magjike, me veshjen karakteristike, që u kishte hije, në atë mjedis, në atë kohë dhe hapësirë praktikmi, kënga e atyre burrave të lartë e hijerëndë më dukej se vinte tek ne e kulluar nga një burim hyjnor. Me të drejtë gjeniu Kadare (vetëm burokratikisht ende i pashpallur si Nobelist nga Akademia Suedeze) e cilëson folkorin shqiptar “Autobiografia e popullit në vargje” (1971, 1980, 2002). Kur ishim të vegjël e të rriturit na merrnin pas, dëgjonim që flisnin për Këngën Himarioçe, për Këngën smokthinjoçe dhe për këngën Tërbaçioçe. Kuptuam më vonë që, në vijë kronologjike, se këto tre variante, melodi, apo avaze, si flitej nëpër lokalitetet përkatës, ishin tre stilet muzikore që e pasuruan dhe e ngritën artistikisht këngën labe në veçanti dhe shtuan një shufër floriri në minierën e artë të Folkorit Shqiptar. Në atë kohë, (ende pa dalë televizioni) Radio Tirana kishte një program, Radio Posta quhej dhe jepte këngë që të zbukuronin botën e brendshme, të mbushnin shpirtin me dashuri, me ndjenja të larta se ishin kënëg të ngrohta, të bukura si thëllëza, jo si ca laraska e sorra që dalin fatkeqësisht sot (edhe ndër këto vise), kishte një emision me këngë popullore, i cili realizohej dhe me një nënndarje të titullura: Këngë labçe, vënçe, himarioçe, që më vonë nga studiuesit e folkorit u emërtuan këngë polifonike labe (Spiro Shituni, Agron Xhagolli, 1986: ndër figurat më të spikatura të folkoristikës shqiptare, me që kënga labe këndohet nga shumë zëra – shën im: A. H). Këngët labe himariote të Neço Mukës deri te Dhimitër Varfi, ato smokthinjote të Qazim Ademit deri te Hysen Ruka dhe Këngët labe tërbaçiote të Kujtim Micit me Sinan Hoxhën e Syrjat Hodon janë tre maja malesh me trëndelinë në diell e suferinë, në Vargmalin Folkorik Madhështor të Folklorit Shqiptar, që shkëlqen në Etnokulturën Kombëtare. Shkëlqyen në ato vite stile e variante, si një mozaik ylberor, që e ngritën në nivele artistike të larta këngën labe me grupe të mëdha nga pesha specifike, si grupi i Pilurit me të madhin Lefter Çipa, i Bënçës me Maliq Lilën e paharruar, i Vranishtit me Muhamet Tartarin e papërtuar, i Tragjasit me Hamdi Pulon vargbrilant, “Violinat” e Lapardhasë me ustain e labërishtes Feti Brahimi. Në sotshmëri është grupi i Dukatit me Fatosh Likën etnopërbashkues që është ngjitur në majë të Malit Folklorik. Dhe të tjerët ecin, fushave, brinjave, kodrave të shpirtit të gjerë të Folkorit Shqiptar, që kemi si visar ne labët, si pjesë e së tërës etnokulturore. Të gjithë ë eduan majën, por jo të gjithë arrijnë. E rëndësishme është që rrjedh e nuk shteron kurrë ujët e kulluar nga Gurra Popullore.
***
– Janë mbi 400 këngë të kënduara nga grupi i Madh i Tërbaçit, ku përveç teksteve të Dragoit të Këngës Kujtim Mici – Mjeshtër i Madh, këndohen këngët e bardëve të traditës edhe të autorëve të njohur jotërbaçiotë.
– Grupi i parë që bëri emër doli në skenë në vitin 1967, si vijim i grupit të vjetër të Riza Beqirit, Sefer Bilbilit, Tahir Lilos me shokë.
– Grupi i valleve qe një meteor që shndriti me Mujo Gjondedën, Mejdi Skëndon, Kujtim Micin, Rexhep Abazin, Abaz Abazin, Qazim Çelon, Ago Rustemin (Beqiri), Qazim Abazin, Asllan Nikën dhe Izet Skëndon e Rrapush Mehmetin që mbyllin Harkun e Vetëtimave me 11 valltarë sa 11 male, që mbetën të paharrueshëm, të papërsëritshëm, të paarritshëm!
– Kur flasim për këngën polifonike, në qoftë se është një Tërbaç (për këngën), gjysma është një Nebi Xhakë.
– Syrja Hodo është pasuri kombëtare.
– Sinan Hoxha është themeli i këngës së re të Tërbaçit.
– Endri S. Hodo duket si filiz i gjelbër i këngës labe.

***
E di që këto rreshta që po shkruaj për Tërbaçin dhe këngën e tij janë më të thjeshta se sa e ndiej unë brenda shpirtit polifoninë labe të vendlindjes time. Nisa një ndërmarrje të vështirë, por duke qenë i bindur se një punim sado modest për këngën e madhe Tërbaçiote është kurdoherë më i dobishëm se heshtja nuk ngurrova t’i përvishem një diskutimi të tillë nëpërmjet këtij studimi në maket, i cili shpresoj të ngjallë interesim. Kënga si transmetuese gojore, zanore e traditave, zakoneve, e vlerave njerëzore, e mënyrës së jetesës bëhet zëdhënëse në breza, duke realizuar një mision të lartë fisnik sa që mund të përdoret seriozisht si një dëshmi historike me ngjarje, data, personazhe, periudha e bëma të të parëve tanë. Vini re sa qartë, në pak fjalë na kthjellon origjinën tonë kënga e Tërbaçit të Kujtim Micit (është fjala për këngën “Lindi luania luanë” kënduar në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës më 1973, me tekst të Kujtim Micit, kënduar nga grupi i burrave me marrës Sinan Hoxhën e papërsëritshëm, kthyes Rexhep Abazin me famë, sepse futi për herë të parë të kthyerit me grykë në Tërbaç, me hedhës Bilbil Xhakën e mrekullueshëm, që çeli një periudhë të artë të hedhjes së këngës së Tërbaçit sikurse Sinan Hoxha, duke kujtuar e ngritur në një stad të ri hedhjen hyjnore himarjote të incizuar në pllakat disqet “Pathe” të Parisit, qysh në vitet 1929 dhe 1930 me Koço Çakallin, Neço Muko (H. Marjoti), Tula Paleologu, Tefta Tashko, Llambi Turtulli, Kleo Georga, Dhimitri Rumbo, P. Kokaveshi, A. Bala*, që u dritëroftë shpirti atje ku prehen të qetë si fisnikë të trëndafiltë të këngës së shkëlqyeshme lirike që bënë! Të rikthehemi tek kënga e Tërbaçit të Kujtim Micit që thotë: “Nëna shqipëtare,/ Mbes’e ilireshës,/ Ke lind’ e ke rritur/ Trima dhe të besës”. Ja si bëhet kënga e popullit e respektuar dhe e vlerësuar jo vetëm nga komuniteti qytetar, por e përfillur, edhe nga elita intelektuale, studiues, historianë e gjuhëtarë, sepse ka peshën e vërtetë të një burimi autentik. Nëna shqiptare është mbesë e ilireshës. E thotë qartë, saktë dhe e sigurt kënga faktin historik, prejardhjen tonë ilirjane. Gjuha u mbrujt bashkë me këngën dhe të dyja mbajtën njëra-tjetrën. Kur plagosej gjuha luftonte kënga, dhe, atje ku kënga mundohej të vritej, gjuha lëshonte ilaçin e shërimit e të mbijetesës. Për fat kënga “Lindi luania luanë” është e regjistruar edhe nga Instituti i Kulturës Popullore: Bob. 982/6. Po e japim për lexuesin tonë dhe dashamirësit e polifonisë si buqetë këtë këngë të transkriptuar nga specialistët e folklorit shqiptar: (Shih: Neço Muko (H)Marjoti: Zemra kërkon miqësinë: Vepra letrare, përgatitur prej Andrea Varfit;Tiranë: Toena, 1996). Në guidën folklorike “Vlora nëpër festivale” – Festivali Folklorik Kombëtar Gjirokastër, 2004 bëhet edhe një paraqitje e shkurtër e grupeve pjesëmarrëse të qarkut të Vlorës. Në këtë festival, gjë që plotëson historikun e këngës popullore të trevës. Ndër të tjerë, patjetër që jep profilin edhe të grupit tonë. Në këtë manual shkruhet “Grupi i Tërbaçit është një nga grupet më të hershme të polifonisë labe të trevës së Vlorës. Kënga për ta ka qenë si ushqim i shpirtit. Rapsodët e mirënjohur të këtij grupi që nga Xhebro Gjika, Arshi Xhelili, Hyso Salati, Sinan Mullahu, Izet Skëndo e deri tek i mirënjohuri Kujtim Mici kanë qenë furnizuesit kryesorë me tekste po në këtë grup. Grupi është pjesëmarrës pothuajse në të gjithë Festivalet Folklorike Kombëtare dhe në disa prej tyre dhe është vlerësuar me çmime e medalje. Vlen të përmendet marrësi kryesor i këtij grupi Syrja Hodo, i cili me zërin e tij kumbues dhe mjaft melodioz di të transmetojë emocionet e këtij repertori të shumtë që ruan ky grup” (Shih: “Vlora nëpër festivale”, Vlorë: Triptik; 2004, f. 18). Kuptohet që ndryshimet e sistemit pas viteve ’90 shkaktuan edhe çorientime deri në prishjen e traditës së organizimit të Festivaleve që bëheshin në kalanë e Gjirokastrës një herë në pesë vjet, ku tundej kalaja e gjëmonte Mali i Gjerë. Përveç një harrese të plote 7 vjeçare për visaret e folklorit, edhe sofra e festivalit u zhvendos nga kalaja e Gjirokastrës në atë të Beratit. Edhe pse Vlora nuk u vlerësua (nuk po merremi me arsyet e ditura apo të paditura) por Vlora polifonike e shfaqi përsëri gjallërinë, freskinë dhe origjinalitetin e folklorit të trevave të saj, saqë në koncertin përfundimtar në Tiranë, në Pallatin e Kongreseve, nga grupi i Vlorës u muarën shtatë materiale muzikore, nga më të mirat kur rrethet e tjera kishin vetëm nga një apo fare asnjë. Viti 2000 na gjen përsëri në kalanë e Gjirokastrës, por në bazë Prefekture këtë radhë, ku Vlorës i shtohen Saranda, Delvina dhe rrethinat e tyre. Në guidën që cituam përmendet një fakt interesant, që të bën të ndihesh mirë e krenar për vlerat e pashtershme të gurrës sonë popullore. “Nëse Vlora çoi në festivalin Folklorik të Gjirokastrës një sasi vlerash të spikatura, shkruhet në këtë historik – në Vlorë mbetën po aq vlera të tjera”. (Shih: “Vlora nëpër festivale”, vep. e cit., f. 13). Ky fakt na kujton një thënie lapidare të enciklopedistit Sami Frashëri:…”Banorët e Labërisë, kanë prirje dhe aftësi natyrore për poezi dhe këngë…”. Grupit polifonik të Tërbaçit i ra shorti të hap tiparin për grupin e prefekturës së Vlorës. Kënga “O shokë do zëmë një këngë” vjen si një oshtimë nga malet e Labërisë si një shpalosje e fustanellës labe, me zërin plot kumbim të këngëtarit të mirënjohur e poetit Syrja Hodo” shkruhet në këtë historik të Vlorës së Festivaleve Kombëtare të Folklorit. (Po aty, f.13). Janë kuptim plotë vargjet e kësaj kënge që ka bërë Sinan Mullahu:” O shokë, do zëmë një këngë, /Do ma mbani a ta lëmë!/ Medet ne për mëndjen tënë,/ Mbetëm shamata e grënjë./ Nga e gjithë puna që bëjmë,/ Një metër vend do zëmë/ Dhe ajo gur e shkëmbënjë,/ O baltë e kuqe këlkënjë./ Këngët-o, dertet – o/ Këngë e derte pambarim…”.Kjo është bëra para një gjysmë shekulli e më shumë, që më 1945, pra 65 vjet më parë. E këndoi grupi polifonik i Tërbaçit në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës. Sa aktuale, ç’mesazhe të qarta që na përcjell. As ke ç’u shton, as ke ç’tu heqësh edhe pse 65 vjet s’janë pak. Lum kush ka fat të gdhendë vargje të tilla. Faleminderit, xha Sinan! (Shih: gazeta “Labëria”. Albert Habazaj: “Një tufë me lule”, data 15 gusht 2002, f. 7, 11). Edhe në FFK Gjirokastër 2004, së bashku me grupet e tjera pjesëmarrëse të Qarkut të Vlorës, Tërbaçi u paraqit siç i ka hije. Ja çfarë shkruan studiuesi e poeti Kozma Billa: “Me mjeshtëri të pazakontë vjen tema e atdhetarisë, e cila përcillet bukur me vargjet e Çajupit të madh “Mëmëdheu”, nga grupi i mirënjohur i Tërbaçit. Ajo ka një vlerë të madhe dhe aktuale edhe sot ku një pjesë e madhe e popullsisë ka emigruar. Dihet që historia përsëritet dhe si e tillë kjo këngë është një grishje, një thirrje e fortë popullore, ku në refren të çdo strofe ajo të ngjeth dhe të krijon një emocion të thellë për ta dashur dhe për të mos e harruar mëmëdheun” (Shih: “Guida e situar, f. 21). Sipas Prof. Dr. Bardhosh Gaçes – Mjeshtër i Madh: “Vlora dhe Shkodra janë dy qytete shqiptare të kënduara më shumë nga bardët popullorë dhe kjo edhe nga ndikimi i vjershërimit të Ali Asllanit e të Gjergj Fishtës….Në vitet 1990-2000, vargjet poetike të Ali Asllanit kanë marrë një përhapje edhe më të gjerë në jetën folklorike labe…Edhe kënga: “Më lejon ta puth njëherë” është kënduar nga grupi polifonik i Tërbaçit, sipas vargjeve të poezisë me të njëjtin titull…(Shih: Gaçe, Bardhosh: “Përkime poetike midis poezisë popullore dhe poezisë së shkruar shqipe; Vlorë: Triptik, 2010). Përveç teksteve të Pelivan Bajramit, që është tërbaçiot me rrënjë, grupi i Tërbaçit ndër vite ka kënduar tekste të autorëve të njohur, por jo tërbaçiotë. Fjala vjen kënga “O ju nëna tërbaçiote” është e Lefter Çipës – Mjeshtë i Madh dhe e këndon si shenjë mirënjohjeje grupi i Tërbaçit. Kjo tregon që përveçse këto këngë janë futur natyrshëm në Tërbaç dhe kanë fituar autoktonicitet në të tëra përmasat, Kujtim Mici si udhëheqës vizionar i grupit e si autor i fuqishëm e i pazëvendësueshëm për këngën e madhe të grupit të tij tekstet mbresëlënëse që i kanë dhuruar miqtë e mëdhenj të këngës si Lefteri etj. Kjo tregon botën e begatë shpirtërore, frymën e hapur përfshirëse që ka tërbaçioti dhe Tërbaçi ynë. Kënga “Dy vajza, të dyja labe” kushtuar heroinave Persefoni Kokëdhima e Bule Naipi është tekst i Kujtim Micit, që e mirëpriti dhe e këndoi me grupin e Himarës bilbili Dhimitër Varfi në Festivalin Kombëtar të Gjirokastrës në vitin 1973, vit kur Vlora fitoi çmimin e parë për folklorin. Shumë këngë të tij janë interpretuar nëpër skena lokale e kombëtare edhe nga grupi i Bratit, Bolenës e janë transmetuar mbarë Labërisë… I frymëzuar nga këto vlera të padiskutueshme, shkruaj në kohë të reja himnin e Tërbaçit në një trajtë të re: “Marr frymë Tërbaçi/ të ngrohtë, të ëmbël,/ një mëllë kulaçi,/ një rreze për ëndërr./ Lavdia merr qiell/ mirësisë tënde./ O Tërbaç, me diell/ i mbush këto vende./ Ne – trojet spërkatur/ me dritë dashurie,/ o Tërbaç i dashur,/ o vëlla me yje!/ Foleja e Shpresës,/ buza e besimit,/ o gurra e besës,/o drita e Trimit!

Nga Albert HABAZAJ/
Odhise Kristo Grillo (21 Mars 1932 – 24 Shtator 2003): Kur, në relievin shqiptar kërkojmë malet më të lartë të vendit, në pesë vendet e para renditen përkatësisht: Korabi (2751 mnd) me 3 majat e tij, Blloku i Jezercës (2694 mnd) me 13 majat mbi 2300 m, Gramozi me majën e Çukapeçit (2523 mnd), Nemërçka me majën e Papingut (2489 mnd) dhe Tomorri i lartë 2416 m, mali plak, që është quajtur dhe Olimpi Shqiptar. Kur flasim për relievin letrar të shkrimtarëve shqiptarë për fëmijë, Odhise Kristo Grillo është ndër pesë malet më të lartë. Kam në dorë tre botime (luksozë dhe në paraqitje) të nivelit akademik: “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” (FESH), 1985; “Fjalorin Enciklopedik” (2006) dhe FESH, 1 (2008). Edhe në botimin e vjetër, zëri “Letërsia për fëmijë” trajtohet kronologjikisht si degë e letërsisë që përfshin vepra letrare të shkruara posaçërisht për fëmijë. Pishtarët e parë që bënë sadopak dritë me vepra të mirëfillta letrare për fëmijë ishin rilindasit e ndritur Naum Veqilharxhi (Bredhi), Sami Frashëri, Naimi i madh e Çajupi brilant, që u pasuan nga Papa Kristo Negovani, Ndre Mjeda apo me revistat e Vasil Xhaçkës e Milto S. Gurrës. Ndihmesë me vlerë dhanë Qamil Guranjaku, Tofik Gjyli, apo Zihni Sako, Haki Stërmilli etj., që shkruan posaçërisht për fëmijë. Në fund të viteve ’50 dhe në fillim të viteve ’60 të shek. XX dolën një varg shkrimtarësh që iu kushtuan tërësisht krijimtarisë letrare për fëmijë. Në botimin e parë të nivelit akademik shkruhet: “Zhvillim të mirë ka shënuar poezia, vjersha me tematikë të larmishme. Kanë botuar O. Grillo, A. Mamaqi, T. Gjokutaj etj. Edhe proza e përfaqësuar nga shkrimet e B. Dedjes, G. Bushakës ka ecur përpara”. (Shih: “FESH”, ASHRPSSH, Tiranë, 1985, f.605). Botimi më i ri i Akademisë së Shkencave ka dhe zërin: “Grillo, Odhise (1933 – 2003). Shkrimtar për fëmijë. Lindi në Vuno të Himarës. Kreu studimet e larta për gjuhë e letërsi shqipe në UT (1962). Ka lëvruar lloje të ndryshme letrare. Vëllimet me vjershadhe poema: “Legjenda e një shkëmbi” (1965), “Lulet e lirisë” (1979), “Valbona bleu ylberin” (1981), “Një zog dhe një lule” (1983), “Nisuni, pëllumbat e mi” (1985), “Zërat e fëmijërisë” (1986), “Një zog këndon e qan” (1996) etj., shquajnë për gjerësinë e tematikës, patosin heroik atdhetar, frymën lirike dhe pasurinë figurative. Të 50 përrallat në përmbledhjen “Hajduti me çizme” (1997) dëshmojnë për shfrytëzimin krijues të motiveve dhe të poetikës së folklorit. O.G. ka dhënë ndihmesë dhe në popullarizimin e krijimtarisë letrare për fëmijë përmes tre librave me vëzhgime “Panoramë letrare” (1986, 1998, 2000). Është dekoruar me urdhërin “Mjeshtri i Madh i Punës”. (Shih: “FESH, 1”, ASHSH, zëri përgat. nga Ramazan Çadri, Tiranë, 2008, f. 788). Në këtë botim, letërsia për fëmijë trajtohet me një shtrirje më të gjerë etnoletrare – ndërshqiptare: “Poezia vijoi të mbetej gjinia kryesore e Letërsisë Shqiptare për Fëmijë me autorë si Odhise Grillo, Xhevat Beqaraj, Adelina Mamaqi, Tasim Gjokutaj, Mark Krasniqi, Rexhep Hoxha, Bekim Harxhi, A. [Abdylazis] Islami e të tjerë. Lëvrimi i prozës, sidomos i tregimit dhe i romanit për fëmijë me autorë si B. Dedja, G. Bushaka, R. [Rifat] Kukaj, Vehbi Kikaj, Petraq Zoto, Shpresa Vreto, Arif Demolli; lëvrimi përrallës së kultivuar nga B. Dedja, G. Bushaka, N. Prifti e të tjerë, si dhe ritregimi i motiveve të legjendave, baladave e përrallave popullore (M. Kuteli), e zgjeroi shumë dhe e bëri më të larmishme, edhe nga pikëpamja tipologjike, gamën e veprave për moshat e ndryshme shkollore”. (Shih: “FESH, 2”, ASHSH, zëri përgat. nga Bardhosh Gaçe, Tiranë, 2008, f. 1475). Libri “Fjalor Enciklopedik”, Tiranë, Bacchus, 2006, f. 256, hartuar e përgatitur nga Pasho Baku, na jep këtë informacion për Prof. Odhise Grillon: “Shkrimtar, pedagog. Lindi në Vuno të Himarës dhe për shumë vite banoi në Tiranë. Botoi mbi 100 libra, kryesisht krijimet e tij a përshtatje nga autorë të shquar shqiptarë, duke dhënë një ndihmesë të veçantë për edukimin e fëmijëve dhe të moshave më të rritura. Botime: “Hajduti me çizme” (përralla, 1997); “Një zog qan e këndon” (poema, 1997); “Mollët magjike” (përralla, 1997); “Lahuta e malësisë (roman i rikrijuar sipas Fishtës, 1992) etj.”. Vetëm në Bibliotekën Kombëtare të kërkosh, arrin në 423 numri i regjistrimeve të gjetura, ku gjendet firma e Odhise Grillos si autor, si bashkautor, si përgatitës botimesh a redaktor, por ne nuk do të merremi me këtë fushë, se, dhe një shkrim më vete të bëjmë, nuk mjafton të hartosh bibliografinë e autorit aq popullor nga Vunoi i Bregut të kaltër.
Një nga librat e tij më të dashur: “Trimëresha e Tërbaçit” është një poemë me 10 këngë në 50 faqe dhe ka piktore fisniken e paharruar Safo Marko. E ka shkruar në Vuno dhe në Tiranë, në vitin 1974. Ia ka kushtuar baba Kristos, për këngët popullore që i mësoi në fëmijëri. Poema “Trimëresha e Tërbaçit” mbetet ndër librat më të shenjtë e më të shtrenjtë qysh nga rinia ime e hershme. Ne ishim mëkuar me trimen Miro Tërbaçe me histori në këngë e legjenda. Sa kisha mbaruar klasën e tetë në Shkollën tetëvjeçare “Halim Xhelo” Tërbaç – Vlorë (sot Bashkia Himarë). Na vjen si zog lavdie ky libër monument për tërbaçioten vajzë që vrau pashanë, se tërbeçtë haraçet hasmit nuk ia dhanë. Na jep një ndjesi krenarimi të pamendueshme ky libër që dhe sot e kujtoj me nostalgji e dëlirësi. Ja çfarë shkuar poeti ynë i mrekullueshëm në hyrje të librit: “Të dashur fëmijë, Kur isha i vogël, sa ju që po merrni në duar këtë poemë, të rinjtë dhe pleqtë në fshatin tonë këndonin himarjoçe këngën e Miro Tërbaçes. Trimëria e Miros kishte fluturuar në krahët e këngës dhe nga Tërbaçi kishte ardhur në Vuno. Mua ma kshte ndezur shumë fantazinë…Cila ishte ajo vajzë që ishte veshur si djalë dhe kishte sjkuar e kishte vrarë pashanë Brenda në saraje, për të marrë hakën e vëllait dhe të fshatit? Cila ishte ajo që u ishte vënë flakën kullave në Vlorë? Që të mund ta mësoja këtë gjë, u desh të kalojnë shumë vjetë. Pyeta, lexova, kërkova dhe e mësova historinë e saj. Thuhet se Miroja e ka varrë pashanë dhe ia ka djegur kullat më tepër se njëqind e ca vjet më parë, në kohën e kryengritjeve fshatare, gjatë reformave të Tanzimatit. Pra ajo ka qenë bashkëkohëse e Maro Kondës, për të cilën kam shkruar poemën “Kënga e Maros”. Kënga që i ngriti populli Miro Tërbaçes është një histori që flet për trimërinë e grave tona n ëtë kaluarën, e cila u përtërit aq bukur gjatë Luftës Nacionalçlirimtare. Ajo është një histori që tregon se atdhedahsuria ka qenë bashkëudhëtare e shqiptarëve, në shekuj.kënga ka pak vargje, po ato më ndoqën nga pas gjithë jetën, me forcën dhe bukurinë e tyre: “E zeza Miro Tërbaçe,/ moj Miro e qaj moj Mirë,/ Moj e rritura bonjake,/ me lakëra burdullake,,/ te beriberi u ngrite, vajte,/ the: – Berber a sha ëëllanë,/ premë flokëtë si djalë,/ të marr hakë për vëllanë!” trimëria e Miros dhe forca e vargjeve të kësj kënge më shtynë të shkruaj këtë poemë, që ju fëmijë të dashur të mësoni historinë e saj dhe t’u vlejë në jetë. A ia kam arritur kësaj dëshire? Këtë pres të ma thoni ju! Autori [1974]. Fatlumturisht ia ka arritur, sepse ne e mbanim mend përmendësh dhe e këndonim në kor, kur ishim në shkollë. Shumë vargje të saj edhe sot e kësaj dite i mbajmë mend dhe kur mblidhemi me shokët e fëmijërisë si Krenar Mehmeti, Shpresa Kapo, Farudin Gjondeda, Dilaver Haskaj, Nazo Dauti, Mojsi Hodo, Hava Çela,etj., (tani flokëbardhë e flokërralluar, shumica gjyshër e gjyshe të mira) i recitojmë apo i këndojmë labërisht. Ua kemi mësuar fëmijëve. Ata do t’ua mësojnë fëmijëve të tyre. Edhe ne do tua mësojmë me dashuri e krenari nipërve dhe mbesave.
Profesor i thjeshtë në madhështinë e tij: E kam njohur vetë personalisht Profesorin dhe e kam ndier nga afër fjalën e ngrohtë, inkurajuese, dashamirëse dhe frymëzuese të tij. Po kështu, shumë nga miqtë e mi të krijimit në Vlorë si Pali Shtembari, Vilheme Vranari, Andrea Petromilo etj., flasin me respekt zambakor për atë krijues të veçantë, aq të dashur, të talentuar dhe atdhetar. Ai e donte dhe vlerësonte shumë krijimtarinë e vëtretë në tërësi dhe, sidomos me krijimin që biuste ndër viset vlonjate ngazëllehej si fëmijë i lumtur. Ai ishte mik i mirë me shkrimtarët e rinj vlonjatë, që dolën në skenën letrare në vitet 1985 -’90 e në vijim. Odhise Grillo, së bashku me Ferhat Çakërrin, Skënder Haskon dhe Tasim Gjokutaj përbëjnë kuartetin vezullues vlonjat të traditës letrare për të vegjël, janë ikona të kulturës qytetare, Mirënjohje e Vlorës dhe dallojnë që tej si katër kolona të fuqishme të Letërsisë Shqipe për Fëmijë. Ata janë hajmalia poetike për fëmijët e Vlorës, të Myzeqesë, të Himarës, Labërisë e mbarë Shqiptarisë. Odhise Grillo kishte kryemik Prof. Dr. Bardhosh Gaçen, me të cilin i bashkonte krijimtaria për të vegjëlit, studimtaria për Letërsinë Shqipe për Fëmijë. Një miqësi e vjetër atdhetare – kulturore e të parëve, trashëguar nga të prindërit, e bënte të shëndetshme këtë miqësi idealistësh. Në sa se sa takime kanë qenë bashkë profesorët Grillo e Gaçe nëpër shkollat e qytetit, në lumin e Vlorës, në Mesaplik e në Kurvelesh, në Himarë, në Sevaster, në Selenicë, në Dukat e në Novoselë… dhe kudo zjarr poetik e kombëtar kanë ndezur, dashuri për librin, për dijen dhe për etnokulturën. Në kohë të vështira, Odhise Grillo ka qenë dashamirës si Vath Koreshi ndaj shkrimtarëve të rinj. Ka shumë shkrime të botuara për të. Dhe në burimet elektronike (online) janë të pafundme artikujt vlerësues për Profesor Grillon si poet dhe si studiues. Po jap një detaj të vetëm nga mendimi i tij në lëmin e kritikës letrare, në funksion të idesë që shfaqa (nuk është përmendur, se s’qënka publikuar në kohët e sotme). Po lexoja një revistë të vjetër “Nëntori”, e përmuajshme letrare artistike shoqërore politike, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Ndaloj tek shkrimi “Katër vëllime me tregime për të vegjëlit dhe disa problem të mjeshtërisë”, ku Profesori vlerëson ndihmesën e shkrimtarëve Bekim Harxhi, Shpresa Vreto, Aqif Malaj dhe Fatmira Veisllari, të cilët me botimet e tyre në vitet ’80 të shek. XX u dhuruan të vegjëlve të asaj periudhe libra të bukura, tërheqëse, sepse flasin për realitetin e kohës, parë me syrin e të voglit. “Me të drejtë – shkruan Profesori – është vënë në dukje nga kritika e nga studiuesit se në tregimin për yllkat e për fatosat kemi më pak arritje se në tregimin për pionierët. [Po e citoj me terminologjinë që përdohej atëhere; yllka quheshin fëmijët e moshave 3 – 6 vjeç; fatosa ata të moshës 6 – 9 vjeç e kështu me radhë – shën. im: A.H]. Në këtë fushë jo vetëm jo vetëm botojnë më pak vëllime por edhe niveli i tyre, me ndonjë përjashtim, sillet rreth mesatares së letërsisë sonë për fëmijë. Këtu mendojmë se ka ndikuar edhe fakti se në të kaluarën, ndryshe nga ç’ka ndodhur me tregimin për pionierët, me këtë gjini aq të kërkuar nga të vegjëlit, nuk janë marrë autorët tanë më të mirë. Gëzohesh tani kur sheh se në tregimin për yllkat e fatosat po japin ndihmesën e tyre edhe shkrimtarët Bekim Harxhi, Shpresa Vreto, Aqif Malaj, Fatmira Veisllari etj. (Shih: “Nëntori”, Nr. 9, Viti XXX i bot., Shtator 1983, f. 91). Sinqerisht ndjen respekt për mendimin e tij kritik, që unë s’kam ndërmend ta citoj më gjatë, ku i bën një operacion të saktë e të pastër krijimtarisë së katër autorëve, i inkurajon, i përgëzon, i përkrah, i kritikon me argumenta shkencorë e me dashamirësi, ngre problem, shtron ide, jep zgjidhje për ta bërë më të bukur, më të mirë dhe më të dobishme letërsinë për fëmijë. Ndjen nderim për profesionin e vështirë e fisnik të kritikut letra, ndjen kënaqësi estetike, morale, edukative dhe, së pari e së fundmi, kënaqësi artistike. Po theksoj dhe një mendim të tij: “Është një gjë e ditur dhe e nënvizuar si nga pedagogët e mëdhenj ashtu dhe nga studiuesit dhe kritikët që janë marrë me lëtërsinë për fëmijë se, në krijimet për të vegjëlit fare, rëndësi të madhe, veç të tjerave, merr fibula. Veçanërisht fatosat e yllkat kërkojnë krijime me subject të përcaktuar mirë. Tregimet që kanë në qendër një fabul sado të vogël i mbeten në mend fëmijës dhe ai është në gjendje që ta riprodhojë pasi ta ketë dëgjuar disa herë nga prindët (yllkat), ose pasi ta ketë lexuar vetë (fatosat). (Shih: “Nëntori”, vep. e cit., f. 93 – 94). Ndërsa për një përfaqsues tjetër me zë të letërsisë për fëmijë, për njërin nga autorët më të njohur të kësaj fushe, për shkrimtarin Bedri Dedja, Akademik dhe Prof. Dr. në fushën e pedagogjisë dhe të psikologjisë, Prof. Grillo ka shkruar: “Në rrugën e vet krijuese shkrimtarin Bedri Dedja nuk e kanë dehur as lëvdatat e çmimet e shumtë që ka marrë e nuk e kanë lëkundur as anatemat që kanë lëshuar kundër tij, si krijues, disa pseudostudiues e pseudokritikë, të cilët e kanë TBC – në jo vetëm në mushkëri, por edhe në shpirt…Me veprat që ka shkruar për fëmijët, Bedri Dedja ka vënë gur themeli në letërsinë tonë që krijohet për të vegjëlit”. Dhe më tej shton se “Dedja ka derdhur beton në letërsinë për fëmijë”. Mali e sheh drejt malin.
Musht nga poezitë e ëmbla të Profesorit: Jo vetëm të vegjëlit, por edhe të rriturit e shijojnë shumë hijshëm poezinë e “magjistarit” të penës, e thurësit të qindra ëndrrave fëminore. Po sjellim për lexuesin e “Diellit” tri – katër gota me ujë të trëndafiltë nga vjerëshrimi i begatë e i freskët e Odhise Grillos: “Balada e burrave – Kam pasur një gjyshe/ mbi të gjitha gjyshet,/ kur ajo tregonte,/ heshtnin dallëndyshet./ Kur fliste ajo,/ mbanim vesh dhe gurët,/ thaheshin moçalet,/ lulëzonin drurët…/ Po ku je, moj gjyshe,/ se më dogji malli,/ je prapa një ylli,/ a prapa një mali?/ Kur të kujtoj ty,/ këngët e përrallat,/ gjumi edhe sot/ vjen m’i mbyll qepallat…/ Moj e mira gjyshe,/ kur të sjell në mend,/ më kujton një re,/ më kujton një shkëmb./ Po ç’shkëmb më kujton,/ çfarë reje vallë/ aty ku rreh deti/ dhe si mal ngre valë?/ Më kujton shkëmbinjtë/ në Vuno, përposh,/ pa më kujton retë/ përmbi Mjegullosh./ Kur isha i vogël,/ shpesh të kam pyetur:/ – Këta shkëmbinj ç’janë,/ pse rrinë të heshtur?/ Dhe ti më tregoje,/ gjyshe gojëmjaltë:/ E di pse qëndron/ ky fshat e kjo baltë?/ Se në krahë i mbajnë/ shkëmbinjtë me thinja/ nën qiellin me diell/ dhe me vetëtima./ Po shkëmbinjtë ç’janë,/ mund të më tregosh,/ që me valë i rreh/ deti kaltërosh?/ Burrat që s’e lanë/ vetëm këtë vend,/ që mbetën në fshat/ dhe u bënë shkëmb…/ Ata përmbi supe/ mbajnë këtë dhe,/ ku ka mbirë ulliri,/ ku jetojmë ne./ Po retë në qiell/ çfarë janë vallë?/ Përse vijnë e ikin/ dhe përse qajnë?/ Janë kurbetllinjtë/ që ikin më natë,/ që i lanë pas/ fshatin edhe gratë./ Edhe shkuan larg,/ të huaj, të shkretë,/ me ditë e me javë,/ me muaj, me vjetë./ I hëngri kurbeti/ dhe në vend të largët/ hapën varr për vete,/ për ne hapën plagët…/ Tani i merr malli/ edhe bëhen re,/ vrapojnë në qiell/ dhe vijnë te ne./ Me lotë të nxehtë/ mallin zënë e derdhin,/ pastaj nisin kthehen/ prapë andej nga erdhën./ Na u dhemb në zemër/ edhe plagë e kanë,/ që morën kurbetin/ dhe fshatin e lanë./ Shkëmbinjtë e Vunoit/ dhe retë që qajnë,/ janë fshati ynë,/ janë burrat tanë!…/ Kam pasur një gjyshe,/ mbi të gjitha gjyshet/ kur ajo tregonte,/ heshtnin dallëndyshet!”. Kjo vjershë e gjatë e Grillos është narracion i tipit baladesk, që na nxjerr mallin e rrëfimit të Petro Markos te “Retë dhe Gurët”. “Balada e gjyshes” qëndisur nga Profesori është simotra në vargje e “Intervistës” së vëllait të tij më të madh nga Dhërmiu. Ndërsa poezia “Kryefjala e Fjalëve” është perla e krijimit të Grillos dhe një nga më shkëlqimtaret e Poezisë Shqipe për Fëmijë, që rrezaton ngrohtë dhe qartë Adhte dhe Art. kjo poezi e tij është bërë burim frymëzimi dhe djep ku përkunden motivate dhjetar poetëve të letërsisë shqipe në tërësi, jo vetëm autorët për fëmijë. Ja poezia, që fëmijët e thonë sikur e këngëzojnë, gati në kor, një kor kombëtyar që na krenaron në ndjenjën e bukur atdhetare dhe na mbush me dahsuri të përjetshme për vendlidnjen, për dheun e të parëve, të babës dhe të mëmës: “I mora A – në atit,/ në të ishte dhe nëna,/ i mora T – në tokës,/ në të ishte dhe zemra,/ i mora D – në detit,/ në të ishte dhe qielli,/ i mora H – në hënës,/ në të ishte dhe dielli,/ i mora E – në erës,/ në të ishte dhe shiu,/ i mora U – në ujit,/ në të ish’ dhe njeriu…/ I lidha të gjitha bashkë/ dhe si ylber shkëlqeu/ e para kryefjalë/ e fjalëve:/ ATDHEU!”. Ja dhe një poezi tjetër, ku na duket i prekshëm çdo varg e strofë, ku aq natyrshëm poeti futet në botën e fëmijëve dhe flet ëmbël e ligjëron me magjinë e fjalës që vetëm ai di tia falë aq bukur dhe bujarisht buzëqeshjes së Atdheut, fëmijëve të vegjël dhe aq të mirë, gonxhet e jetës shqiptare. E ka poeti këtë fat, sepse është edhe profesor, sepse di psikologjinë e moshave të vogla, sepse njeh pedagogjinë dhe metodat e edukimit të fëmijëve. Ja vjersha “Ç’ëndërrojnë vogëlushët – Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/ që shëtisin rrëzë malit?/ Eh, të kishim për qeleshe/ pak nga bora e Korabit./ Ç’ëndërrojnë vogëlushët/ që po lozin në lugina?/ Eh, të kishim ne në faqe/ portokallet që ka Vrina/ Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/që mrizojnë rrëzë bjeshkës?/ Eh, të kishim ne për sytë/ pak nga ujërat e Prespës!/ Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/ që shtegtojnë pas kopesë?/ Eh, t’i kishim ne këmishat/ porsi fusha e Myzeqesë!/ Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/ që po ngjiten majë kodrës?/ Eh, t’i kishim ne fustanet/ si qilimat e Kosovës!”. Poezia ka thellësi, ka gjeografi, ka thjeshtësi në të shkruar dhe një qiell me qershi metaforash që e ëmbëlsojnë aq shumë vjershërimin dhe e bëjnë pronë të çdo fëmije nga Saranda në Mitrovicë, nga Tuzi në Tetovë, nga Tropoja në Arpicë, nga Struga në Shkodër, kudo ku cicërohet shqip nga zogjtë e Shqipes. Në vijim po botojmë një poezi shumë simpatike, me të papritura të këndshme, me imagjinatën e ndezur fëminore e aq të freskët, me një fabul trëheqëse, që të bën të qeshësh çiltër e ta puthësh në sy mbeskëzën që ka atë fantazi aq origjinale e të natyrshme, që të bën për vete e të rrëmben në botën e saj të çudirave të mirësjellshme. Ngjarja rrjedh si një këngë me melodi gazmore , interpretuar nga Gjyshja, Blerta dhe prindërit e çupkëzës: “Blerta na harroi gërshetat – Nëna dhe babai/ na e pyesin:/ – Blertë,/ Çfarë vizatove/ përmbi atë fletë?/ – Vizatova veten,/ a nuk e shikoni?/ Ju jeni të rritur / si nuk e kuptoni?/ – Po ç’ke ngatërruar/ bletë edhe qershi/ flutur e kalem/ mollë dhe kuti?/ Jo asgjë, asgjë/ nuk kam ngatërruar,/ në fletore veten/ unë kam vizatuar!/ Po habitet nëna/ babai bën çudi…/ – Ti nuk je kalem,/ ti nuk je kuti!/ Mollë edhe qershi/ ti nuk je, moj Blertë,/ pastaj këtu ç’duan/ një flutur,/ një bletë?/ – Jua thotë gjyshja/ pritni kur të vijë…/ – Kur s’e dimë ne/ gjyshja s’mund ta dijë!/ – Jo, e di, e di!/ Gjyshe moj, vrapo!/ se ç’kam vizatuar,/ eja na trego./ Ja ku erdhi gjyshja, / vizatimin pa…/ – Kjo këtu është Blerta! -/ prindërve u tha./ Se, kur afron mbrëmja/ edhe do të flerë,/ i këndoj një këngë,/ që gjumi ta zërë./ Gjumi mbi qepalla/ vete edhe vjen/ unë, një kënge, mbesës/ nis edhe i them:/ ” I ke faqet mollë,/ sytë si qershi/ hundën si kalem,/ gojën si kuti”./ Pa, i them: “Je bletë”/ Pa i them: “Je flutur”,/ se është punëtore,/ sepse është e bukur./ Pra në vizatim/ është vetë Blerta/ veçse ka harruar/ të bëjë…gërshetat!”. 
Pak jetëshkrim letrar: Opusin letrar të shkrimtarit Odhise Grillo e përbëjnë mbi 120 vepra poetike dhe tregimesh, poemash e romanesh, pjesësh humoristike e teatrore, përrallash, ilustracionesh, skenaresh e pjesësh teatrore, studimesh e kritikash për letërsinë për fëmijë, shkrimesh publicistike e gazetareske etj. Padyshim, që ai është personaliteti më i lartë i letërsisë sonë për fëmijë dhe njëra nga figurat më të shquara të letërsisë shqipe në përgjithësi. Fitues i dhjetra çmimeve dhe mirënjohjeve kombëtare e ndërkombëtare në letërsinë për fëmijë, i përkthyer dhe i botuar në shumë gjuhë të botës, i përfshirë në antologjitë dhe enciklopeditë më të zgjedura botërore, Odhise Grillo e ka nisur punë e tij krijuese para gjysmë shekulli dhe, atëherë e sot, është njëri nga shkrimtarët tanë më prodhimtarë, por edhe më cilësor në kopshtin e letërsisë shqipe. Shkrimtari i njohur për fëmijë dhe studiuesi kosovar Skënder Zogaj e ka cilësuar Odhise Grillon “shkrimtar i fëmijëve dhe mësues i shkrimtarëve”.
“Mjeshtrit të Madh”, shkrimtarit bashkëkohor të letërsisë për fëmijë Odhise Grillo, para 15 vjetësh, i është dhënë Medalja “2000 Milenium”.
Është vlerësim i madh i Institutit Biografik Ndërkombëtar të Amerikës (ABI). Medalja është mirënjohje që u jipet krijuesve të shquar të vendeve të ndryshme të botës, të cilët meritojnë të radhiten përkrah personave më të shquar në fushën e letërsisë. Shkrimtari Grillo ka botuar mbi 120 libra për fëmijë në prozë, poezi, studime kritike dhe të tjera. Grillo është shpërblyer dhe mirënjohur nga qendra biografike e Cambridge – it në Angli (IBC), nga Instituti Ndërkombëtar i Studimeve të Letërsisë për Fëmijë dhe të Rinj në Mynih me romanin për fëmijë “Historia e Skënderbeut”, sipas veprës së Naim Frashërit. Kjo vepër e Grillos hyn në fondin e librave më të mirë të dhjetëvjeçarëve të fundit. Janë të dashueshme kontributet e tij në prozë, në poezi, në dramaturgji e në kritikën letrare dhe ka marrë me dhjetra çmime kombëtare. Ndër veprat e tij më të njohura, që e ruajnë freskinë artistike edhe sot, edhe nesër poashtu, janë: “Ai që mundi perandorinë”, “Balada e burrave të Vunoit”, “Balada e lirisë” (poema), “Një zog e një lule”, “Zërat e fëmijërisë” (përmbledhje me vjersha), “Njeriu i nates”, “Pushkë në bregdet” (novela), “Camcakëzi”, “Një njeri u bë majmun”, “Përtacukët” (poema humoristike), “Historia e Skënderbeut”, “Lahuta e malsisë”, “Tradhti në sarajet Topias”, “Don Kishoti i Mancës” (romane sipas veprave të N. Frashërit, Gjergj Fishtës. Për profilin e tij letrar ka ndikuar pozitivisht edhe fakti që për një kohë punoi në revistën “Hosteni” dhe më pas në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, në redaksinë e letërsisë për fëmijë, ku punoi gjersa doli në pension. Së fundi punoi në Shtëpinë Botuese “Toena”, si shef i redaksisë për fëmijë dhe të rinj. Grillo është redaktor i mbi 1500 librave të autorëve të ndryshëm. Përveç letërsisë është marrë edhe me publicistikë dhe ka botuar shumë shkrime në organe për të rritur dhe fëmijë si: “Drita”, “Nëntori”, “Ylli”, “Zëri i Rinisë”, “Pionieri”, “Fatosi”, “Yllkat”, “Bota e fëmijëve” etj. Ai drejtoi për më shumë se dhjetë vjet Shoqatën Mbarëkombëtare të Shkrimtarëve për Fëmijë e të Rinj, në fillim si nënkryetar, pastaj për disa vjet kryetar e së fundi si president i kësaj shoqate. Po kështu, ka punuar pedagog i jashtëm, i letërsisë për fëmijë në Universitetin e Tiranës dhe të Elbasanit. Odhise Grillo ka qenë anëtar i disa bordeve të revistave që dalin në Shqipëri, në Kosovë dhe në Shkup e Tetovë. Odhise Grillo mban titullin “Profesor” dhe Mjeshtër i madh”. Është Laureat i disa Çmimeve të Republikës, si dhe fitues i dhjetëra çmimeve të të gjitha niveleve në konkurset e ndryshme letrare që janë organizuar. Vjershën e parë e ka botuar në vitin 1947, ndërsa librin e parë “Shtatë ngjyrat”, në vitin 1954. Në jetën e gjatë krijuese ai numëron qindra tituj për fëmijë, mes të cilëve, të paharrueshëm për fëmijë janë “Gabimet e Veshkaushit”, “Aventurat e maçokut”, “Pesëqind grosh”, “Një njeri bëhet majmun”, “Qau e qeshi Pallaveshi”, “Kur njerëzit kishin bisht”, “Një zog këndon e qan”, “ Vuuu gënjeshtra, gërrr paratë”, “Hajduti me çizme”, “Dy gomarë këngëtarë”, “Mollët magjike”, etj. Një numër i madh titujsh të tij është botuar në Kosovë dhe Maqedoni, ndërkohë që shumë prej tyre janë përkthyer edhe në greqisht, maqedonisht, italisht, madje dhe arabisht.
LEXIKON: shkrimtarët shqiptarë për fëmijë (1872 – 1995): Lexikoni i hartuar nga Prof. Odhise K. Grillo përmbledh rreth 530 shqiptarë, që në harkun e 123 vjetëve (nga viti 1872 gjer në fund të vitit 1995) kanë botuar libra për fëmijë. Viti 1872 është marrë si fillim i letërsisë sonë për fëmijë, pasi në këtë vit Kostandin Kristoforidhi ka botuar “Abetaren” e vet ku janë botuar vjersha “Ylli i vogël lart në qiell” [përshatje nga poeti Stivenson, dhe jo nga Arçibald Kronini, siç shkruan një historian i njohur i letërsisë shqipe (R. Q.), pasi Kronini ka lindur më 1896, pra 24 vjet më pas nga viti kur u botua “Abetarja” e Kristoforidhit] dhe nja dy fibula. “Lexikoni” i Grillos është informativ dhe jo vlerësues. Në të jepen të dhëna nga jeta e vepra e autorëve: kur kanë lindur (viti), ku kanë lindur, çfarë shkollash kanë kryer dhe ku e çfarë punësh dhe profesionesh kanë patur dhe ku i kanë ushtruar e ku jetojnë. Në fund janë dhënë veprat që kanë krijuar: 1- Në rast se janë autorë që kanë shkruar për të rriturit, por kanë dhënë ndihmesë edhe në letërsinë për fëmijë, në fillim përmenden disa nga librat e tyre më të mirëqë u drejtohen të rriturve e më pastaj jepen librat që kanë botuar për lexuesit e vegjël. 2- Autorëve, që kanë krijuar vetëm për fëmijët, u janë shënuar të gjitha veprat kronologjikisht. Ndonjë vlerësim është bërë për shkrimtarët që nuk jetojnë më, por që kanë lënë emër nga pas, ndërsa për ata që janë gjallë nuk është bërë asnjë vlerësim. Kriteri bazë për ta futur në “Lexikon” autorin është ky: të ketë botuar të paktën një libër. Përjashtim është bërë për ata autorë të mirënjohur që nuk kanë shkruar për fëmijët, por që pjesë nga veprat e tyre kanë hyrë në leximet e fëmijëve (në leximet letrare apo në leximet jashtëshkollore – lektura shkollore) [gjithmonë deri për kohën e përgatitjes për botim të këtij fjalori (lexikon)]. Të tillë janë De Rada, Naimi, Çajupi, Asdreni, etj. Në “Lexikon” përfshihen shkrimtarët që kanë lindur e kanë krijuar brenda kufijve shtetërorë të Shqipërisë dhe shkrimtarët e Kosovës, shkrimtarët shqiptarë të Maqedonisë e Malit të Zi, që jetojnë në trojet e veta dhe nga diaspora. Ndjen një trishtim, shpreh hapur të vërtetën e me guxim qytetar Prof. Grillo kur shkruan: “…më ra në dorë “Fjalori” i Robert Elsiesë dhe u habita kur pashë se në të mungonin të gjithë shkrimtarët që kanë shkruar për fëmijët, ashtu siç mungonin edhe shumë shkrimtarë të jerë që krijonin për të rriturit, pasi i kishte përfshirë “lufta e klasave”…(Shih: Grillo, Odhise; “LEXIKON – shkrimtarët shqiptarë për fëmijë (1872 – 1995)”, Tiranë, Botimet Enciklopedike, 1997, f. III) . As në botimin më të plotë të R. Elsiesë: “Historia e Letërsisë Shqiptare” Tiranë – Pejë, Dukagjini, 1997, nuk jan ëpërfshirë shkrimtarët për fëmijë. Kështu që ky manual i Prof. Grillos merr dy herë vlera. Biobibliografinë e O. Grillos në “Lexikon” e kanë përgatitur shkrimtarët e mirënjohur Adelina Mamaqi dhe Skënder Zogaj. (Shih “Lexikon”, vep. e cit., f. 74 – 75), të cilat ne nuk i kemi shfrytëzuar për këtë profil, pasi kemi bollëk informacioni dhe kemi patur njohje të drejtpërdrejtë me autorin (i ndritë shpirti aty ku prehet, se na mungon shumë) dhe ato materiale i përkasin një punimi më të gjërë për profesorin. Nga bibliografia e autorit, si dhe nga vlerësimet e personaliteteve më të shquar të kritikës letrare të kohës mësojmë se Odhise Grillo, që nga shkrimet e para poetike, të botuara gjatë viteve 1948 – ‘49, kishte dëshmuar se është një shkrimtar i talentuar. Këtë konstatim të para gjysmë shekulli mund ta vërtetojmë edhe sot duke shfletuar librin e tij të parë “Shtatë ngjyrat”, të botuar në vitin 1954,që shpreh forcën krijuese të një artisti të mirëfilltë letrar, i cili me librin e parë e meritonte epitetin shkrimtar. Dhe vërtetë këtë e dëshmon bindshëm me vazhdimin e krijimtarisë që u pasua me botime të shumta e shumë të suksesshme veprash poetike dhe tregimesh, poemash e romanesh, pjesësh humoristike e përrallash, ilustracionesh, skenaresh dhe pjesësh teatrore, studimesh e kritikash për letërsinë për fëmijë, etj. Të shënohen gjithë titujt e veprave të Odhise Grillos është e pamundur, sepse janë mbi njëqind tituj librash, mirëpo nuk mund të mos theksohen përmbledhjet poetike: “Nisuni pëllumbat e mi”, “Një zog e një lule”, “Zemrat e fëmijërisë”; poemat: “Kënga e Maros”,”Trimëresha e Tërbaçit”, “Legjenda e një shkëmbi”, “Ai që e mundi perandorin”, “Përtacukët”, “Pesëqind grosh”, “Aventurat e Maçokut” etj.; përmbledhjet me përralla: “Kush e ka kapuçin”, “Përrallat e veshkaush Llapushit” etj.; librat me tregime e novela: “Pushkë në bregdet”, “Njerëzit e natës”, “Tregime shqiptare”…; romanet dhe novelat e ritreguara: “Erdhi dita e arbërit”, “Thirrjet e gjakut”, “Lahuta e Malësisë (sipas veprës së Fishtës), “Histori e Skënderbeut” (sipas Naimit), “Tradhëti në sarajet e Topiasë” (sipas De Radës) etj.; pjesët teatrore “Hakmarrja e komitës”, “Një natë me fortunë”, “Milingonat punëtore” etj. Punës së Odhise Grillos i përkasin edhe një varg librash me studime e kritika letrare, të cilat reflektojnë qasjene tij të përqëndruar në pasqyrimin e vlerave dhe problemeve letrare, që hetohen me një sesns të veçant studimi dhe që janë me shumë rëndësi për zgjerimin e njohurive mbi artin letrar. Studimet dhe kritikat letrare të Grillos ndërlidhen edhe me punën e tij si pedagog i jashtëm në Universitetin e Elbasanit, ku vite me radhë ka përhapur njohuritë e tij ndër breza studentësh. Kaptinë e veçantë që duhet të thuhet është se Odhise Grillo meriton respekt e lavdërime të shumta edhe për angazhimin e madh në afirmimin dhe përhapjen e krijimtarisë letrare anëkënd Shqipërisë. Nuk ka dyshim se si rrallë ndonjë tjetër, Odhise Grillo ndihmesë të jashtëzakonshme ka dhënë edhe në zbulimin, përkrahjen dhe ndihmën që u ka ofruar krijuesve të rinj në Shqipëri, nga të cilët, shumë nga shkrimtarët e sotëm për fëmijë, janë bërë shkrimtarë pikërisht në saje të ndihmës së pakursyer që xhaxhi Odhise u ka ofruar që nga hapat e tyre të parë. Prandaj jo rastësisht ky shkrimtar quhet dhe me të drejtë konsiderohet “mësuesi i shkrimtarëve”. Shokët dhe miqët e shkrimtarit: Dionis Bubani, Xhevat Beqaraj, Skënder Hasko, Bardhyl Xhama, Aqif Mala, Sokol Jakova, Bardhosh Gaçe, Xhahid Bushati, Skënder Zogaj, Thanas Qerama, etj., me krenari e kanë thënë se, Odhise Grillon e kanë mësuesin e tyre, nga i cili kanë mësuar shumë dhe vazhdojnë të mësojnë, sepse nuk ka dyshim që shkrimtari Odhise Grillo, aktualisht është mjeshtri më i shquar në letërsinë tonë për fëmijë. Një kurorë e veçantë për merita Odhise Grillos i përket edhe për punën e palodhshme dhe shumë të suksesshme në integrimin e letërsisë shqiptare në kohë e rrethana tepër të vështira. Shkrimtari Odhise Grillo që në kohën e monizmit, kur komunikimi me letërsinë që krijohej jashtë kufinjve të atëhershëm shtetëror ishte punë e rrezikshme, i rreket punës dhe i thyen barrierat. Në tavolinën e tij të punës, apo dhe në shtëpinë e tij, në sa e sa vizita të ngrohta artistike e miqësore, që bëheshin gati familjare në shkallën 2/25 të pallatit 7, në rrugën “Gjin Bue Shpata” në Tiranë, kemi parë qysh në gjallje se si i kishte zgjedhur, redaktuar dhe botuar mbi 100 vepra të shkrimtarëve nga Kosova, Maqedonia e Mali i Zi, që të parat janë prezantuar ndër lexuesit e shtetit amë. Më vjen mirë e them se ka të drejtë miku im kosovar Skënder Zogaj, kur thotë: “Ky shkrimtar nuk ka dyshim se është nderi i letërsisë sonë për fëmijë dhe një monument i gjallë i letërsisë shqipe në përgjithësi”.

nga MSC. Albert HABAZAJ/
Duro Mustafai: 21 shkur 1933 – . Nëpërmjet faqes online të gazetës “Dielli” dua të nderoj një personalitet të letrave shqipe, që bën letërsi të bukur dhe kombëtare, por s’do reklamim. Është një firmë e njohur me botime librash apo në shtypin e ditës, i shquar sidomos për publicistikën letrare ky, emri i Duro Mustafait. Duke folur për letërsinë, kulturën dhe artin në Vlorë, “Ore po na është bërë shumë i dashur ky emri i Duros, – më tha një mik nga Himara, ndërsa pinim nga një krikëll birre me dallgë deti në Ujë të Ftohtë, një çap mbi det të Vlorës, buzë muzgut trëndafilor të kësaj së premteje të datës 31 korrik 2015. – Sot kishte botuar një shkrim shumë të bukur në gazetën “Tirana Observer”, në nderim të 95 vjetorit të Luftës së Vlorës me titullin emblematik “Kapedan Sali Vranishti dhe koha e heronjve”. Më pëlqeu sidomos për jehonën morale, kombëtare dhe estetike që mbartëte shkrimi dhe që përhapte në bashkësinë e sotme qytetare, si dhe për mesazhet që përçonte”. Ai, së bashku me Muharrem Fejzon, është skenarist i filmit artistiko – etnologjik “Gunat përmbi tela” (1977), i cili trajton Luftën epope të Vlorës së Njëzetës.
Jetëshkrim lakonik: Duro Mustafai (Avdurahman Bashaj) ka lindur në qytetin e Vlorës, më 21 shkurt 1933, në Mëhallën e Re (sot lagje “Partizani”), me baba nga Vranishti dhe nënë nga Kanina. Baba Mehmeti ishte patriot, i cili, përveç se në Luftën e Janinës, u shqua sidomos në Luftën e Vlorës. U martua me jetimen Fezire Nelaj nga Kanina dhe e ndërtuan jetën me thjeshtësi e ndershmëri në qytetin e Vlorës. Durua, mësimet e para i kreu në shkollën 7 vjeçare “Naim Frashëri” në vendlindje. Përfundoi me rezultate të shkëlqyera shkollën e mesme “Luigj Gurakuqi” në Elbasan. Mbaroi më tej dy fakultete. Studimet e larta i kreu në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë, dega Gjuhë – Letërsi, Tiranë. Fillimisht ka punuar si drejtor shkolle dhe mësues i letërsisë në Vlorë. Një kohë aktive, të vrullshme, plot fantazi e aksione të mbushura me zjarr idealisti kaloi me rininë aq mbresëlënëse. Krijimtarinë letrare e ka nisur që në bankat e shkolës. Për më shumë se 30 vjet është marrë me gazetari. Ka punuar redaktor në gazetën “Zëri i Popullit”, kryeredaktor i gazetës “Drita” (6 vjet). Disa vite, para se të dilte në pension ka qenë kryeredaktor i gazetës “Shqipëria” (për diasporën), në Ministrinë e Punëve të Jashtme. Për disa vjet ka dhënë mësim si pedagog i jashtëm, në degën e Gazetarisë të Universitetit të Tiranës. Mbahet mend që bëri bujë në shtypin letrar të kohës me një cikël poetik për Kubën, shkruar në Havana (janar 1963) dhe botuar në gazetën “Letrari”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë (shkurt 1963). U ravijëzua ndër krijuesit e atyre viteve për stilin lakonik, për kulturën e vargut, për ndjenjën e dukshme humane dhe për një sherbet humori që të bënte shumë mirë për shëndetin letrar dhe estetik. Duro Mustafai është autor i librit “Edhe ti do të bëhesh gjysh”, që është edhe një kontribut për letërsinë shqipe në llojin e autobiografisë në formë letrare (të cilit i ka bërë një botim të plotësuar e të përmirësuar: Tiranë, Ilar, 2014); “Vranishti në sytë e mi” (portrete, skica, reportazhe, artikuj e intervista), Tiranë, Toena, 2006; “Nën qiellin e Prishtinës” (Ditar i një dashurie të përgjakut), roman, Tiranë, Toena, 2008; “Ne gazetarët e atyre viteve”, Tiranë, Ilar, 2014; “Me sytë e një gruaje”, poezi, Tiranë, Da Vinçi Press, 2015, etj. Në Bibliotekën Kombëtare, nga krijimtaria e Duros Mustafait, ka 19 regjistrime bibliografike të shfaqura.
Shkrimtari i buzëqeshjes krijuese: Mëmëdheu im është Kanina – thotë shkrimtari human Duro Mustafai, se nga Ballkoni i Vlorës kam Nënën, ndërsa Atdheu im është Vranishti, se nga fshati i Kapedanëve kam Babën. Me atë dashuri që shkruan për Vlorën, shkrimtari Duro Mustafai, thur hoje me fjalë mjalti për Prishtinën. Ja si e ka vlerësuar romanin e dashurisë sublime studiuesi i njohur Prof. Dr. Shaban Sinani: “Duro Mustafai e ka shkruar këtë libër me një pasion rinor, me një nderim shembullor për ndjenjën njerëzore, me fjali të shkathëta dhe me ligjërime të përveçme për çdo situatë e karakter. Ky është një libër që të frik dhe të iluminon. Jo gjithçka vjen prej “Arsyes shtetërore”. Shumëçka vjen prej “arsyes patriakale”. Njerëzit dhe ngjarjet janë në kornizë, por me më pak kufij se në kohën e tyre. “Nën qiellin e Prishtinës” është një ode që i kushtohet një dashurie të flijuar. Fati i Ljubas dhe i Sadriut vërtitet nëpër kohëra. Flijimi i tyre s’mund të thuhet se i takon të shkuarës. Kjo i jep librit një vlerë jo vetëm dokumentare dhe letrare, por edhe ndihmesë në realitetet tona. Ndoshta kur Kosova dhe Serbia do të ishin dy vende fqinjë, historia e Lufës së Ftohtë do të mbyllet në arkiva dhe dashuritë do të jenë pa rekuiem, siç është libri i Duro Mustafait për dashurinë e Ljubas me Sadriun” (07.11.2007). I kam lexuar me një ndjenjë respekti të 207 faqet e këtij romani me 10 kapituj, dhënë nga autori mjeshtërisht dhe me dashuri në trajtën e një ditari dhe u ndjeva mirë që ky libër është i veçantë në llojin e vet dhe me vlera të shumta artistike dhe njerëzore, sepse thyen edhe tabu, ndoshta 15 shekullore, për ta bërë jetën më të bukur, më njerëzore, të lirë në kufijtë e dinjitetit, për ta përmirësuar jetën, për ta bërë më të dashur e pa komplekse. U ndjeva qytetarisht bukur, kur vërejta se romani nis me ditarin e kosovarit Sadri të bacë Veli Krasniqit nga Peja, qysh më 3 prill 1957: “Kam bërë një hap të guximshëm e të veçantë në jetë: jam dashuruar me një vajzë të një kombësie tjetër…Ajo është një serbe…”. Mora frymë të plotë, mesdhetarisht, kur epilogu kishte në mbyllje fjalinë: “Dhe fytyrat e njerëzve shkëlqenin nga drita e lirisë”. “Nën qiellin e Prishtinës” është një harmonizim i letërsisë artistike me letërsinë dokumentare, ku çdo faqe zbukurohet me dinjitet nga një buzëqeshje e trëndafiltë e dashurisë së pastër e të thellë, që s’njeh kufi. Ky roman ëshë gjithashtu jo vetëm një kontribut i letërsisë etnologjike, por është një gur, e gur për në qoshet e ndërtesës së letërsisë antroplologjike. Themelet e këtij rrokaqielli të dashurisë universale i kanë hedhur burra të lartë si Ernest Heminguej, Janis Ricos, Petro Marko e ca të tjerë. Më vuri në mendime shprehja e Klintonit që përdor autori në epilog: “Askush nuk ju detyron të harroni, por përpiquni të falni”. Thjesht, shkurt, qartë, me domethënie. Duke dalë mbi kanunet e maleve, duke u ngritur pozitivisht mbi të drejtën dokesore (zakonore), Institucioni i Faljes është burrëri, është qytetari, është mesazh për ta përmirëzuar dhe për ta zbukuruar botën njerëzore. Sidomos sot. Ndër Shqiptarë sidomos. Dhe ndër Ballkanas. Ndër Mesdhetarë. Jemi pak. Duhet të duhemi shumë. S’ka kohë për sherre. Ky libër i Duro Mustafait më frymëzoi të bëj këto vargje: “Ballkan, pash nderin!/ a ma jep fjalën burrash/ të bëhesh ballkon i paqes/ se sherrit hajrin ia ka parë/ veç sherri…”. Duket që shkrimtari Duro Mustafai ka ndikim nga “Hasta la vista” e papërsëritshme e P. Markos, por jo, nuk ka një presje të kopjuar andej; gjithçka është prodhim “bio” i Duro Mustafait, që rrjedh natyrshëm në shtratin e tij të krijimit, tashmë të dallueshëm, me stilin e tij sa të ngrohtë e të qeshur, aq zhbirues në botën shpirtërore të personazheve. Krijimtaria e Duro Mustafait shfaqet me gjurmë të dukshme në tre plane të letërsisë shqipe: në prozë, kryeshisht me prozën e gjatë, romanin, me poezinë dhe me publicistikën letrare. Poezitë e tij kanë emrin e tij. Janë të shkruara (së pari e së fundmi) me DASHURI, me kulturë letrare, me brendi ideo – emocionale të thellë, me temperamentin dhe me fizionominë personale të shëndoshë të shprehjes poetike. Në poezitë e tij gurgullon ujët e Gurrës së Çikës, gjelbërojnë ullinjtë e Kaninës, freskojnë dy detet e Vlorës, lulëzojnë lulet e Elbasanit. Nektarinat e Duro Vlonjatit kërkohen në Europë; hijeshohen më tepër nga motivet helene në Akropol me urtësinë e Sokratit dhe trimërinë legjendare të heronjve të Heladës; shijohen në gadishullin Apenin; ëmbëlsohen më këndshëm nga motivet turke në Ankara e Marmara; e ruajnë freskinë me motivet gjermane; bekohen në motive egjiptiane; lahen me dritë dielli e mirësie ndër motivet kubane. Duro Mustafai, siç spikat si shkrimtar i vendlindjes (s’kam parasysh vetëm vendlindjen e vogël, atë të ngrohtën e frymës: Vlorën, Vranishtin, [më e madhja në botë, ndërkohë], por Shqipërinë, Shqiptarinë më saktë), ashtu ai ngrihet në përmasat e shkrimtarit të humanizmit universal.
Duro Mustafai na mëson si të shkruajmë për vendlindjen: Kur kujtoj vendlindjen time, apo kur marr penën për të shkruar për Tërbaçin, ku u linda e që s’e këmbej të më japin botën, më del përpara buzëqeshja e qeshur, imazhi më i plotë i dashurisë që mund të ketë njeriu në këtë botë – Duro Mustafai, që edhe natyra është treguar aq bujare, se i ka falur tërë atë nur e fisnikëri hyjnore, ama dhe ai nuk e ka shpërdoruar, por e ka mirëpërdorur bukur dhe dobishëm. Kur kujtoj vendlindjen, kam mall si Duro Mustafai i durimit dhe i dashurisë universale. “Kam mall për shtëpinë në kodër,/ Ku linda në atë dimër të rrallë,/ Ku eca e fëmijëria aty më iku,/
Pranë një sokaku me gurë të bardhë./ Dhe për oborrin me gjethe hardhie e fiku…”. Sikur mos ta dija dhe sikur mos ta njihja autorin dhe stilin e tij, do të thosha, pa mëdyshje, që këto vargje janë bërë, ose nga nobelisti i pashpallur ende, për arsye të korrupsionit global, nga i dali mbi rè, nga fenomeni i Universit, i pakapshmi I. Kadare, ose janë pjellë e Mbretit të Principatës së Letrave Shqiptare, Dritëroit të Madh. Por unë, që kuptoj simbolikën DUMEMUS, të cilën na e shfaq miku i pastër pedagogu dhe autori i disa librave letrarë Luan Çipi, unë që mendoj se e njoh afërsinë dhe distancën midis treshes, përveçueset dhe përbashkueset e kësaj trioje, në shfaqje të panjohur, në thelb të shfaqshme, them se studiuesit e mirëfilltë të letërsisë mund të gjejnë optika studimi tek dritërori ndër dritërues, Abdurahman Mehmet Bashaj. Pse e them këtë? Po ka një logjikë, që të paktën, përdoruesit e penës së dobishme, për vlera e bukuri artistike, estetike e sociale, e njohin mirë e goxha mirë Duro Mustafain, alias = thënë ndryshe Avdurrahman Bashon e Vlorës e sidomos të Tiranës, që qe kupola e situr mirë për klasifikimin hierarkik të shkrimtarëve dhe artistëve shqiparë (dje qe oaz, sot u bë oqean, [aq adhá, më duket se na ironizon krenarisht e dhëmbshëm i përveçmi ndër ne, shqiptaro – amerikani i vargut e i këngës së thekur, Pelivan Bajrami]). “Kam  mall. Oh, sa mall!…”. Këto vargje sikur më realizojnë, shqiptarisht dhe në gjuhën e nënës, atë që dua: harmonizimin e dashurisë së bërthamës së mbjellë nën tokë dhe mbi tokë, të pemës së shëndetshme, plot degë të gjelbra e fruta të ëmbla.
“Dhe strofat e mallit ndjekin njëra – tjetrën deri sa arrijnë në apogje”, – thotë Përparim Hysi e prapë, në fund të çdo strofe, fjalia: “Kam mall. Oh, sa mall!”.
Shpesh herë mendoj të bëj për këtë personalitet të poezisë shqipe një shkrim sipas parametrave që kërkon një studim. Po shpesh herë them të flas për poezisë e tij, siç ma ka ënda, siç dëgjoj njerëzit që i reciojnë njerëzit e tij, siç dëgjoj ata burra me mend Labërie që i përfillin vargjet e tij dhe i komentojnë lartësisht, pozitivisht, meritueshëm. Jam pak i mërzitur, se dikush më tha në vesh, “myshorazi”, sikur Duro Mustafai na paska kaluar 82 vjeç. “52?” – e pyeta unë. Oto, jo çinkue,- më tha këmbëngulshëm miku i përbashkët. E ç’ta kundërshtoja xha Zeqon, vëllamin e Duros, një nga personazhet e tij letrarë, ndërkohë vjehrrin tim, të mrekullueshmin Zeqir Dule Ribaj. Qe pikërisht 14 shkurti, kur po diskutonim këtu, në Vlorë për vlerat universale të Duros dhe u pajtuam me njëri – tjetrin, duke marrë një mirësi në mungesë për Duron e Tiranës, të Vlorës, të Vranishtit, të Kaninës edhe të Tërbaçit, me nga një teke raki rrushi, nga pjergulla në fik të bardhë.
Një rreze e diellit të ngrohtë feks në një shpatull mali të bardhë: Kishin një vlerë veçantë komunikuese dhe respektore dikur ato kartolinat që shkëmbenim aq sinqerisht, sidomos ato midis miqsh në shoqëëri. Këtë 21 shkurt që kaloi Duro Mustafai mbushi 82 vjeç. S’më besoni?! As unë nuk e besova fillimisht. Eee. Debatova dhe me punonjësen e gjendjes civile, biles edhe me përgjegjësin e saj në Tiranë, por më kot. Aq qënkërkesh ditëlindja e Shkrimtarit të Vendlindjes: 21 shkurt 1933. Ju thoni 28? 52 ? Jo, mor jo, 82 qënkërka vërtet, (sipas gjendjes civile, ë?) Ishte i padobishëm debati me zyrtarët e pabindshëm burokratë, kështu që iu vura punës time shpirëtrore për ta uruar këtë njeri të mirë. Mendova: T’i bëja sms? E – mail? S’ më pëlqeu kjo ide virtuale. Durua është original dhe prodhon krijime origjinale. Vendosa, tradicionalisht, t’i nis një kartolinë simbolike, me shkrim dore. Ja teksti: “Sot, i mirënjohuri i penës së bukur shqipe, Duro MUSTAFAI mbush 82 vjeç. Me këtë kartoline urimi për ditëlindjen, po i nis një det me të fala nga Vlora. Pak diell në një mal të bardhë pashë të ngrohte çiltër zogjtë e folezës së publicistikës letrare këtyre trojeve të mia arbërore, në përpjekje për të marrë fluturim si shqiponjat qiejve të gazetarisë, të qytetërimit, të kulturës botërore dhe të progresit. E kam lexuar librin “Ne, gazetarët e atyre viteve…” të mendimurtit si uratë, të zemërzjarrtit si vullkan me fuqi pozitive hyjnore, të shpirtqeshurit si qershor, të shkrimtarit dhe gazetarit elitar Duro Mustafai. Jo vetëm sa për kujtim e frymëzim, siç ma kushton me shkrimin e tij autori. Po unë kam një problem me këtë libër. Nuk dua të ndahem nga ai. E kam në shtëpi, kur jam në shtëpi, e kam në punë çdo ditë pune. E kam te cepi i majtë i tavolinës së punës. E hap mbas çdo ore pune në kompjuter. Për t’u qetësuar dhe për t’u frymëzuar. Në kontekst. Në vend të kafes. Për të freskuar mendimin, si buzën me një gotë ujë natyral. Çmallem dhe mësoj nga ata, gazetarët e atyre viteve të stuhishme, të ndezur nga Idealizmi i Bardhë i Lirisë Njerëzore Qytetare. Ata ishin lule në furtunë. S’mund të ndahem nga ata. Dua të vijoj gjurmët e tyre më të mira, më të bukura, më të dobishme.Ky është motivi që libri “Ne, gazetarët e atyre viteve…” e shoqëron qenien time, kudo. E marr me vete. Të them si Biblën, është pak, sinqerisht. Bibla është Libri i Shenjtë për të gjithë ne. Edhe, “Ne, gazetarët e atyre viteve…” më ngjan si një libër i shenjtë, por për mua, është edhe i shtrenjtë.
Personat jetësorë, për bëmat e tyre të mira në dobi të kombit, shndërrohen në personazhe historikë, artistikë a kulturorë…Kujtoj Dhaskal Todrin tek “Udha e shkronjave” dhe heq një paralel, kur në vështrim krahasues, po aq ndritshëm, më shfaqet imazhi me dritë të ngrohtë i Duro Mustafait majë kalit të bardhë të publicistikës letrare të Shqipërisë, që me penën e mprehtë të gazetarit, na ka bërë më të shëndetshëm estetikisht për shtyllën tonë etiko-morale. Kur shkruan Duro Mustafai qesh fjala e, si rrjedhojë, zbukurohet leximi, i cili fisnikëron çiltër e thellë të zotin e leximit, lexuesin qytetar, dashamirës të kulturës. Nga pena e Duro Mustafait mëson si të shkruash për vendlindjen dhe si ta duash atë sa dritën e syve. E unë i kam thurur vjershën: “Si mund të shkruhet një libër për vendlindjen Sa herë lexoj Duro Mustafain/ ngjyej penën në një pjatë mjalti/ kujtoj, në korrektesën e tij, babain…/ dhe futem në Mbretërinë e Artit./ Dhe i marr një kafshatë ndjenje e malli,/ ca thërrime nga figurat letrare,/ se ai bën të qesh bukur dhe zalli/ me at’ shpirt të çiltër, të pastër fare./ Duro Mustafain sa herë lexoj/ me zemër i them: të lumtë dora!/ Vranishtin e tij e Tërbaçin tim nderoj/ të dy kemi Çika, dhe të dy HORA./ Se për Horën ilirike të parët:/ Mete Çobo, Lulo Abaz Mehmeti…/ u vërsulën si shqipe mbi barbarët./ Lavdia e tyre tempull për ne mbeti./ Sa herë lexoj Duro Mustafain/ zë, lundroj nëpër ëndrra diellore,/ më pushton një rrymë e ngrohtë faji…/ e metaforat më kapin për dore,/ që për vatrën e zjarrit, ku u ngroha/ çdo ditë ta mbjell të freskët fjalën/ e të shkruaj për njerëzit që njoha,/ si bujku i mirë që mbjell arën./ Duro Mustafain sa herë lexoj/ Them: s’ka si rrënja e pemës së gjelbër/ e për Tërbaçin tim si zog fluturoj/ E për mua si Tërbaçi s’ka tjetër!/ Sa herë lexoj Duro Mustafain/ (këtë e them me gjithë bindjen)/ kujtoj në sinqeritetin e tij babain/ dhe si mund të shkruhet një libër për VENDLINDJEN”; Vlorë, e shtunë, 21.02. 2015. “Vendlindja është si familja, – shkruan poeti – e ndjejmë nevojën e saj kur na mungon…”. Mozaik tematik, mozaik ngjarjesh e njerëzish, shkruan me ndjenjë e dashuri Duro Mustafai dhe ky prodhim etnoletrar është një dhuratë e çmuar për brezat pasardhës. Lajmotivi i autorit është: Gjithmonë e sa të kem frymë, vendlindja, në rastin konkret Vranishti është i bukur në sytë e tij. Ndjen vërtet kënaqësi kur lexon librat e Duro Mustafait, sepse të ngjallin emocione, sepse siç shkruante shkrimtari i paharruar Skënder Hasko “të njeh me vende, që, megjithëse ua ke dëgjuar emrin shpesh, nuk i njeh në thellësi, që të njeh me njerëz të cilët meritojnë të respektohen për bëmat e tyre”. Ndjen kënaqësi estetike, sepse autori ka përdorur figura letare si metaforën, krahasimin epitetin, të cilat e ushqejnë e ujë të pastër e të pasur letrar lëndën, qysh në rrënjë. Edhe pse ka qenë larg Vranishtit, shkrimtaria e tij tregon se zemrën e ka në Vranisht e Vranishti e ka në zemrën e tij. Ato nuk mund t’i ndash dot dhe kjo vihet re lehtësisht jo vetëm nga pena e botuar e autorit, por edhe nga fjala e dëgjuar nga goja e tij.ai, me një dashuri të tejdukshme, flet për njerëzit dhe virtytet e tyre, për vlerat morale e shpirtërore, për bukuritë e natyrës së Vranishtit të tij, që mban brenda emrit të vet ngjarje ebëma të lakmueshme për këdo. Libri i Duros për vendlindjen është një monografi e letrarizuar plot jetë, me njerëz realë, që kur e lexon të duket sikur fjalosesh me personazhe të njohur më parë. Dhe kjo është një nga vlerat e tij. Duro Mustafai ka bërë kujdes që të sjellë në vëmendjen e lexuesve famën e emrave vranishtjotë, të penës e të dyfekut, të mendjes e të punës, heronj e akademikë, që kanë “pushtuar” Shqipërinë. Le të përmendim vetëm dy tituj shkrimesh, ndër 52 që ka libri “Vranshti në sytë e mi”: “Heroin në fletët e një ditari”, ku flitet për yllin e pashuar të lirisë Hysen Çinon dhe “ Ç’m ëtha Shaban Sinani” ku flitet për madhështorin Sali Vranisht, i cili s’ka mbetur rastësisht në vargjet e mëposhtme, aq lavdëruese e aq domethënëse: “Mal i lart’ e ti mbi male,/ Kur luftoje, hidhje valle…/ Kush të bë, ç’qe ajo nënë?/ Shqiponja me krah’ t’ergjëndë”. Ky libër është ndërtuar me katër kapituj. Kapitulli i parë me skica, portrete e përshkrime, nis me thënien e Ciceronit “Historia është dëshmitarja e kohërave, drita e së vërtetës, mësuesja e jetës, lajmëtarja e lashtësisë”, ku autori nis të përdorë bisturinë kulturore historike nëpër tisin e kohës për “Shtëpinë e zotit”, malin e Bogonicës mbi Vranisht, “afër Qiellit, afër Zotit”. Kapitulli i dytë nis me sentencën e Molierit: ‘Marrim pjesë në lavdinë e të parëve tanë, vetëm atëherë kur mundohemi t’u ngjasim”, përmban tri intervista si dhe një bisedë imagjinare. E para, “Intervistë me Avdurrahman Bashën – ai që nuk njeh jetën e tij, e ka të vështirë të njohë jetën e të tjerëve” më ngjan përsëri si një bulëzim i freskët i Kalorësit Rebel të Lirisë te “Intervistë me vetveten – Retë dhe Gurët”. Bukur kështu, kur përsëritet cikli i krijimit dhe i rrëfimit në një trajtë të re e origjinale, sepse ka shumë vlera sidomos për historinë letrare të shkruar, e cila vetëm në fushën e dokumentimit arkivor është shumë e çmuar (pa përmendur vlerat letrare, gjuhësore, kulturore, etj.). Nga dera e intervistave të Duros, mun dtë hysh në Vranisht dhe mund të bisedosh me protagonistët. Një ndër to është ajo me Nderin e Kombit, me njeriun e mirë e shkrimtarin e respektuar, Dritëro Agolli, i cili kur pyetet: “…Çfarë dini për Vranishtin?”, përgjigjet: “E ku ka ndonjë shkrimtar të moshës sime që të mos dijë gjë për Vranishtin!” dhe, pasi përmend vajtjen e Plakut të Flamurit në Vranisht, se nga Vranishti është Sali Vranishti, se aty më 1943 u krijua çeta “Sali Murati” dhe s ejanë të rrallë fshatarat që kanë 51 dëshmorë si Vranishti, dhe aq me më shum ëmartirë të luftës, thotë: “Pastaj unë kam miq vranishtjotë si Maman Salinë, Muhamet Tartarin dhe ty, o Duro Vëllai”. Në kapitullin e tretë gjendet një minierë e pasur reportazhesh, që kanë siglën e L. Tolstoit: “Ka vetëm një mënyrë për të qenë i lumtur: të jetosh për të tjerët”. Kapitulli i katërt ka artikuj dhe vëzhgime, të cilat kanë një thënie të thukët me humor lab e moral njerëzor: “Le t’ua lëmë të vdekurve lavdinë e përjetshme, le t’u japim të gjallëve dahsurinë e pavdekshme”. Nuk mund të lësh pa përmendur shkrimin mbresëlënës “I katërti i Kodrës së Kuqe”, ku flitet për heroizmin e rrallë të vranishnjotit Muharrem Llanaj, i cili ka qenë “nënshkrues” i asaj epopeje aq të njohur, ku ranë heronjtë e lirisë: Vojo Kushi, Xhorxhi Martini e Sadik Stavaleci, ndërsa Muharremi, i plagosur rëndë, mbeti pa ndjenja nën gërmadhat e shtëpisë ku ishin strehuar. Të vjen vërtet keq që, ky njeri, hero i katërt, u la tërë jetën në harresë. Por, populli ka thënë: “Koha mënon, por nuk harron”. Duro Mustafai është i madh, por nuk duket, nuk do të duket, nuk kërkon të shkruash për të. Ndoshta mund të jetë tipike kjo cilësi e tij. Thjeshtësia e një njeriu të tillë të madh në vlera, në krijimtari, apo në modelin që paraqet qytetarisht dhe me cilësi artistike, e bën po aq të pranueshëm në bashkësimë e krijimit sa edhe të lartë për profilin e dinjitetit të shkrimtarit Duro Mustafai. Vetëm fakti që Durua ka punuar në organet më të larta të shtypit qendror të kohës dhe sot kujtohet me respekt e admirim, flet shumë e s’do komente fare. Meritojnë nderim dhe vlerësim pena si Skënder Hasko, Pavllo Gjidede, Shaban Sinani, Irfan I. Bregu, Luan Çipi Përparim Hysi, Laureta Petoshati etj. të cilët kanë shkruar për mjeshtërinë e rrallë dhe pasionin e shkrimtarit mbresëlënës Duro Mustafai.  Më pëlqen thënia e shkrimtarit Përparim Hysi: “Libri me poezi nga Duro Mustafai “Në udhët e jetës” është si në album i vërtetë malli”, prandaj po e citoj edhe në këtë profil letrar të këtij autori vital. Pena e Duros ka pasqyruar artishtikisht botën e madhe shpirtërore të njerëzve atdhetar, që çmojnë mbi çdo gjë lirinë dhe dinitetin e kombit. Si gazetar ai së bashku me Hamit Boriçin janë shkolla e gjallë e publicistikës letrare. Ai është siç ka qenë gjithë jetën njeri solidar, altruist në gen, sepse si pakkush i ka ndihmuar talentet e reja, qoftë në gazetari, qoftë në krijimtyari. Këtë mision fisnik e realizon aq fisnikërisht e edhe sot e kësaj dite, duke i flakur tutje si pelelerinë e vjetëruar 80 e ca vite, që na bezdis ajo gjendja civile… E ka bërë revistën “Hora” standart përt’u ndjekur edhe nga botimet luksoze ciëlsisht të larta. Dhe gjithçka e bën vullnetarisht. Krijimin dhe prodhimin e 8 numrave të derisotmë të kësaj reviste të pavarur periodike, social – kulturore – artistike të Vranishtit të Vlorës (sikurse mbi 10 vjet gazetën “Hora”) e ka dora, mendja, zemra, shpiri Duro Mustafait, ndërsa sponsorizimin e saj e ka bërë realitet bujaria e pazhurmshme ing. Besnik R. Hasanaj. Kjo revista “Hora” vetëm cilësimin ka për Vranishtin e Vlorës, se aty është Vlora, Labëria, Shqipëria, antikiteti, sotshmëria, historia botërore dhe qytetërimi. Revista “Hora” më kujton revistën “Ylli”. Kjo është merita e Duros, që veten , si dhe përvojën e tij krijuese dhe të gazetarisë e sakrifikon për të tjerët, për njerëzit e thhjeshtë, për njerëzit e mirë.
Shkrimtari që s’ka kohë të plaket: Vetëm pak ditë më parë Duro Mustafai më dhuroi librin e tij më të ri me poezi, titulluar: “Me sytë e një gruaje”, me autograf: “Albert Habazajt, me dashurinë dhe respektin që nuk do të më shuhen kurrë, miqësisht Duro Mustafai”. Shkrimtari nuk ka kohë të plaket. Pse nuk ka kohë të plaket poeti, shkrimtari, gazetari Duro Mustafai? Është një arsye e fortë dhe një motiv i madh që s’e lë të plaket: Duro Mustafi është shkrimtar atdhetar i talentuar. Si e kujtoj unë të qenit e tij shkrimtar atdhetar? Së pari, ai e do dhe e nderon veten dhe familjen. Kush kërkon komente, të rilexojë librat e Duros, sepse janë aty të qarta si drita e diellit. Aty është bërthama e Atdheut. Djepi. Vatra. Zjarri. Së dyti, do vendlindjen, vendorigjinën, simbolet e shenjta, gurin, dheun, varret e të parëve, “Shqopet e Bashue”; së treti, do Shqipërinë dhe Shqiptarinë; së katërti , do Kosovën dhe Çamërinë. Zjarri i tij atdhetar ndizet nga talenti i qëndrueshëm dhe i admirueshëm, që spikat dukshëm në krijimtarinë e autorit. Nuk do të merrem me librin e ri, por dua të them se, me që e njoh natyrën e tij, dallova qysh në faqen e parë të vëllimit, se Duro Mustafait, kur i bën një nder, ta shpërblen dhjetëfish. Kjo ndodh dhe me librin e tij më të ri “Me sytë e një gruaje”. Është një ditë në Amerikë që i thonë: “Dita e Falënderimeve”. Në librin e Duros, faqja që çel vëllimin: “Në vend të hyrjes – nga autori, mund të quhet dhe Faqja e Falënderimeve, ku në rastin në fjalë, autori, me thjeshtësi të pastër e bujari poetike, falënderon mikun e vjetër, Dr. Irfan Bregun për mirësinë dinjitoze me sonetet e pasthënies së merituar. Këshilla poetike, porosi, aforizma e fjalë të urta në vargje: “Kur të hidhni sytë tek ajo “Shtëpia”/ Mos shikoni lulet kokëvarur te varri im,/ Më mirë hapni librin me vargjet e mia,/ aty janë lulet e shpirtit tim” na vijnë të poetizuara hijshëm dhe me një nuancë të çelur humori, të situra nga shpirti artistik i një 82 vjeçari të ri. Libri është strukturuar me katër kapituj poetikë të dashurisë për njeriun, për jetën, për të vërtetën, për të drejtin, për të ndershim, për përballjen e madhe edhe poetikisht të së mirës me të keqen, si dhe me gjashtë motive të dashurisë universal. Autori mendos se me sytë e një gruaje bota është ndryshe, në kuptimin më e bukur, më e mirë, më e dashur. Ka një poezi ai me titullin: “Kur shoh m e sytë e një gruaje”. Kjo poezi sikur ka një magji të bukur hyjnore. Kjo poezi edhe lexuesin e bën ndryshe, më njerëzor, më të bukur, më të dashur. Edhe në këtë poezi – yll humanitar shfaqet kredoja poetike e autorit D. Mustafai: dashuria për njeriun e mirë, për njeriun e vërtetë, për jetën qytetare. E kështu, libri rrjedh këndshëm në lexim, ta freskon të nxehtit afrikan që po na merr territore edhe këtu, në Ujë të Ftohtë. Kemi të bëjmë me një libër serioz të një poeti të pjekur në të gjitha rrafshet e krijimit dhe të qytetarisë. Pasi mbaron së lexuari librin, vëren se ke shijuar artistikisht poezi serioze të një autori të ngritur në nivelet më të larta artistike. Në kopështin e lulëzuar me vjershërime të Duro Mustafait ka shumë fidanë, që kopështari i poezisë, si një mjeshtër i vargut të shëndetshëm ka mbjellë me kohë dhe sot pas 82 vjetësh i shikon me kënaqësi e, ndërkohë, me krenari e thjeshtësi, që janë bërë edhe pemë letrare, edhe pemë pedagogjike, edhe pemë etiko – morale, ujitur me ujët e bollshëm e të kulluar të Gurrës së Artit të Fjalës.

Nga MSc. Albert HABAZAJ/ poet, studiues,/

Sekretar i Shoqatës Atdhetare – Kulturore “Labëria”, Vlorë Vëllezër të Shqiptarisë, miq europianë dhe ju, o njerëz të mirë nga çdo vend i Botës sonë! Pikërisht sot, më datën 29. 09. 2015, ora 11. 30’ këtu, në MALIVELD (HAGË) zhvillohet ky tubim paqësor për të përkujtuar viktimat e gjenocidit grek ndaj popullsisë të masakruar çame, si dhe për ta bërë më të njohur botërisht padrejtësinë që i është bërë dhe vazhdon t’i bëhet kësaj popullate të shpërngulur nga trojet e veta nga ana e shtetit të sotëm grek, vijim i të djeshëm grek.

Edhe sot jemi bashkë, si substancë e bërthamës diellore mbarëshqiptare. Edhe shumë të tjerë janë bashkuar me ne, në mbështetje të kësaj çështjeje të madhe, të vërtetë, të drejtë. Kënaqësia është e përbashkët dhe reciproke për këtë pjesëmarrje me dobi historike! Organizatori i këtij tubimi paqësor për çështjen çame, fisniku Festim LATO ndezi pishtarin për zjarrin e vatrës. Ne duhet ta mbajmë ndezur zjarrin kombëtar, sepse është zjarri ynë, imi, yti, joni, shqiptarisht, drejtësisht, fisnikërisht!

Me një mirësi të bukur, jemi mbledhur këtu në Holandën magjike të Rembrandit e të Van Gogut, në Holandën e tulipanëve aq simbolikë për universin njerëzor, në Holandën e ëndërruar qytetarisht. E për çfarë jemi mbedhur?! Për të kërkuar liri. Për veten tonë, për Çamërinë tonë, si pjesë e së tërës. Ç’kërkoi Abdyl Frashëri me rilindasit e tjerë kur u fut tek Bismarku, në një trajtë tjetër, atë kërkon Festim Lato e Tahir Gjinovci, profesorët e kombit Rasim Bebo, Lisien Bashkurti, Eshref Ymeri, Rami Memushaj, Fatmir Terziu e shumë të tjerë; atdhetarë të kulluar si Dalip Greca, Ajet Nuro e sa e sa zogj të Shqiponjës Shqiptare që fluturojnë shqiptarisht në të katër anët e horizontit. Atë kërkon At Nikoll Marku, shembëlltyra rilindase e besimit fetar e kombëtar shqiptar. Atë kërkoj edhe unë, Albert Habazaj, si djalë Vlore e Labërie, si vëlla Çamërie, si një nga bijtë e denjë të SHQIPTARISË: Lirinë e Çamërisë Tuaj, të Çamërisë Time, të Çamërisë Sonë. Sa e thjeshtë e sa elementare kjo kërkesë e drejtë jona, që, si starti i kërkesave të qytetarisë demokratike, na del dhembshëm nga shpirti, me një krenari të paulur dot nga pizevengët e Lirisë, kjo kërkesë lirie dhe kjo përkujtesë për legalizimin e trojeve shqiptare të Çamërisë në gjendjen Civile të Europës, në hartën e Qytetërimit Universal. Sa dinjitoze tingëllon sot kjo kërkesë, sepse, siç këndon dhe poeti i njohur Agim Shehu: “Sup më sup kur rrin’ shqiptarët/ formohet vargmal kështjelle,/ flet një komb mijravjeçarësh:/ Moj Evropë, që na preve dhe ndaj zemra këngën vet’ e zuri për trimat që rrojnë akoma:/ Ismail Qemal Flamuri,/ Isa Boletin Shqiponja…”/ HasanTahsin dijetari/ dhe Rasih bej Dino Çami/ Gurakuqi firmëtari/ Vallen e Shqipes ma mbani! Loti i brengosur i Çamërisë do të shndërrohet në një rruzull drite, në një sumbull diellore për shënjtërinë e të rënëve për Atdhe dhe varreve të tyre që janë simbole kombëtare për bijtë e saj nesër. Në nderim të shekullit të ri të shqiptarëve, duke u përulur para gjakut të derdhur për vatrën, me shpresë e besim se ky shekull është Ora e Atdheut Tonë, shoh krahun e majtë të Shqiponjës gjakosur e sakatosur, shoh Çamërinë martire për tekat e Europës plakë, që ngrihet, sikurse krahu i dhjathtë i Shqiponjës, Kosova, që po i shëron plagët e luftës, po integrohet në familjen europiane me larmi identitetesh qytetare e kulturore të kombeve që jetojnë në gjirin e saj por që ende kullon gjak lirie. Nga vendi i Shqipeve, zogjtë e saj ngrihen, marrin lartësi të fluturojnë të lirë drejt qiellit të pastër, drejt botës së qytetëruar, drejt Perëndimit që na përket, drejt jetës dinjitoze që meritojmë të jetojmë. Ky është mesazhi që unë interpretoj, sa me koherencë aq edhe me emocion, sepse në objektivitetin e punës e misionit tim, më thërret gjaku që më gëlon në deje, sepse  “çamër, labër, kosovarë/ jemi një fis e një farë,/ jemi një e të pandarë/ sepse jemi shqipëtarë”, sepse kam besim që komuniteti ynë po i flet mendjes dhe po kujton porosinë e Skënderbeut të Madhërishëm, kur mblodhi kapedanët e tij princër dhe me fabulën e thuprave, që të ndara e një nga një i thyen kushdo, ndërsa të tëra tok, të bashkuara e të lidhura si një trup i vetëm, s’u bën dot “derman” askush, as bajlozi i detit me skalione hordhish, as katallani i zi me taborre egrane e me dyndjet barbare të pasosura…Vonesa u bën dëm vonestarëve, se “nga hiçja – malli Birçja”, por më mirë vonë, se është gjithmonë më mirë vonë se kurrë, thotë një fjalë e vjetër. Këto që kumtoj këtu, në mes të Hollandës së zhvillimit, ku pulson zemra europiane dhe gjykimi ligjor e drejtësor, janë vagëllime, që bëhen vezullime e marrin dritë të bardhë mirësie nga shpirti i bukur i vëllezërve dhe motrave tona çame, herë në dukje të heshtur, herë e shpesh me një mal me oshëtima e me një det me gjëmime brenda globit të madh të shpirtit epiriot të Çamërisë sonë, kësaj kreshnikje martire, që qëndron në këmbë si malet e rëndë. Nderim Çamërisë sonë, të papërkulurës Zonjë,  të urtës Nënë, të dhembshurës Gjyshe, asaj që qëndroi si kapedane mbi dallgët e tërbuara të jetës, që u dyndën me egërsi e barbarizëm, sa nga hasmi i huaj grek, po aq dhe nga “vëllai” armik komunist. Kaloi një shekull dhe ende Çamëria është në robëri. Dëshiroj të ndaj me ju, o miq e shokë e vëllëzër disa emocione të mëdha që më ka ndezur në rrëmba poezia e Pelivan Barjamit për Çamërinë : “-Ti më flet me gjuh’ të zëmrës/ Çamëri, o nëna ime:/ Moj e bukur drit’ e hënës,/ kur do hysh në shtëpinë time?/ Moj e mira, pse je fyer/ dhe mbi troje sytë të mbenë?/ O zogu me krah të thyer/ kush të ka prishur folenë?!…/ – Folenë e ngrita mbi shkëmb./ Mërgova si dallëndyshe,/ dhe e verbër, e mbaj mend/ gurin tim, sinor të gjyshve. Pa më vranë e më përzunë,/ këmba – këmbës muhaxhirë,/ Foli Evropës, moj Nënë/ ç’ka që rri e bën sehir/!…”. Kjo poezi është thurur jo me penë, por me frymë Atdheu. Është e situr në dritë hëne, me hojet e mjaltit të krijimit artistik dhe të dashurisë kombëtare. Kjo këngë është ndjenjë, mendim, dhimbje, krenari dhe mesazhet e saj janë detyrë pastërtisht e lartë gjaku.

Para dy vjetësh a më parë kam botuar në gazetën “Dielli”/ on line artikullin “Pavarësia flamurëron dhe nëpër këngët e popullit”, ku, që në fillim shkruaja: “Pavarësia e kombit shqiptar është tempulli ku shqiptarët i falen Flamurit dhe Plakut të Bardhë, që së bashku me Bacën Isë, me Luigj Gurakuqin, me Rasih Dinon (nga treva e Çamërisë), me tërë ata burra të lartë e me gra fisnike si Laskarina Bubulinën, Elena Gjikën (Dora d’Istria), Marigo Posio e trimëreshat e tjera shqiptare, i zbardhën faqen Atdheut tonë të lashtë, larë me diell, qëlluar me furtunë”.

Pa u futur në thellësitë e kohës, kujtojmë nga Historia e fillimshekullit XX, se Muharrem Rushit Koska, me histori dhe me këngë ndër betejat e tjera për Atdhe, erdhi së bashku me Alush Take Konispolin në ballë të 300 çamëve, në krahë të vëllezërve labë, mallakastriotë, kolonjarë e skraparllinj, elbasanas e beratas, korçarë e myzeqarë, kavajas e gjirokastritë, me “dyfekët lidhur me gjalmë” për të hedhur në det Italinë, që pushtoi Vlorën e krahinat e tjera më 1920 – ën, për të shpëtuar kombin, për të rishpallur Pavarësinë Kombëtare Konkrete diell, qëlluar me furtunë”.

Në këtë tubim nuk vij thjesht të shpreh solidariten tim personal apo dhe të shoqatës Atdhetare kulturore “LABËRIA”, Vlorë, në emër të së cilës kam ardhur këtu, as vetëm të shpeh dhembjen, as vetëm të recitoj vargje romantike apo elegji të mbushura jo me vargje e me figura, por të mbushura me gjak të pastër e të pafajëshëm, çarë e mbushur mëri për Çamërinë tonë që dhemb e rrjedh e rrjedh plagë nga ashti kombëtar i patretur dot, por vij të denoncoj publikisht e botërisht këtë turp të padëgjuar dhe, fatkeqësisht, ende të pakorrigjuar të shovinistëve grekë ndaj Çamërisë; vij të ngre me forcë shpirti, me forcë emre, me forcë mendimi dhe me forcën e gjakut: Duam se s’bën ZGJIDHJEN E ÇËSHTJES ÇAME ME TË DREJTËN E ZOTIT! Boll kemi qarë, boll! Për nder, boll! Qaramanët veç me ligështime e mallëngjime na rrëmbushin, na emocionojnë e krijojnë situate keqardheje. Kjo dihet, por nuk mjafon kaq. Të 10 milionë shqiptarët, a më shumë sa jemi e kudo që jetojmë e veprojmë nëpër botë të bëhemi një zë i fuqishëm, një zë i pakthyeshëm e me dritë të fortë si flakë vetëtime, si ato shkrepëtimat e rrufeve gjëmimtare mbi malin e Çikës në Vargmalin e Vetëtimave (Arkokeraunet) të gëjmojmë e të mos na dridhet syri: duam Çamërinë tonë! Duam Çamërinë e lirë! Duam Çamërinë me trojet e saj, atje ku i kanë qenë brez pas brezi, çam pas çami, e shqiptar pas shqiptari! Ka ardhur moment të jemi një bllok i pathyeshëm në të drejtën tonë. Unë jam nga Labëria. Kam miq, shokë, kushërinj e krushq nga Çamëria. Edhe personalisht, (pa e personalizuar kurrë gjendjen, por si pjesë e së tërës) kam dhënë nga gjaku im për të shtuar rracën çame; kam marrë nga gjaku Çam për të shtuar rracën time labe. Ndaj them që vërtet jemi një gjak e një farë. Një nga djemtë e mi, Besniku, e ka nusen Çame. Ai është i lumtur, ne si prindër jemi krenarë. Di, që jo vetëm metaforikisht, historikisht, me të drejtën zakonore e dokesore, me gjakun kombëtar Labëria e Çamëria janë kushërira të para. Me lirinë e Çamërisë ne zgjidhim Çështjen e Madhe Shqiptare, e cila na siguron identitetin e pasaportës kombëtare ndër kombet e tjera të rajonit, të Europës e të botës qytetare. Në nderim  të gjakut të derdhur për vatrën, kam një këngë që më dhemb e dua ta ndaj me ju:

KËNGË E PAMBARUAR PËR ÇAMËRINË…

Hap syrin, s’mundem pa klithur,

Për Burrneshën fytyrëgrisur,

Këngë e ngrysur dot pa prerë

Ka qenë Zonjë kur s’kish’ të tjerë.

Loti i kripur si kokërr ulliri,

Rri varur nga dhimbja në cepin e syrit,

Veç vallja furtunë e Osman Takës

Vjen së largu, t’i qetësojë plagët…

Më dhembin degët e shqyera,

U bëj mëllagë me piklën e lotit;

Si stina e vajzave të feks Çamëria,

Ka qenë imja që pa lerë Zoti!

O kopësht i bukur i lirisë

Do të çelin lule bajamet…

Për Çështjen Çame një zë i fuqishëm intelektual dhe atdhetar është edhe Prof. Dr. Eshref Ymeri. Kam kënaqësinë dhe nderin të sjell mesazhet e tij për këtë tubim madhështor: Të nderuar bashkëkombas, pjesëmarrës në këtë tubim me një rëndësi të jashtëzakonshme kombëtare!

Ne shqiptarët jemi i vetmi komb në Evropë që nuk e kemi zgjidhur Çështjen Kombëtare: trojet tona etnike vazhdojnë të jetë të hallakatura nëpër disa shtete të Evrops Juglindore, për qejfin e shovinizmit evropian që na i copëtoi padrejtësisht në Kongresin famëkeq të Berlinit të vitit 1878 dhe në Konferencën famëkeqe të Londrës të vitit 1913. Partia Komuniste e Shqipërisë, në vitet e Luftës së Dytë Botërore, e braktisi në mëshirë e fatit popullsinë shqiptare të Çamërisë, duke e lënë pa mbrojtje përballë shovinizmit grekokriminel që kreu masakra të pashembullta kundër saj.

Në këto kushte, kur Çështjes Çame i është vënë përsipër guri i rëndë i heshtjes së madhe, qoftë dje, në periudhën e diktaturës komuniste, qoftë sot në pluralizëm, kur klanet që hipin e zbresin nga pushteti nuk e kanë absolutisht në rendin e ditës zgjidhjen e Çështjes Çame, vetë popullsia çame duhet të vetorganizohet, duhet të nxjerrë nga radhët e veta burra me dinjitet kombëtar, të pakomprometueshëm as nga mercenarët në krye të politikës shqiptare, as nga shovinizmi grekokaragjoz. Popullsisë çame në Shqipëri, e cila ka dhe duhet të ketë si Yll Karvani rikthimin në trojet e veta stërgjyshore, nuk i duhen disa parti politike, të cilat kanë për mison përçarjen e saj. Asaj i duhet vetëm një parti politike me vetëdije të lartë kombëtare që të marrë në dorë zgjidhjen e çështjes së saj, duke e detyruar klasën politike të shkundet nga mercenarizmi dhe nga servilizmi i pështirë para shtetit grekokaragjoz që sot është katandisur në atë derexhe, saqë është bërë gazi i botës.

Burrat e vërtetë që popullsia çame duhet të nxjerrë në krye nga radhët e veta, duhet të marrin në dorë Rezolutën Çame, me të cilën u tall parlamenti i kohës së Fatos Nanos dhe të kohës së Sali Berishës. Këtë Rezolutë, burrat e vërtetë të Çamërisë duhet ta nxjerrin nga sirtarët e mykur të parlamentit shqiptar dhe të demaskojnë haptas Shpëtim Idrizin, i cili u betua dhe u stërbetua se atë Rezolutë do ta çonte në Gjykatën e Strasburgut, në Departamentin e Shtetit dhe në Kongresin Amerikan, por pastaj e hëngri fjalën dhe tani as që e zë më në gojë fare. Pra, praktika e deritanishme ka vërtetuar se Shpëtim Idrizi pati rrahur gjoksin për Çështjen Çame sa të zinte kolltukun e deputetit, duke u bërë fresk me servilizëm të dy partive të mëdha, të cilat nuk e dinë se ku bie me adresë Çështja Çame.

Popullsia Çame sot nuk është e lirë. Nuk është e lirë për faktin se çdo qytetar çam nuk lejohet të shkojë të vizitojë trojet e veta në Çamëri.

Filozofi dhe sociologu britanik Spenser (Herbert Spencer – 1820-1903) thotë:“Askush nuk mund të jetë krejtësisht i lirë, derisa liria nuk është arritur për të gjithë”. Popullsia çame nuk e gëzon lirinë e lëvizjes drejt trojeve të veta amtare, sepse çdo qytetari çam, shovinizmi grekokaragjoz i gris pasaportën në kufi. Shkrimtari i madh gjerman Gëte (1749-1832) thotë:“Kushdo mund ta fitojë lirinë, në qoftë se ai është i aftë të gjejë vetveten”.

Burrat e Çamërisë, duke ndjekur shembullin e paraardhësve të tyre të shquar që sakrifikuan aq shumë për trojet amtare, duhet ta ngrenë më këmbë popullsinë çame që ajo të fitojë lirinë e lëvizjes për në trojet e stërgjyshore, në mënyrë që të vihet në vend padrejtësia e rëndë historike që na shkaktoi shovinizmi evropan dhe të ndëshkohet nazifashizmi grek për masakrat që kreu në vitin 1944. Sepse krimet kundër njerëzimit nuk parashkruhen asnjëherë”. Në emër të gjakut të derdhur për Vatrën, për zjarrin e pashuar shqiptar, të kërkojmë njëzëri, si zgjidhje të Çëshjes së madhe Shqiptare:

LIRINË E ÇAMËRISË DHE NJOHJEN E SAJ NDËRKOMBËTARE.

RROFTË ÇAMËRIA!

RROFTË SHQIPËRIA!

TË FALEM ÇAMËRI!

TË PUTH NË GJUNJË FLAMURIN KOMBËTAR!

– Me një bërthamë krijuesish të Principatës Letrare mes gjelbërimit të pishnajës-/
NGA MSC. Albert HABAZAJ/
Kryetar i Shoqatës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, Vlorë/
Ka disa veprimtari letrare të bukura, që bëhen pa bujë, të thjeshta, të pastra, me shpirt e të larta. Kalojnë kohë e mbresat që festa të tilla kulturore lënë në vetëdijen tonë, në vend që të zbehen deri në venitje, bëhen më të pashlyeshme, me gjurmë dritërimi të thella dhe mesazhe më të qarta, më gjurmëlënëse në mirësinë e tyre dhe shoqërisht të dobishme. I tillë qe dhe takimi letrar i papërsëritshëm në strukturën e organizimit në kohë, në hapësirë dhe me personat realizues. Nuk qe një takim si shumë e shumë të tjerë të kësaj natyre. Qe ndryshe. Në rrafshin kohor, gushtovjeshta ende nuk e kishte marrë stafetën e freskisë dhe të begatisë tradicionale. 24 Gusht 2015. Festë letrare kulturore në Llogora. Kishte ardhur nga Durrësi shkrimtari, poeti, studiuesi dhe kritiku Vladimir Muça. Nga Fieri kishin ardhur: poeti emblematik dhe dramaturgu enciklopedik Maku Pone, shoqëruar me rebelin e vrullshëm të vargut qytetar, me poetin, mësuesin, këngëtarin, gjurmuesin e folkorit burimor dhe gazetarin Gentjan Banaj. Nga Vlora ishin Princesha e Letrave Shqipe, ringjallur si Krishti, Vilhelme Vranari Haxhiraj, Mjeshtre e Madhe; shkrimtari lakonik, publicisti i mprehtë dhe veprimtari i dalluar shoqëror Ahmet Demaj; baletmaestri shpirtpalodhur për artin dhe kulturën emancipimprurëse Fitim Haxhiraj; poeti i spikatur lab Dero Murataj, që të paktën për këtë poezi disktik: “Kur të vdes dua dy varrre/ një për vete, një për halle” do të mbahet mend. Vetëm me këto dy vargje amanet, Babushi (kështu i flasin Deros në familje e në shoqërinë letrare të Vlorës) e la gjurmën e tij, aq sa, ashtu si (sikur dhe hiç mos të botojë më), kur të tjerë e jo pak me kollaro e me para botojnë e botojnë nëpër furrat e botimit, nëpër furriqet e shtypshkrimit metro kub me fletë të shtypura e të lidhura, por nxjerrin vetëm fullufice. Në takim qe dhe një miku ynë, Arsim Canaj, jo shkrimtar, por qenkesh një njohës i jashtëzakonshëm i letërsisë dhe kishte një humor të admirueshëm. Kuptohet që në atë takim shkëlqimtar në ngrohtësinë e tij isha dhe unë, Albert Habazaj, që po shkruaj këto radhë respekti e vlerësimi për shoqëri të tilla letrare kulturore, që i bëjnë mirë shëndetit tonë letrar. Ne ishim mbledhur me fjalën e lirë demokratike qytetare, me dëshirën e mirë të kuvendonim letrarisht, me nivel të lartë artistik, për fjalën e lirë letrare, me nivel të lartë artistik dhe mesazhet tona, për veç shtypit të shkruar si “Tirana Observer”, përçohen edhe përmes faqes së internetit me “Fjalën e lirë” dhe shtypit elektronik si “Dielli”, “Tribuna Shqiptare” etj. Qe fat për ne vizioni i Fitimit “skenaristit” të këtij takimi, që aktiviteti pati kurorën e dafinës, (të shprehem më saktë e në konkekts) pati bredhin e gjelbër të kurorës së festës: Dr. Terziun. Nga Londra kishte ardhur poeti, prozatori, botuesi dhe kulturologu Dr. Fatmir Terziu, të cilin gjejmë rastin ta urojmë edhe publikisht për fitimin e merituar të “Pendës së Artë” nga Klubi Krijuesve Jonianë, Akademia Letrare, 26 Shtator 2015. Më pëlqeu shumë mendimi i poetes së talentuar Fatime Kulli, saqë më duket se fjalët e saj uruese janë dhe të miat: “Askush më parë se Fatmir Terziu nuk e meriton këtë çmim! Jo vetëm për vlerat që posedon në krijimtarinë shumëdimensionale të tij, por, edhe si një kontribues i madh, i palodhur për kulturën shqiptare në Londër”. Takimin e bëmë në natyrë. S’kishte më bukur. Kujtuam vargjet brilante të Naimit për natyrën shqiptare, recituam vargjet e Çajupit tonë për Labërinë tonë të dashur. E ç’është takimi i mbretit me mbretin para takimit të poetit me poetin?! Na dukej vetja si në ëndërr. Natyra mrekullore e Llogorasë e eklipsonte disa herë magjinë përrallore të çakmakut të Andersenit!… Filluam të diskutonim me njëri- tjetrin për kulturën në tërësi, për etnokulturën, për letërsinë e sotme, për krijimtarinë e njëri – tjetrit. Poeti durrsak Vladimir Muça u dhuroi miqve të kësaj feste letrare librin e tij më të ri “Ekuinoks” me poezi (tanka), (2015) dhe krijuesit, duke shfletuar librin, recitonin vjershat e shkurtra dhe të këndshme si luleshqerre, lakonike, moderne, me musht metaforik, që hera – herës ngjanin si shpata të mprehta me flakë vetëtimash. U fol pastaj për poezinë e të talentuarit Gentjan Banaj. Ajo u quajt poezi e re e fateve njerëzore; një poezi qytetare që përgjithëson hollë, që ka shtrirje, se është një poezi filozofike, e mendimit, e cila pa sherbetin e ndjenjës, sajdisur me nikoqirllëk nga autori, nuk do të qëndronte aq hijshëm krahas poezisë më të mirë të Principatës Letrare, që, sot për sot, shtrihet në hapësirën Vlorë, Fier, Lushnje, Berat deri në Rrogozhinë. Sa mirë e ka thënë poeti nga Mitrovica, Sabit Idrizi, që poezia e Gentit është përpjekje sizifiane e autorit për të dalë nga nata dhe për t’u futur hullive të pafundme të dritës. Në vargjet e tij ne prekim sublimen letrare, për hir të humanizmit universal, për hir të dashurisë. Ka kontraste të fuqishme dhe të freskëta poezia e tij, ka ngjyra, ka lëng të shijshëm poetik. Bashkohem me cilësimin që bën shkrimtari, kritiku dhe poeti i mirënjohur ndërkombëtarisht Petraq Risto, kur thotë se në poezinë e Gentian Banajt “dashuria dhe urrejtja kanë dritën e plagosjen”. “Drita shuhet./ Një puthje ftohet/ Nga mirupafshim në lamtumirë./ Pas kodrës dielli ngulet/ Mbi një qiparis…/…Dhe nata varros diçka” me kitarë “Një tel këputet/ Kitaristi shpohet në sy/ Nota vdes, gjysmë kitarist/ Gjysmëvarr kitara”!- shkruan dhe këndon Genti, i cili, interesant, qysh në pamje, edhe pa e njohur, të jep imazhin e poetit lirik, si një bulëz mesdhetare e Eseninit. Gentian Banaj udhëton me dashurinë. Është kudo me të. Edhe kur u jep mësim nxënësve; edhe kur bën montazhin në “TV Apolon”, edhe kur përgatit emisionet televizive “Poeticum” e “Art- Folk” aq cilësore, krijuese, plot supriza e të mirëpritura; edhe kur shkel çdo vatër etnofolkorike për kulturën shpirtërore dhe materiale të banorëve, fshatarave dhe krahinave; edhe kur filmon orë e orë të tëra me kamera, edhe kur krijon; kudo Genti është me Hyjneshën shoqëruar, me Dashurinë. Ai më duket si sinonim i saj. Deri në dhembje. Deri në rebelim. E pranveron dashuria. Si duket, si gjithë poetët. Me nderim të veçantë folëm sidomos për krijimin e pashtershëm poetik të Maku Pones, që, me gjasë, poezia e bukur që krijon, e mban aq të ri dhe fisnik. (Poeti Maku Pone është 76 vjeç, ta takosh sot, ngjan sikur është 46). (Vërtet të tillë magji paska poezia?!). Unë kam botuar një shkrim për kontributin letrar të Maku Pones, kështu që s’kam ndërmend të bëj prezantim letrar për të, por dua të ndalem tek mbresat që përjetuam me profesorin e vargut në festën e Llogorasë. Të gjitha fjalët tona për krijimtarinë e tij të begatë rezononin me vlerësimin e arkeologut të letërsisë shqipe, Prof. Moikom Zeqos: “Lirika e Maku Pones është universi i gjithçkaje. Tek Maku mungojnë tonet patetike, xhestet tribunale, madhështitë e jashtme, por jo një fill inkoshient i dramacitetit të jetës, fatit, bëmave të njeriut”. Poezia e tij gëzon një dimension universal, ndërtuar me elementë mikrokozmikë, gati të padukshëm, por që i japin frymëmarrje e larushi krijimit. Edhe unë shpreha mendimet e mia për veprën letrare të M. Pones, ku ndër të tjera thashë: Shtylla vertebrale, që mban në këmbë konstruktin e fortë poetik të Pones është drita e bardhë e artit të fjalës së kulluar, sa hënore, aq tokësore. Dy këmbët, që mbajnë harmoninë e urës poetike nga koleksioni klasik i letërsisë së sotme shqiptare në poezinë bashkëkohore, janë ndjenja me “gjak dashurie në rrënjë” dhe mendimi filozofik, që fqinjësohet me “rrufetë” e perëndishme, si “vizion brirësh a eshtrash”. Libri më i ri “Dritësi e terr”, (2014) është pjesë e dytë e trilogjisë poetike të autorit të njohur fierak, që ka pararendës vëll. 1 me titull “Në kërkim të fytyrës” dhe vijon me vëll. 3 të trilogjisë me titullin metaforik “Zjarr i hidhur”. Spunton për këtë vëllim poetik, autori e ka marrë nga shkrimtari dhe diplomati i njohur grek Vassilis Vassilikos (18. 11. 1934), trajtuar, kuptohet, sipas këndvështrimit të tij poetik. Libri më i ri “Dritësi e terr” i poetit Maku Pone është një gëzim letrar për ne, lexuesit e vëmendshëm të librit të mirë dhe përdoruesit e dobishëm të penës. Në këtë kohë, ende të pakthejlltësuar letrarisht, kur gufosemi nga lukunia barbare e librabërësve, që unë po i cilësoj vandak me bezga të njoma, që s’ndezin as në palcë të korrikut [shprehje frazeologjike, mospërf. njeri i trashë nga mendja], libri me poezi “Dritësi e terr” i Maku Pones, vjen si thërrime diellore, që na ngroh bukurisht me fisnikëri botën tonë shpirtërore, duke na përmirësuar në ndjenjë, në mendim dhe në shijet estetike. Në takim u fol edhe për krijmtarinë time letrare, sidomos për dy librat me poezi “Mërgata e Luleve” dhe “Dhembim degët e shqyera”. Realisht, Opusi letrar i Vilhelme Vranari Haxhirajt qe lajtmotivi takimit. Sipas traditës dokesore të Vlorës e Labërisë po themi që nderi iu bë mikut më të largët, shqiptarolondinezit shpirtbukur e mendjeflori. Në fakt ai na nderoi ne me pjesëmarrjen e tij, me fjalën e tij, me veprat e tij letrare e studimore që na dhuroi. Doktor Terziu 15 tituj ia dhuroi Bibliotekës së Universitetit të Vlorës. Si shkrimtar vlonjat e kryetar i shoqërisë Lidhja e Shkrimtarëve dhe e Artistëve “Petro Marko”, Vlorë, por sidomos si drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi” të Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, plotësova për shkrimtarin dhe studiuesin e njohur elbasanas që na nderon në botë Falënderimin e meritueshëm me motivacionin:”Ju shprehim falënderimet tona më të përzemërta për librat që i dhuruat bibliotekës sonë për pasurimin e fondit të saj. Veprimi juaj është një akt fisnik, human dhe qytetar. 15 titujt e monografive tuaja që na dhuruat: monografi shkencore: “Kritika ndryshe, vëzhgim në brendësi të prozës e poezisë shqiptare”, pjesa e parë (2009); “Elbasani në arkivat britanike”, studim (2015); krijimtari letrare: “Mos hesht”, poezi (2000, 2013); “Djalli i Argadasit”, tregime (2002); “Misteriozja”, tregime (2009); “Lumenjtë e ëndrrave”, poezi (2012); “Grykës”, roman (2010); “Bunari”, roman (2012); “Borxh ajrit”, poezi (2013); “Miriapodë”, poezi (2013); “Kojrillat”, roman (2013); “Blirët e Pejës”, roman (2014); “Xhungël mendimesh”, poezi (2014); “Fijet e barit të thatë”, roman, (2015) dhe “Era nuk jepet me qera”, poezi (2015) janë kontribut konkret, që ne e vlerësojmë. Edhe një herë faleminderit! Krijimtaria letrare – studimore e Dr. Fatmir Terziut u bë pronë e Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi” të Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, në funksion të studentëve dhe të pedagogëve tanë. Pena dritë, mik i nderuar!” Edhe opinioni qytetar bëhet më i ndjeshëm pozitivisht nga veprime të tilla që shpërndajnë kulturë e qytetari ndër njerëz. Ja si shprehen dashamirësit e letërsisë: Niko Seferi: “Vepra të tilla vijnë era qytetari. Bravo njëmijë herë! Kështu duhet për gjithë shkrimtarët dhe poetët e mëdhenj, veprat e tyre të bëhen pasuri e popullit tonë, e bibliotekave dhe e çdo qytetari. Vetëm kështu do ecim”. Poeti dhe përkthyesi Hajdar Kullafi, që jeton në Itali shprehet: “Një akt bujarie, që nderon shkrimtarin largpamës dhe universitetin e Vlorës”. Ndërsa Sadie Kryeziu shkruan: “E meriton, sepse krijimtaria juaj [e F. Terziut] është thesar i çmuar i letërsisë shqiptare. Këtë shembull duhet ta ndjekin edhe biblioteka të tjera Universitare, se vetëm kështu një komb ecën përpara paralel drejt integrimit të diturisë”. Ka shumë vlerësime për Fatmir Terziun si studiues i ditur, i qetë, i qartë e i guximshëm, si poet i mirë universal, i mendimit të lirë, i lirisë qytetare, që shpesh herë e krahasojnë dhe me Lorkën. Mbi të gjitha, Terziu është një njeri me shumë vlera njerëzore, intelektuale dhe shumë fisnik. Është një krijues që po i jep frymëmarrje letërsisë shqipe, si model i shëndetshëm, për dijen, kulturën dhe artin e letërsisë. Fatmir Terziu është një studiues këmbëngulës e shembullor, që vjen nga palca e traditës qytetare të Elbasanit me rrënjë të pashkulshme dibrane dhe e mbjell në Europë e në botë farën e krijimit bioshqiptar. Ndërsa ne diskutonim me zjarr e çiltërsi, zogjtë maleve të Vetëtimës cicëronin hareshëm nga gëzimi se në shoqërinë e tyre ishin shtuar dhe poetët. Ndërsa pishat e larta e të drejta qasnin këndshëm drejt nesh gjethet halore përherë të blerta, nën atë fllad jetëgjatë me jod deti dhe erë mali, sipër në Llogora. Donin të merrnin pjesë në diskutimin tonë?! Donin të recitonin tok me ne?! Donin të na mbushnin këngët tona me hijeshinë e tyre?! Donin të na bekonin?! Ndoshta, për të gjitha bashkë. Me vërtetësi dhe dashuri, ne vlerësuam kontributin e Fatmir Terziut në publicistikë, në eseistikë, në poezi dhe në prozë. Folëm dhe për studimtarinë e tij të vyer, nga e cila, deri më sot, ka botuar dy vepra për dy dashuritë e tij të mëdha: Elbasanin dhe Letërsinë. E nderon Elbasanin autori, sepse ai qytet u bë udhejeta e tij e familjes së tij, e prindërve të dashur, e njerëzve të zenmmrës, sepse Elbasani u bë vendi ku u forcua personaliteti dhe përkushtimi i tij intelektual. Nga vepra e Terziut mësojmë se Elbasani në arkivat britanike është qysh herët. Emri i tij përmendet i ndërlidhur me mjaft faktorë ballkanikë, shqiptarë e më gjerë. Është emër që pason qytetërimin mes Rrugës Egnatia, është vetë ardhja e tillë e shenjtë që në udhëtimet e Shën Paul. Por emri i tij është një referencë qëndrese, identiteti dhe force. E hasim në mjaft korrespodenca, letra, shkëmbime diplomatike, gazeta e materiale të tjera arkivore. Emri i tij fatmirësisht në pak raste është deformuar, ndërsa qëndron i pastër dhe mjaft konkret në gjetje. Me të lidhen mjaft emra të huaj, emra shqiptarë të fushave të ndryshme që në kohë të hershme e deri në ditët tona. Për këtë është dhe ky studim, që ka plotësuar një mangësi të dukshme në gjetjen e gjërave të sakta që lidhen me fatin e kësaj treve me contribute për historinë dhe qytetërimin shqiptar, emërdëgjuar dhe etnologjikisht. Sipas Dr. Terziut, në arkivat britanike është edhe ekzemplari me titullin origjinal: “Elbasani” dhe me skicimet bardhë e zi në kopertinën e tij kryesore nga autori çek Stanislav Kostka Neumann (1875- 1947), gazetar, përkthyes, skicues dhe poet. Me monografinë “Kritika ndryshe, vëzhgim në brendësi të prozës e poezisë shqiptare”, autori nuk e shikon krijimtarinë të përhershme dhe as kohëpakët, port ë përqëndruar historikisht, në mënyrë sociale, intelektuale, shkruar dhe lexuar në kohë të caktuar, me një synim të caktuar, nën kondita të njohura historike, me synim historic, kulturor, personal, racor, seksor, klasor dhe në gjithfarë perspektivash. “Nëpërmjet krijmtarisë ne shohim ideologjinë në operim”, nënvizon studiuesi dhe kritiku Terziu. Për këtë studim ka vlerësime nga poeti i njohur Agim Shehu, (sot në Zvicër): “I adhurueshëm për energjinë e veçantë në të shkruar, harmonizuar kjo me pjekuri mendimi e mprehtësi fjale. Nuk di ku e ka burimin kjo, në gjenetikë, në përvojë, apo në sedër fisnike për të shkarkuar grumbullimet në kohë të mendimit dhe ndjenjës së shtypur dikur!”. Naim Berisha e vlerëson kështu librin: “Kritikë dhe analizë me bazë. Kjo e bën studiuesin bashkëkohor Fatmir Terziu një kompleks në fushën e krijimtarisë dhe medias…”. Dr. Heather Nunn nënvizon: “Aspektte e trajtuara nga Terziu janë më shumë se një riprezantim i kulturës në rrafshin e saj krijues”. Dr. Charlotte Crofts përdor një sentencë të lakmueshme: “Shoh diçka më tepër se rëndësia për të lexuar”. Ndërsa Prof. Dr. Michael Chanan vëren: “Duket se bagazhi i njohurve të autorit sjell mjedis të lexueshëm dhe interesant”. Unë do të shtoja se vlerësimi dhe mendimi kritik i Dr. Terziut është si ajo bisturia e mjekut, vërtet e mprehtë, por që të krijon besim të plotë në shërim dhe në shëndet letrar të veprës që Terziu ka në dorë. Më duket se mendimi kritik i tij ndikon pozitivisht tek autori i veprës letrare, që kritiku ka kaluar në operim, sepse, përveç promovimit, mbart në vetvete një magji inkurajuese. Më duket se e përmirëson edhe autorin, edhe lëndën që poeti, eseisti a prozatori ka prodhuar; e përmirëson artistikisht, qytetarisht, krahasimtarisht me standartet e kohës, duke realizuar kështu një harmoni këndëshëm të pranueshme letërsi – qytetar. Emri i Fatmir Terziut njihet në disa fusha, nga të cilat po përmend kontributet e tij, përveç se në letërsi, edhe me librat studimorë, me esse e studime, kontributet në konferenca e simpoziume; është vlerësuar për disa filma me metrazh të shkurtër dhe dokumentarë, për referate dhe kapituj në libra dhe në revista akademike. Në fushën e letërsisë dhe të filmografisë ka marrë vlerësime dhe çmime të ndryshme. Më ka bërë përshtypje dituria e tij dhe qetësia e të folurit, përherë e pranvertë. Ai shkruan me kompetencë shkencore dhe me origjinalitet për humanizmin që larëson krijuesin, për postmodernizmin, për estetiëk në “luftën “krijues – lexues”, për raportet krijimtari- media, media e vjetër- media e re, për Shekspirin e T. S. Elliotin, për Pjetër Budin, Frang Bardhin e Pjetër Bogdanin, për kodin etik të Kadaresë, shkruan për Dritëroin, Fatos Arapin e Azem Shkrelin, për veprën e Vilhelme Vranari Haxhirajt, të Rozi Theoharit, Mimoza Ahmetit, Fatime Kullit, Iliriana Sulkuqit, Luljeta Lleshanakut, Beatriçe Balliçit, të Jusuf Gërvallës, Teodor Laços, Agim Shehut, Petraq Ristos, Stefan Martikos, Primo Shllakut, Pëllumb Kullës, Naum Priftit, Lazër Stanit, Agron Tufës, Rudian Zekthit…Ai shkruan për poetin dhe folkoristin e shquar Spiro Dine, që na la thesarin e gurrës popullore të shkruar në “Valët e detit” (1908). Ai shkruan dhe për poetin e ri vlonjat, të talentuarin Andi Meçaj. Dr. Terziu është një mjek i letrar për kritikën dhe analizën e veprën letrare bashkëkohore. Aq sa është erudit, aq është dhe i thjeshtë me bashkëbiseduesit. I shikon si të barabartë njerëzit, me dashuri. Kjo ia rrit më shumë vlerat këtij njeriu me virtyte, pagëzuar nga dielli. Dëshiroj të theksoj dhe vlerësimin që bën shkrimtari ynë me emër, përkthyesi vlonjat Faruk Myrtaj: “Terziu është një krijues i mirëfilltë në disa zhanre: shfaqet usta me fjalën në poezi dhe prozat e tij, por i tillë është edhe me figurën e mendimit në filmat e tij”. Për poezinë e Fatmirit ka mendime të bukura. Pavarësisht moshës që ka (e çfarë është për poetin një gjysmë shekulli e pak?!), Fatmiri si çdo poet është rini, një rini që poezia e shpreh të përjetshëm, “ambasador” lirik të çdo zemre që dashuron. Vetëm një shpirt i thellë e i hollë e ruan të tillë erotikën në zemër për t’ua rikthyer të rinjve te vargjet e tij. Si në mbyllje, zemra e tij u thërret nga do që janë lexuesve me shpirt poeti pasi bota e meriton pagjumësinë e njeriut me shpirt të hollë poezie: “Zgjohu edhe natën, njeriu im”! edhe nëse poeti një ditë mbyll sytë, poezia e tij rri zgjuar si te yjet që pikojnë dritë, apo te mimozat që lëshojnë lule me ngjyrë yjesh. E thotë tejdukshëm e bukur i madhi Agim Shehu, se Fatmir Terziu edhe në publicistikë të le përshtypjen se ke të bësh me një penë që është poetike. Një poet, ku ndjenja përçohet përmes mendimit dhe figura ka shtrirjen moderne të saj. Ka shumë poezi të autorit, ku lexuesi ndalon për të shijuar figurën, gjetjen e bukur të saj, sa poetike dhe të qartë. Ato tregojnë se ke të bësh me poet të mirëfilltë. Kush ndërton një poezi a një figurë, di të bëjë gjithçka tjetër, mjafon të punojë me kujdes e përgjegjësi letrare sipër letrës. Fatmirësisht këtë ka realizuar Fatmiri ynë. Në takimin festiv të Llogorait, që mori dhe formën e një kuvendi poetik, u evidentua nga folësit se në poezi Fatmiri shkruan rrjedhshëm, me gjuhë të pasur, i saktë në sintaksë, i kompozuar mjeshtërisht dhe rrëmbyes deri në vargun e fundit, aq sa kur e mbaron poezinë e Terziut ke dëshirë ta lexosh sërish. Poezia e tij është një pemë “hijemadhe” në pyllin e madh letrar dhe ai është një krijues i analizës artistike, ku dallon brishtësia e shpirtit të ndjeshëm deri në dhimbje. Poezia e Terziut është së pari poezi e shpirtit, e ndjenjës së madhe, poezi e thëllimave dhe e gjerësive. Vargjet e Fatmirit janë drithëruese e drithëmojnë. Në betejat e përditshme të jetës, poezia e Fatmir Terziut dallon si poezi e pjekur, kuptimplote. Për prozën letrare të F. Terziut kritika letrare ka vlerësime pozitive. Me prurjet e tij në gjininë e prozës së shkurtër (tregimit) dhe të prozës së gjatë (romanit) Terziu shfaqet tashmë si një figurë e lartë letrare e ndërgjegjes estetike. Spikat roli i tij letrar, dituror e didaktik në ringritjet nga harresat historike dhe kujtesës sociale etnike, duke rimbjellë në letrat e sotme shqipe romanin etnologjik, si dikur Petro Marko me romanin “Ultimatumi” (1972, 2002), etj. Herë – herë, shkrimtari e fut lexuesin në një botë që duket jo reale. E pakryer vërtet. Perfekte deri në qelizë. Ashtu si një rreth që kur rritet pafund, nuk është më rreth por vijë e drejtë. Tregimi i Terziut është tregim psikologjik, rrëfim nga zona midis botës reale dhe asaj imagjinare, ku njeriu ndalet, si në kufi, përpara së panjohurës, por me vështrim prapa. Mendimi i tij stepet, si një makinë që ndryshon marshin, para se të marrë rrugën drejt kryqëzimit të paradoseve për të gjetur zgjidhjen; aty ku perceptimi dhe arsyeja takohen, tregimi i Terziut është një ngjarje shqiptare e kohës sonë, ku gjithëkush përpiqet të shërojë plagët e shkaktuar, nga anonimët sigurisht, sepse të gjithë ankohen se kanë vuajtur. Por personazhet e kapshëm, që Terziu krijon, janë viktima të ostracizmit shoqëror e politik disa dekadash, dhe që tani përpiqen të integrohen. Ka edhe të tjerë sia at që enden natën; shohin, shkelin e lenë gjurmë të thella, por nuk shihen. Shkrimtari Fatmir Terziu përdor stilin konciz e dinamik. Dialogje të shkurtra si frymëmarrjet e ndërprera nga ankthe të ditës. Autori është një mjeshtër i romanit aksion, intrigues, në lëvizje, me tematikë aktuale, ku lirikja e dramatikja brenda librit duken si në një simbiozë të plotë. Në prozë autori përdor shkathët gjuhën filmike, kjo falë përvojës në fushën e filmografisë. Terziu ka siguri në të shkruar. Ka kontroll të përpiktë fjale. Veti prozatorësh të pjekur. Përgjegjësi fjale. Një nga temat e preferuara që rrok pena e tij është makutëria, grykësia, pangopja deri në përbindshmëri, vese këto që kanë lënduar shoqërinë, me plagët që i kanë shkaktuar, që dhembin e rrjedhin në realitetet shoqërore. Kritiku Vladimir Muça, i ftuar nderi në këtë takim, së bashku me Terziun, u ndal me dëshirë tek romani “Bunari”. Ndër të tjera, ai na tha se jo vetëm në gojën dhe mendje e personazheve, por dhe në mendjen dhe shpirtin e vetë autorit arrihet që fjala “Atdhe” të përdoret si lajtmotiv, si ndërgjegje, si një ëndërr e kahmoçme, si një dhembje e ngurosur në thellësi të bunarës së shterur e që loton gjak si në mitet e legjendat e kahmoçme të Motit të Madh, si një realitet po kaq i dhëmbshëm i ditëve tona. Romani jetësohet nën obsionet e një kataklizmoje të një mutacioni njerëzor, natyror, mes një deti hamëndësimesh të pashpresa, ku përmes spaciove poetike autori risjell me mjeshtëri mitikën legjendare të mbijetesës, si një spirancë jetësore. Çdo gjë fillon nga humbëtirat historike nga virusi i harresës me një diksion të pastër poetik. “Poezia është vërtetë një dhuratë nga Zoti” – na thotë Fatmiri fjalëqeshur mendimthellë, duke e quajtur veten të privilegjuar që u vlonjatizua aq shpejt në Principatën Letrare të Llogorasë. Ky është intelektuali që rrezaton dinjitetin dhe identitetin e botës shqiptare brenda dhe jashtë Shqipërisë, me të cilin kaluam një ditë të bukur në një kuvend letrar me një festë krijuesish në Llogora. E lashë për në fund rrëfimin për Princeshën e Hijshme të Letrave. Psenë do ta them në mbyllje që këtij shkrimi që do të vijojë pa fund, sa të rrojë krijmi i miqve të mi të mirë, sepse jemi miq nga letërsia, jo letrarë nga miqësia. Në fakt, Opusi letrar i shkrimtares Vilhelme Vranari Haxhiraj – Heroinë e shkrimtarisë ishte sinqerisht në çdo fjalën tonë të shprehur apo të pathënë. Edhe kur flisnim për të tjerët, (brenda rrethit tonë letrar), emri dhe vepra e Princeshës përmendej, ishte i pashmangshëm. Numri i regjistrimeve të gjetura në Bibliotekën Kombëtare të librave të Princeshës është 32 dhe numri i regjistrimeve të shfaqura është 32. Ka të tjerë në prodhim. Ëshët gurrë krijimi. Kontributi i saj është gati në të gjitha gjinitë letrare, si romani, skica tregime, novella, poezia, në letërsinë për fëmijë, sidomos me romanin fantastiko-historik për fëmijë, fabula e gjëegjëza, përralla historiko-fantastike, përrallëza dhe tregime për vogëlushat deri në tetë vjeç, në letërsinë etnologjike dhe folkoristike, studime etj. Nuk do të ndalemi sot me profilin e saj letrar, sepse do t’i kushtojmë një shkrim të veçantë. Dy fjalë do të shkruaj për romanin më të ri “Loja e fatit”, që autorja na fali me bujari hyjnore atje, lart mes gjelbërimit të freskët e frymëzues të pishnajës, në sofrën poetike, në natyrë, si në mbretëri. Në 170 faqe libër, Mjeshtrja e Madhe e Punës Vilhelme Vranari Haxhiraj, me gjasë, ka derdhur tërë arsenalin letrar dhe kulturor, akumulim i përvojës së gjatë artistike, i gjenezës fisnike dhe emancipuese, i krahasimtarisë sipërore që autorja ka si parim. “Loja e fatit” befason deri në tronditje letërsinë e sotme. Princesha, me veprën e saj, ka dëshmuar dhe dëshmon se, falë vullnetit balzakian dhe talentit yllësor është shkrimtarja më prodhimtare, më e ndjeshme, më afër dhe zëfortë ndaj shqetësimeve socioshqiptare këtë çerek shekull, mbi të cilin ecim. “Loja e mëkatit” nga Dr. Terziu u cilësua si një roman i shkruar me stilin e Xhejms Xhojsit (irlandezit me famë boërore James Joyce, 1882-1941). Autorja në të gjitha veprat e saj i ka kënduar me shkronja shpirti si lule shqipe lirisë, dashurisë, emancipimit, të bukurës, të vërtetës. Ashtu sikurse Xhojsi tek “Uliksi”, që në kërkimin e tij madhor estetik e eksperimental montoi “strukturat e thella” të fjalës, me një punë “inxhinierike” mbi trajtat e errëta të komunikimit gjuhësor, nga strukturat e anglishtes dhe preku rrënjët arkaike të të folurit, edhe shkrimtarja shqiptare me origjinë nga Kont Vrana i Kaninës, ka një prurje moderne në kuptimin e plotë të fjalës, veçse, nuk “monton” si Xhojsi, por i burojnë së brendshmi, vetvetiu “strukturat e thella” të fjalës, buisur në Shqipëri, në Vlorë, në Kaninë, në Llogora, bekuar nga Pisha Flamur. Siç shkruan Terziu, me “Lojën…” nis me një narrativ linear, të tendosur, me një stigmë që kapërcen det, tokë, dritë, ajër, bunker dhe izolim, madje shterpëzon konceptin njeri në itinerarin jetë- vdekje, liri- bunkerizim…, duke sfumuar në këtë gjysmë ferr fate njerëzish, madje edhe të një foshnjeje të braktisur që bëhet më pas ulërimë e kontekstit. Narrativi i strukturuar bukur e thjesht, në një formë sa të kapshme e po aq të pastër dhe të pasur në gjuhë e në lexim…, pasi plagët që shëron Vranari, kanë qenë, janë dhe do të mbeten debat i kudogjendshëm”. Ndërsa kritiku Vladimir Muça shtoi: “Nga një ngarkesë e tillë estetike, mëkati…ka marrë përmasat e universalitetit nga pena mjeshtërore e Vilhelmes si: mëkat moral, shoqëror, ekonomik, ndërshtetëror e institucional”. Të ngelet në mendje simbolika e personazheve, tipologjia strukturore, vizioni vranarian i realitetit, risia e narracionit, eksperimentet stilistiko- gjuhësore që na sjell letrësia e Vivrës (Vilhelme Vranari Haxhiraj)… Me pjesëmarrësit në këtë festë letraro – kulturore u zhvillua dhe konkursi i recituesve me repertor nga krijimtaria poetike e Princeshës. Qe vërtet një mrekulli realizimi aq emocional, ndjesor dhe me nivel artistik, gati sikur poetët e Llogorasë të ishin aktorë profesionistë. Në fakt poetët janë artistë. Kryeartistë janë. Në fund juria bëri vlerësimin dhe shpalli fituesin. Vendin e parë për recitim me nivel të lartë interpretativ dhe emocional e meritoi (me vota të hapura) poeti fierako – kaninjot Gentjan Banaj. Gjithë mikrofestivali artistik pati një udhëheqës artistik, një regjisor patjetër. Improvizimi, krijimi, investimi dhe regjia qe e mjeshtrit altruist Fitim Haxhiraj. Fitimi është emblema e sakrificës për letërsinë dhe artin në Vlorë. Vilhelmja dhe Fitimi kishin 50 vjetorin e martesës. E festuan me më të dashurit e tyre: me nipat e mbesat, që lulëzojnë freskët si lule maji dhe me ne, miqtë e krijmit. Festa dhe dreka me këtë rast qe tamam për mbret. Në Llogora. Pranë Zotit të Vetëtimave, afër Perëndisë së Krijimit. Çika sipër na flladit e na rreh ballin me erë mali, dhe Joni poshtë na mjekon e na shëron këmbët me jod deti. Për udhëtim. Për udhëtimin tonë letrar të pandërprerë…

Nga Prof. Dr. Bardhosh GAÇE & MSc. Albert HABAZAJ/
Kultura fetare bektashiane, si doktrinë dhe praktikim i saj në disa krahina të vendit tonë, është një syth për etnologjinë religjonale dhe antropologjinë fetare
Vlora, ashtu si vise të tjera të Shqipërisë, krahas ortodoksisë, myslimanizmit dhe katolicizmit, është vatër e ndezur dhe e dashur e bektashizmit shqiptar. Dëshmitë më të hershme të doktrinës bektashiane flasin vetë dhe ato e kanë zanafillën në Mesjetë, me teqenë bektashiane të Sinan Pashës në Kaninë, teqenë zëmadhe të Smokthinës, teqenë e Kuzum Babait, Kurorën e Malit mbi Sevaster e me vatra të tjera të gjalla.
Udhëheqësi i kombit shqiptar, bektashiani Ismail Qemal Vlora, në kujtimet e tij të botuara në Londër, na mëson se udhëri bektashian fetar i bektashizmës, ka qenë i përhapur në trevën e Vlorës qysh në shek. XV, ndër pinjollët paraardhës të tij. Teqeja, e themeluar në fshatin Kaninë nga Sinan Pasha, i biri i Gjergj Aranitit, katragjysh i Ismail bej Qemal Vlorës, ka qenë një nga qendrat e mëdha të kulturës fetare bektashiane. Fakti që në kohët e mëpastajme kjo teqe kishte rreth 7200 libra në shumë gjuhë të botës, tregon, se ajo ka lozur një rol të madh në jetën shpirtërore të banorëve të kësaj treve.
Gjurmët e fillimeve të bektashizmit në Vlorë ndeshen edhe sot, sipas rrëfimeve, gojëdhënave e rrënojave të objekteve të kultit, si në Sevaster, Smokthinë, Brataj, Kuç, Kaninë, Drashovicë e gjetkë.
Një nga faktorët e përhapjes së bektashizmit në rrethinat e Vlorës ka qenë se në radhët e jeniçerëve, ku kryenin shërbimin ushtarak banorët e këtij vendi, kishte mjaft vlonjatë, të cilët kur ktheheshin nga ky shërbim, u bënë përhapës të bektashizmit dhe ngritjes së objekteve të kultit.
Emri i ndritur i haxhi Bektash Veliut, në shekujt e mëpasëm, u bë mjaft i përhapur, me një lutje rituale që ende thuhet edhe sot ndër banorët e Labërisë: “Për haxhi Bektash, për atë diell e për atë dhè!”. Kulti shpirtëror i haxhi Bektashit është rrënjosur aq thellë saqë në malin e Çipinit (Këndrevicës), në pozicionin midis dy kreshtave ku lind dielli, në shekujt e kaluar, banorët shkonin dhe bënin kurbane çdo fillim të muajit gusht, duke iu drejtuar qiellit me fjalët brilante që thamë, si lutje rituale. Kulti i haxhi Bektash Veliut ka qenë i përhapur edhe në malin e Shashicës, sidomos në ritualin e shtimit të blegtorisë, pjellorisë së tokës e ruajtjes nga fatkeqësistë e natyrës. Sipas studiuesve të etnologjisë kulturore dhe fetare, blegtorët e Shashicës shpesh thoshnin: “Bagëtia do të na vejë mirë me ndihmën e haxhi Bektash Veliut”, ose : “Kemi shpresë tek haxhi Bektash Veliu”.
Një nga qendrat e mëdha të përhapjes së bektashizmit ka qenë Kuzum Babai, kjo fortesë natyrore e përrallore, që i rri Vlorës si kurorë mistike e mrekullueshme. Siç e përshkruajnë mjaft studiues të huaj si Evlia Çelebi (1611 – rreth 1684), rreth 400 vjet më parë, si dhe studiues të tjerë si Ëilliam Martin Leake [Uiljam Martin Lik] (1777 – 1860), Sir Henry Holland, (1788 – 1873), François Charles Hugues Laurent Pouqueville [Pukvil] (1770 – 1838); etj., Kuzum Babai, ky vend i shenjtë, mbart mbi vete një legjendë të rrallë. Shenjtori, për të besuar se ishte i dërguari i haxhi Bektash Veliut, në vendin e quajtur Budak [Vlorë] preu kokën e tij dhe me të në dorë u ngrit në majën e një kodre, duke u thënë turmës që e ndiqte pas: “Ky vend është vendi im i shenjtëruar, që ju të besoni tek haxhi Bektash Veliu”. Teqeja mbi Vlorë e ka ushqimin e besimit shpirtëror nga Ballëm Babai (Sejjid Ali Sulltan, është ky emër i Kuzum Babait (Quzum Baba). Teqeja e Kuzum Babait mendohet se daton rreth viteve 1600 dhe pati lulëzim sidomos në shek. XVII. Në dokumentetet e kohës thuhet se një nga paraardhësit e familjes Vlora, që kishte ndërtuar tyrben e Kaninës, investoi në këtë vend dhe ndërtoi godinat (teqetë e Kaninës) rreth viteve 1786, [frymën e parë e ka në vitin 1411 nga Sinan Pasha].
Vlen ta theksojmë faktin se bektashizmi i Vlorës ka lozur një rol të madh në përhapjen e ndjenjës kombëtare. Konflikti me parimet e Perandorisë Osmane bëri që në vitin 1828 teqetë dhe bektashinjtë e Vlorës të mos pajtohen me reformat centralizuese të perandorisë së vjetër. Ky qëndrim shkaktoi prishjen e rreth 13 teqeve, dëbimin dhe internimet e bektashinjve, si dhe shfarosjen në masë të besimtarëve.
Në vijim të kësaj veprimtarie në shërbim të interesave kombëtare shqiptare, siç njoftojnë konsujt e Austrisë dhe Italisë në qytetin e Vlorës, në verën e vitit 1878, babai i teqesë së Kuzum Babait në Vlorë dha një lutje, në fjalët e së cilës thuhet se kishte parë një ëndërr, sikur një fat i bardhë fluturonte në qiellin e Shqipërisë, që shpëtimin e saj nga mizoritë e Portës së Lartë, e shikonte nga Austro – Hungaria dhe vendet e tjera të botës moderne. Kjo lutje tronditi Portën e Lartë, gjë që vërtetohet me disa raporte që nënshkruan këta konsuj, të cilët nënvizojnë fermanët e lëshuara nga sulltani, që kërkonte me çdo kusht shpjegime të mëtejshme. Është koha kur sapo kishte shpërthyer Lidhja Shqiptare e Prizrenit (LSHP), kur fati i vilajeteve shqiptare diskutohej në Konferencën e Berlinit (13 qershor – 13 korrik 1878) dhe kështu fatthënia e babait të teqesë së Kuzum Babait të Vlorës, vuri në lëvizje qeveritarët e Stambollit. Ky mendim përforcohej edhe më qartë, kur në dokumentet e kohës mësojmë se disa nga bektashinjtë e teqeve në Vlorë, Tepelenë, Berat e gjetkë u përfshinë në veprimtarinë e LSHP. Në filim të shek. XX, një veprimtari të gjerë ka lozur në Vlorë edhe baba Sali Beqiri i Tepelenës. Në historiografinë shqiptare ka ende monumente që duhet të ndriçohen edhe më mirë. P.sh., pas ngritjes së Flamurit dhe Shpalljes së Pavarësisë, më 28 Nëntor 1912, ky flamur u bekua nga At Moçka (ortodoks), Haxhi Muhameti (mysliman), Dom Nikoll Kaçorri (katolik) si dhe nga babai i teqesë së Vlorë (bektashi).
Një nga meritat e mëdha në Vlorë është dëshmia e harmonisë fetare, bashkëpunimi e mirëkuptimi midis feve dhe besimtarëve që i praktikojnë këto doktrina e besime. Po përmend disa shembuj të ngjarë: Kur at Moli erdhi në Vlorë, në vitin 1912 nga Amerika, në kishën e Shën Todrit të këtij qyteti, u bë një pritje e madhe, ku fjalën e parë përshëndetëse e mbajti i pari i teqesë së Kuzum Babait. Në ndërtimin e kishës së Shën Todrit, krahas tregtarëve dhe dashamirësve të tjerë, teqeja e Kuzum Babait dha 25 franga për ndërtimin e saj, po ashtu edhe mjaft besimtarë bektashinj sipas mundësive. Një shembull i gjallë në kujtimin e njerëzve është edhe drama e muhaxhirëve në ullishtet e Vlorës në vitet 1914 – 1915. Teqeja e Kuzum Babait strehoi 1260 muhaxhirë, të cilët ishin përzënë nga vatrat e tyre prej shovenë grekë me zjarr e hekur në viset jugore të vendit; mjekoi e ushqeu dhe 1500 të tjerë. Në epopenë termopiliane të Njëzetës luftuan të tërë bashkë: myslimanë, ortodoksë e katolikë, burra e gra për çlirimin e Vlorës dhe të krahinave shqiptare të pushtuara nga Perandoria e Re Apenine. Vlen të dimë se më 17 Janar 1921 bektashinjtë shqiptarë organizuan në Teqenë e Prishtës (Skrapar) Kongresin I Bektashian, ku varf Ali Prishta shpalli autoqefalinë e Klerit Bektashian Shqiptar (pavarësinë fetare nga Ankaraja) dhe shkëputi varësinë prej Kryetarit Suprem të Ankarasë. Toleranca fetare ka qenë një nga shembujt e gjallë, e cila është manifestuar edhe në gjithë jetën shoqërore të qytetit. Për Kongresin e Dytë Bektashian, që u zhvillua në Teqenë Hajdarie të Gjirokastrës, më 9 korrik 1924 na kanë rënë në dorë dokumente arkivore me vlerë. Këtu në Vlorë, në arkivin e Ibrahim Shytit gjendet një dokument i nënshkruar nga baba Ali Tomorri. Ky dokument është nën titullin: “Kuvendi i bektashinjve” dhe në të shkruhet: “Kuvendi i bektashinjve u mbodh në Gjirokastër, mori fund me vendime që të bëhen reforma në dogmën bektashiane. Reformat do të bëhen si do koha e sotme përparimtare, si e do interesi kombëtar dhe e lejon feja muhamedane, e cila në themel e në parim është një fe njerëzore…”. Në këtë letër që baba Ali Tomorri e ka shkruar nga Tepelena, më 12 korrik 1924, vë në dukje se ky kuvend zgjeroi statusin e tij. Delegat i Vlorës në kuvendin e bektashinjve shqiptarë, veç babait të teqesë së Kuzum Babait, ishte edhe intelektuali Ibrahim Xhindi. Kongresi i Dytë Bektashian vendosi që predikimi fetar të bëhej në gjuhën shqipe, në gjuhën e Biblilave, me gjuhën e Naimit. Kongresi hartoi e miratoi Statutin, ku u përcaktuan parimet themelore dhe drejtimet kryesore të veprimtarisë dhe të organizimit të bashkësisë bektashiane në Shqipëri. Statuti u botua këtu, në Vlorë me titull “Statuti i Komunitetit Bektashian”. Autoqefalia, përdorimi i gjuhës shqipe në ritet fetare dhe në veprimtarinë e besimtarëve të këtij sekti, e forcuan Bashkësinë Bektashiane në Shqipëri, shëndoshën edukimin shpirtëror, moral e mbi të gjitha atdhetar të besimtarëve sipas devizës: “PA ATDHE NUK KA FE”, ku rol të fuqishëm patën veprat e Naimit të Madh. Për Vlorën tonë, vlen të kujtojmë se, në vitin 1930, një kontribut të rëndësishëm për kulturën e fesë bektashiane dhanë poeti kombëtar Ali Asllani (1884 – 1964) si dhe Murat Vlora, të cilët përkthyen disa nga pjesët e literaturës bektashiane më në zë. Krahas copëzave për jetën e haxhi Bektash Veliut përkthyer nga Murat Vlora, Ali Asllani përktheu dhe përhapi vjershërimin e poetit të madh Jonuz Emre. Këtë gjë e kishte bërë më parë edhe poeti i madh popullor Mato Hasani nga Brati, që rrojti një shekull me këngë e me luftë për liri (1866 – 1966) e që këndonte shpesh këngët e poetit kombëtar të Turqisë Jonuz Emre [Yunus Emre (1240? – 1320)], i cili kishte shumë popullaritet për kohën. Në krijimtarinë e tij, Xha Matua pati ndikim nga ky poeti madh i kohës, por asnjë varg për këngë nuk kopjoi nga ai. Në këto tradita bektashiane, veproi edhe dede Ahmet Myftar Dede (dede Ahmet Myftari, 1916 – 1980), i cili, që në vitet e Luftës së Dytë Botërore dhe më pas, gjallëroi edhe më shumë teqenë e Kuzum Babait dhe gjithë vatrat e bektashizmit në Vlorë. Ai ishte në ballë të besimtarëve në ndërtimin e rrugëve, shtëpive e shkollave të djegura e të shkatërruara nga lufta e përbindshme.
Edhe sot e kësaj dite, banorët e Vlorës thonë se pylli i bukur i bregdetit (te ish “Soda”), Ura e Drashovicës, rruga e Llakatundit etj., i përkushtohen atij. Në kohët e sotme, këtë traditë donte të vazhdonte edhe baba Bajrami, i cili edhe pse s’është me ne fizikisht, rron në shpirtin dhe zemrat e besimtarëve. Veprimtaria e gjyshatës bektashiane të Vlorës, me qendër në teqenë e Kuzum Baba Sulltanit, këto vitet e fundit njeh një përparim dhe përhapje të gjerë. Janë vite që mund të quhen me plot gojën si vite të rimbëkëmbjes, të ringritjes së institucioneve fetare, të organizimit të komunitetit bektashian, deri në njësinë më të vogël; janë vite që pranë institucioneve fetare grupohen jo vetëm myhibët e moshatarët, por edhe shumë të rinj e të reja si dhe shumë intelektualë të fushave të ndryshme të ekonomisë. Kështu që këto institucione bektashiane rikthyen shpresën dhe besimin e dhunuar në kohën e diktaturës. Po ç’duhet të dimë për bektashizmin më tepër, jo thjesht për kulturë fetare, por sidomos për vlerat humanitare që shpërndan në komunitet kjo doktrinë me pamje dhe lëndë demokratike? Bektashizmi është urdhër i rëndësishëm sufist i fesë islame, i përhapur gjerësisht në Anadoll e në Ballkan të Europës Juglindore, veçanërisht ndër Shqiptarët. Emrin e ka marrë nga themeluesi Haxhi Bektash Aliu, lindur në Persi (Irani i sotëm) më 1249 dhe vdekur në Turqi më 1344. Bektashianët e moderuan fenë mëmë konservatore dhe risia e tyre u pranua, u përhap dhe u praktikua sidomos në rajonin e Europës Juglindore. Ata u shfaqën si panteistë, u shquan për respektimin dhe përdorimin e parimeve të tilla humane dhe liberale si tolerance, mirëkuptimi, dashuria dhe vëllazëria midis njerëzve, pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare. Themeluesi i tyre, Haxhi Bektashi paraqitej si pasardhës i Aliut, dhëndrit të Muhametit, prandaj dhe ndjekësit e tij e adhurojnë në të njëjtën masë si Muhametin, ashtu edhe Aliun. Kryegjyshata, e cila qysh nga viti 1937 e ka selinë në Tiranë (Shqipëri), vepron me 6 gjyshata: e Krujës me qendër Teqenë e Shememi Babait në Fushë Krujë; e Elbasanit me qendër Teqenë e Baba Xhemalit; e Korçës me qendër Teqenë e Turanit; e Beratit me qendër Teqenë e Tahir Babait (në Prishtë, Skrapar); e Gjirokastrës me qendër Teqenë e Zallit dhe e Vlorës me qendër teqenë e Kuzum Baba Sulltanit.
Duke vlerësuar teqenë e Kuzum Baba Sulltanit si qendër kryesore për krahinat e Vlorës, Mallakastrës e Fierit, u arrit edhe ngritja e turbes Kuzum Baba (prill 1998), si një objekt kulti i një rëndësie të veçantë. Pas realizimit të ndërtimit të teqesë, sipas kërkesave, u vunë në veprimtari të plotë organizmat e gjyshatës me synimin për ringritjen, restaurimin e tyrbes dhe teqeve që mbulon Gjyshata e Vlorës, siç kemi shembujt e ringritjes së tyrbeve në Vlorë, në Drizar, Kapaj, Hambaraj, në Kurorën e Malit Sevaster, etj. Traditën më të ndritur të besimtarëve bektashianë e mban të ndezur me dritë kulture, me zjarr kombëtar, me uratën e dashurisë njerëzore dhe me mirësi hyjnore Kryegjyshi i Kryegjyshatës Botërore, baba Mondi, Haxhi Baba Edmond Brahimaj, udhëheqës shqiptar fetar dhe udhëheqës botëror (Kryegjysh) i bektashizmit. Baba Mondi pastë jetë të gjatë e të ndritshme, besimtarët e dashamirësit uratën e tij të bardhë!
Vlorë, e shtunë, 31. 10. 2015

Homazh të pafajshmëve të Parisit/
Nga Albert HABAZAJ/

Nuk kam fjalë, më sëmbon dhembja,/
Dhemb ligjërimi, zemra e syri…/
Si baçkallom’ e vjetër mendja/
Kur në palcë të lirisë hyri./

Si trumcakë të trembur fonemat/
Shpërndahen qiellit pa orientim…/
Në Paris s’pijnë ujë dilemat,/
Në Paris është dhe shpirti im./

Ndez qiririn e me shkrepje të flakës
Jam para teatrit “Batalcan” për nderim.
Për cipën e faqes, për zjarrin e vatrës,
Për Parisin shkoj për sakrifikim.

Më dhemb fjala e s’flas dot më,
Humanizmit m’i shndrit frymëmarrja;
Dy tufa lulesh tek viktimat vë,
Çelin për jetën shpresa të bardha.

Vlorë, 13, 16.11.2015
Ne Foto:Gazetaret e Vlores, Homazhe per viktimat e Parisit

DOKTOR LLUKË GJIDEDE, PIER FOSHARD I STOMATOLOGJISË DHE PROFESOR I MIRËNJOHJES QYTETARE/
Nga MSc. Albert R. HABAZAJ/ sekretar i shoqatës “Labëria”, Vlorë/
Wikipedianët,me faqen elektronike universale WIKIPEDIA, na informojnë se stomatologjia është disiplina që studion, diagnostikon, parandalon dhe mjekon kavitetin oral. Termi stomatologji vjen nga Greqishtja e vjetër “Stoma” – gojë dhe “logos” – shkencë. Në ditët e sotme, termi “Stomatologji” është duke u zëvëndësuar me “Dentistri”. Për herë të parë veçimi i Stomatologjisë si disiplinë e veçantë nga mjekësia e përgjithshme u bë nga Hipokrati [Hippokrátēs: 460 – 370 pes, themelues i mjekësisë klinike në Greqinë e vjetër, që ndau mjekësinë nga magjia (nga shtrigat), “babai i mjekësisë perëndimore” në Epokën e Perikliut (Greqia klasike), një nga figurat më të shquara në historinë e mjekësisë botërore]. Sipas të dhënave arkeologjike, mendohet se stomatologjia ka filluar të praktikohet më tej se 7000 vjet Para Krishtit…Mjeku i famshëm francez Pier Foshard (Pierre Fauchard, 1678 – 22 mars 1761) është pagëzuar si “babai i stomatologjisë moderne”.
Doktor Llukë Gjidede është cilësuar si Pier Foshard i stomatologjisë në rajonin e Vlorës dhe më gjerë; ndërsa nga banorët e Topalltisë, të Myzeqesë e të Labërisë (ku përfshihet dhe Himara e tij dhe imja) njihet si Profesor i Mirënjohjes Qytetare. Për burra të lartë si Doktor Lluka, fjala shpreh e peshon. Me mendimet e tij kristaline dhe të vyera, me rrënjë të pashkulura në atdhetarinë dinjitoze, Doktori i Vlorës, penelin e shpirtit e ngjyen në mjaltin e mirësisë njerëzore dhe të mirënjohjes qytetare. Nuk kam ndërmend t’i bëj biografinë jetësore, shkencore, shoqërore apo atdhetare Doktor Llukës, sepse nuk u intereson vlonjatëve fare jetëshkrimi i Doktorit, ngaqë Ai është personalitet i qytetit, me plot gojën, është dinjiteti njerëzor, besimi për jetën. Kohë më parë në Pallatin e Kulturës “Labëria” në Vlorë u zhvillua një veprimtari mbresëlënëse kushtuar veprës “Historiku i dentistrisë Vlorë” të Doktorit të Shkencave Mjekësore Llukë Gjidede. Folën shumë miq të Doktorit dhe intelektualë të qytetit. Thanë me dashamirësi dhe vërtetësi, që Doktor Lluka e meriton të ketë titullin Profesor. Shpreha dhe unë pak fjalë shpirti, ku në substancë thashë se mjeku nga vetë profesioni është natyrshëm i gatuar si human. Së pari, falënderova Dr. Asqeri Llanaj, që më mundësoi praninë në këtë takim të lartë simbolik. Së dyti, përmënda faktin që, një herë, kur u takova me Dr. Halit Harizaj, kirurg i njohur në Spitalin Rajonal të Vlorës, pas përshëndetjes, më tha: “Berti, dua të vij një ditë në Skelë, te puna jote, por mbasdite, të pimë një kafe në qetësi, dhe vetëm, se dua të më bësh një nder”. “Me kënaqësi doktor, je i mirëpritur”, – ia ktheva me respekt. Po mendoja se ç’nder mund t’i bëja unë doktor Halitit…Iishte nder t’i bëja unë nder. Erdhi një mbasdite dhe më ftoi të uleshim në një lokal të qetë, të pastër. Pimë kafe me doktorin dhe zhvilluam një bisedë shumë të përzemërt. Nga doktor Haliti merr kulturë të gjerë dhe edukatë të mirë, kur bashkëbisedon me të. Porositi raki dhe meze dhe, megjithë këmbënguljen time, pagoi ai. Cili qe nderi që më kërkoi doktor Haliti? “Të bëja një shkrim respektor për Doktor Llukë Gjideden”. Kaq. Dhe më falënderoi. A nuk duhet të isha unë ta falënderoja 100 herë për kujtesën fisnike. Ja këta janë doktorët e vërtetë të qytetit të Vlorës. Së treti, shpreha se u tha në këtë takim që, kryedentisti ynë, Doktor Llukë Gjidede e meriton titullin Profesor. Ashtu është, por do të bëj një korrigjim jo thjesht terminologjik. Profesorët janë të nderuar, por Doktor Lluka është profesor mbi profesorë, me botimet shkencore, me aftësitë profesionale, me shembullin personal, me modelin familjar, me identitetin krenar si shqiptar e bregas me rrënjë, me qëndrimin e lartë moral. Profesorët duhet të krahasohen me Doktor Llukën, jo metaforikikisht, por realisht e çdo ditë të jetës. Doktor Lluka është një kompozitë jo vetëm gjuhësore, por së pari një kompozitë intelektuale dhe qytetare sipërore. Qysh në vitin 1983, Ai ka mbrojtur disertacionin në kërkim të gradës shkencore “Doktor i shkencave mjekësore” me studimin “Anomalitë e zhvillimit të nofullave dhe vlerësim i metodave të mjekimit kirurgjikal” në 169 faqe (dispencë) me një aparat bibliografik të pasur, prej 194 autorësh, ndër ta shqiptarë, por shumica absolute të huaj, renditur sipas kriterit alfabetik. Në qoftë se shkencën e dentistrisë e krahasojmë me një reliev me fushëza, fusha, livadhe, kodrina, kodra, me male e me male të lartë, Doktor Lluka është sipër, mbi Bogonicë, afër Çikës, që qëndron ballëlart e kryerëndë si kurorë e hijshme e vargmaleve të Vetëtimave (Akrokeraunet). Ai e njeh pëllëmbë për pëllëmbë hapësirën e rajonin të Vlorës. Ai ka shkelur gati në çdo fshat, ka shëruar njerëz me shërbimin stomatologjik pa dhembje dhe me fjalën e ngrohtë, të ëmbël e vëllazërore dhe ka lënë gjurmë nderi e respekti, kudo ku ka shërbyer. Vlora është mirënjohëse ndaj mirëbërëse. Është dhe fodulle dhe nuk ta fal kollaj respektin. Shërbimtarëve dhe Shërimtarëve po. Mbahet mend e nderohet doktor Ali Mihali. Mbahet mend e nderohet Doktor Flloku, babai i artistit të madh dhe poetit Timo Flloko. Ata ishin shërimtarë të qytetarëve. Emrat e tyra janë përjetësuar dhe në institucione apo emra rrugësh në Vlorë. Mbahet mend dhe nderohet Doktor Lluka. Ai është shërimtar i qytetarëve vlonjatë, labë, himariotë e myzeqarë. Ai është mishërim i gjallë i sentencën Da Vinçiane: “Dituria është bijë e përvojës. E vërteta është bijë e kohës”. Nuk e bën “kabull” doktori t’i thotë Çikës: “O kryemal, të lutem, hapëm pak vend aty, te supi yt!” dhe pse e meriton. Çika më duket sikur i thotë: Urdhëroni, Fisnik, afër meje, të marrin njerëzit dritë e mirësi nga Bujaria Juaj Lartësore!” Dhe Doktor Lluka, me atë qetësinë e tij olimpike, me atë thjeshtësinë e tij hyjnore ia kthen Çikës: “Hirësi! Nuk kam bërë gjë tjetër, veçse kam mbledhur kallëza në një fushë të korrur”. E na kujton kështu filozofin e njohur gjerman Arthur Schopenhauerin me shigjetat e tij të mendimit. Nuk pretendoj të bëj promovimin e librave të Tij, se s’jam i zoti, as t’i bëj reklamë emrit të Doktor Llukës, se ai s’ka nevojë. Vlora dhe vendi, qytetaria jonë ka nevojë për të. Ai s’i ka dashur dhe si do kurrë spaletat, dekoratat, aq më tepër fjalët e fryra me tullumbace të bukura. Ai është i thjeshtë si e vërteta; i pastër si ujët e gurrës në Vale, mbi Iljazin e tij e mbi Tërbaçin tim; i ditur si Nestor i kohës; bamirës si Ai (nuk po i them si nënë Tereza, se Doktor Lluka përbën vetë një model të ri mirëbërësie). Ndoshta mund të mërzitet pak për këto radhë që po shkruaj e botoj për të, sepse ia di natyrën e tij, që i ka “zët” fjalët e mira e lavdërimet, sidomos nga miqtë, por s’ka gjë, do të kalojë, për hir të miqësisë shekullore të Iljaz Vunoit me Tërbaçin; për hir të të një lugë gjaku të përbashkët që kemi; për hir të miqësisë fisnike midis Gjidedëve dhe Habazajve; në vlerësim dhe në nderim të çdo 23 Shtatori, qysh nga viti 1979 deri më sot, që Doktor Lluka vjen me lule të frekëta për homazh në Tërbaç. Ai e meritonte njëqind përqind, dhe me kohë, biles, dekoratën më të lartë të vlerësimit moral që jep Shoqata Kulturore Atdhetare Kombëtare “Labëria”: “PERSONALITET I SHQUAR I LABËRISË”, që mori Dr. Llukë Milo Gjidede disa javë më parë, me motivacionin: “Si himariot, që ka demonstruar dashuri për atdhe. Për kontribut të tij të demonstruar në përgatitje intelektuale brenda dhe jashtë vendit, për kontribut shkencor e profesional në shkencën e shërbimit dentar. Për cilësitë organizative si drejtues i spikatur i institucioneve shëndetësore, për botimet shkencore që na ka dhënë, për veprat atdhetare dhe shkrimet me nivel kulturor”.
Faleminderit, Doktor Lluka, o vëllai im nga drita e përbashkët e malit të Çikës, që diellon mbi Vuno e mbi Tërbaç!

Kënga labe, gjerdan i artë i folklorit shqiptar/
Nga Albert HABAZAJ, studiues*/
Etnokutura shqiptare na mbush me frymë kombëtare dhe ka mozaikë ylberorë e shirita të artë të pashtershëm ndër shqiptarë, nga Kosova në Çamëri, nga Shqiptarët e Malit të Zi në Shqiptarët në Maqedoni, nga Arbëreshët e Italisë në Arnautët e Turqisë e kudo nëpër botë, ku ka mbirë fara ilirike e Shqiptarëve. Si pjesë e së tërës sonë shpirtërore, kënga labe është një gjerdan i artë në thesarin e folklorit shqiptar.
Kënga labe ka lindur qysh me labin e parë mbi këtë dhè, me banorin e parë, që u shfaq, që është rritur, ka jetuar dhe ka ndërtuar jetën në këto troje e hapësira të Shqipërisë Jugperëndimore e Jugore , që i thonë Labëri. Kënga labe është sa mosha e maleve tona, e lumenjve tanë, është sa mosha e kësaj toke. Por, këndohet një këngë ndër viset tona labërore: “Farën që s’ ësht’ jona/ toka jonë s’e rrit…”. Kjo njësi folkorike, kjo mrekulli e kulturës shpirtërore të banorëve të krahinës etnografike të Labërisë na thërret kujtesën vetiake e atë sociale, kujtesën e shkruar dhe atë të transmentuar brezash gojë më gojë, si stafetë identiteti dhe dinjiteti, krahasuar me të tjerët. Nuk kemi dëgjuar asnjë banor të Labërisë deri më sot të thotë: “Hajt t’ja marrim një isopolifoniçe!”, por “Hajt t’ja marrim një zë/ të na bëhen dy zë…, labçe, vënçe, himarioçe”. Ia merr njëri; ia kthen tjetri, ai që thyen këngën, ia hedh i treti dhe të tjerët mbushin këngën (apo bëjnë iso, siç është futur në qarkullim edhe ky term). Asnjëherë nuk nis kënga labe me iso. As dje, as sot, as nesër, sepse “Farën që s’ ësht’ jona/ toka jonë s’e rrit…”.
Ja një variant i një njësie folkorike nga Lumi i Vlorës, regjistruar në Mesaplik, më 20. 01. 2009: “Hajt, t’ja marrim lapçes – o,/ vënçes – o, braçes – o;/ për ca halle, për ca derte/ kënga jonë gjym po vete!…” ( po e shqiptojmë siç e kemi dëgjuar dhe shkruar këtë këngë labe, sepse folkori e ka specifikë parimin fonetik). Në Forumin për debat “Polifonia jonë popullore, krijimtaria e hershme e këtij populli të lashtë”, organizuar nga ASHASH (Akademia Shqiptare e Arteve dhe Shkencës) me kryetar kompozitorin e shquar Limoz Dizdari, ish – kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë), vij si bir i këngës, si bartës i saj e përhapës i bukurive shpirtërore të labçes tonë fisnike, hijerëndë e tërë dritë. Këndoj pak labçe, por nuk mund të klasifikohem këngëtar i saj, se këngëtarët labë janë princa në Mbretërinë e Polifonisë Popullore Shqiptare. Karakteri sinkretik i folkorit nuk realizohet me ansamble të përziera pa vlera përbashkuese, me grupime laramane, pa identitet, pa dinjitet, pa hierarki vlerash specifike artistike, pa atë magjinë e të harmonishmes si shprehje e të bukurës estetike në folkorin e krahinës etnografike të Labërisë e më gjerë. Identiteti ka të bëjë me të qenët i veçantë nga të tjerët dhe i njëjtë vetëm me vetveten në disa veçori e tipare që shërbejnë për t’u njohur pa vështirësi si i tillë, të qenët po ai; shprehje e individualitetit; vetvetja e pranueshme dhe e pëlqyer nga të tutë dhe nga të tjerët. Dinjiteti është tërësia e vlerave morale të njeriut a të një grupi njerëzish (nderi, krenaria etj.); vetëdija që ka njeriu a një grup njerëzish për këto vlera e për të drejtat e veta në shoqëri dhe nderimi i tij për vetveten; shfaqja e jashtme e kësaj vetëdije dhe e këtij nderimi. Fjala vjen: dinjiteti kombëtar, dinjiteti artistik, dinjiteti folkorik, dinjiteti i këngës labe si cilësia e mirë a vlera e lartë e kësaj pasurie shpirtërore të labëve që e bën atë të çmohet. Dhe kënga labe, polifonia popullore është pjesë identitare e së tërës dinjitoze të folkorit shqiptar.
Ndërsa termi “isopolifoni” nuk është shkencor dhe as i praktikueshëm në ato hapësira, ku banorët këndojnë labçe, në variantet e tyre, me shumë zëra e pa vegla muzikore (apo dhe me fyell e me culë). Nuk e bën dot pis këngën polifonike popullore shqiptare, atë këngë labe që për ne është “ilaç e shërim”, se ajo rrjedh e kulluar, se ajo ka gurrën popullore, që nuk shteron kurrë. Me polifoni ne kuptojmë të kënduarit shumëzërësh harmonik, ndërsa me iso kuptojmë barazi, njëtrajtshmëri në këngën tonë, gjë që nuk i shkon për shtat natyrës këngëtore pa vegla muzikore (apo dhe me dyjare e fyell) në Labëri e në trevat e tjera që i përkasin këtij Atlasi folkorik shqiptar. Termi “isopolifoni” bezdis folkordashëshit, dashamirësit e këngës labe, i bezdis siç bezdis mushkonja banorët te veshi, në shtëpi të tyre. Do të na falni, por këngës tonë labe, polifonisë tonë popullore i shkoka për shtat fjala e urtë: “Qentë le të lehin, karvani shkon përpara…”. Lodrat “isopolifonike” nuk janë të këndshme, nuk janë argëtuese. Ato vetëm sa na shkaktojnë bezdi, mërzi, mëri,shqetësime e zbrazëti shpirtërore të panevojshme. Si deri më sot, sa të jetë jeta e labëve mbi këtë dhè, kënga labe shpërndan e do të përcjellë vetëm dashuri e mirësi, madhështi e bukuri të shëndetshme dhe të freskët ; në asnjë rast nuk ushqen se s’mund të ushqejë urrejtje. Ky është një parim moral i këngës labe, qysh në gjenezën e saj. Kënga labe, polifonia jonë këndohet edhe pa iso, por iso pa polifoni nuk ka, as ka patur dhe as mund të ketë, siç e pohon dhe krijuesi popullor dhe studiuesi njohur i këngës labe Llambro Hysi. Polifonia është e tëra, isua është pjesa. Në Labëri këngëtarëve të isos u thonë mbushësa: “Mbusheee!”- bën kërkesën me këngë marrësi, pasi e kthen thyesi, që do të thotë se u kërkon pjesëmarësve që ta mbushin këngën, që të vejë sa më bukur, sa më mirë, që të kënaqen ata që e këndojnë, por të kënaqin dhe të tjerët me harmonizimin tingëllues artistik dhe estetik të këngës. Apo : “Iso, djemaaa!” “udhëron” me këngë i pari i këngës, korifeu. Nga përvoja gjysmë shekullore me këngën labe të Tërbaçit dhe mbi 35 vjet me këngën labe në tërësi, gjykoj se disiplina artistike është më e fortë dhe më e rreptë se disiplina ushtarake ( në kontekst). Mbushe këngën do të thotë bëj iso, bëj atë zërin e njëtrajtshëm, sinkronik, të qëruar, jo të çjerrë, por të kthjellët dhe të pastër që zgjatet pa u ndryshuar dhe që shoqëron e mbështet zërat kryesorë në një këngë me shumë zëra, siç është kënga popullore polifonike labe. Isua është llaçi që mbush boshllëqet midis gurëve të rëndë të fortesës së lashtë që quhet këngë labe, apo me emërtimin e gjuhës standarte shqipe – polifoni. Asnjë kështjellë nuk e ka marrë emrin nga llaçi apo nga gurët, por nga vendi, pronari, ideatori, nderimtari, kapedani: Kalaja e Gjirokastrës, Kalaja e Kaninës, Kalaja e Ali Pashës, Kalaja e Teutës, Kulla e Devish Aliut… Ndërsa kënga: Kënga Kaninjote, Kënga Himariote, Kënga Qazimademçe, Kënga e Neço Muçës, Kënga Tërbaçiote e Kujtim Micit, Kënga Pilurjote e Lefter Çipës, Vallja e Vranishtit, etj. “Shërbimi i vërtetë, jetësor dhe shkencor ndaj polifonisë shqiptare, – thotë prof. dr. Bardhosh Gaçe, Mjeshtër i Madh, – është shërbim ndaj kulturës sonë qytetare, për etnologjinë e shqiptarëve’.
Ndërkohë, dëshirojmë të kujtojmë një tjetër thënie popullore: “Jo të gjitha mizat fluturake bëjnë mjalt”. Marrim shkas nga kjo fjalë e urtë për të theksuar se, edhe në trojet labe, në hapësirat e krahinës së madhe etnografike të Labërisë, jo të gjithë banorët labë apo jo labër, që jetojnë në këto vise, na shkaktojnë emocione pozitive; jo të gjithë na japin kënaqësi artistike, estetike, etiko – morale dhe humane. Jo të gjithë ata që mblidhen e këndojnë labçe kanë nivel të lartë artistik dhe cilësi në traditë apo me prurjet folkorike. Deformimet çojnë në rënie. Kënga labe u deformua nga “turbofolkët”, “u zbërdhyl”, por nuk ra. Qe fat. Gjykojmë se nuk vlen ta trajtojmë fare folkorin e turbulluar, apo siç i flasin me pekule me cilësorin “turbofolk”. Megjithëse edhe folkori i turbulluar e pati një element për ta vlerësuar. Mbas rënies së sistemit monist, u duk se u shua labçja. “Tallavaistët” u munduan për përfitime ta rrëmbenin bran dhe e rrëmbyen ca kohë “zonjën e rëndë”, labçen tonë, që një jetë të tërë ka qenë “ballëlart e mal në këmbë”. Por, fatmirësisht, nuk u zhduk dot kënga jonë. Ky qe fat për ne. Por fatin njerëzit e bëjnë, e mbajnë, e ruajnë dhe e përcjellin në shoqëri për mirësi. “Zonja e rëndë” e përballoi me sukses edhe këtë “operacion kirurgjik”. Se kënga labe është gurrë e kulluar e nuk është matarà, aq më keq s’ mund të jetë kurrë një matarà e ndryshkur, e shpuar… Jemi të mendimit që detyra dhe misioni ynë është që ta nderojmë zonjën e rëndë me thesare etnokulturore, Këngën polifonike popullore shqiptare, gurrën popullore të kulluar si ujë bore, me dritë të ngrohtë si diell, që qëndron lart si shqiponjat në qiell. Nxisim, paraqesim, përurojmë vlerat folkorike dhe risitë e pranuara, të përdorura dhe të përhapura në komunitetet (bashkësitë) me labër, sepse pëlqehen nga banorët përkatës. Kujtoj nga babai im i paharruar Rexhep Abazi, (1935 – 2009, me universitet, mësues dhe këngëtar, ndër krijuesit e grupit të madh të Tërbaçit dhe kthyesi i parë me grykë i këngës së madhe: “Nëna shqipëtare mbesë e ilireshës”, me marrës Sinan Hoxhën dhe hedhës Mejdi Skëndon), që në vitin 1966 ka ardhur në Tërbaç dhe në Vranisht, në tokën e duhur për t’i shërbyer farës së duhur labërishte vetë prof. Zihni Sako, që njihet si babai i folklorit shqiptar dhe themelues i të parit Institut Folklorik në Shqipëri.
Kur ishim të vegjël, shikonim më të rriturit që mblidheshin grupe – grupe dhe i dëgjonim si këndonin aq mirë, aq bukur, aq natyrshëm. Na dukej se konkuronin me biblibat e malit. M’u kujtua një burrë i asaj kohe. Pa sy qe. Po Zoti, në vend të gurmazit, i kishte vënë një bilbil në fyt, thoshnin pleqtë. Prënjo Xhaka quhej. Ishte biblbil gjyzar, siç thoshnin lisat e moçëm në vitet ’65 -‘70 të shekullit XX për këtë banor të Tërbaçit, që s’ kishte sy, po zë kënge si ai s’kam dëgjuar deri më sot. Ata burra, kur bëheshin tok, sidomos pasdarkeve apo nëpër dasma e festa tradicionale, këndonin këngë të shtruara, në shtrat, këngë tabani, këngë burimi, që të kënaqnin shpirtin me atë karakterin e tyre sinkretik, që e bën folkorin krijimtari artistike specifike. Me ato fjalë që ngjitnin, që zinin vend e mbaheshin mend, që i krijonin në moment, si të zgjedhura me dorë, si bleta zgjedh nektarin nëpër lule, vargje të atypëratyshme, sa të thjeshta aq sublime, me bukuri estetike, me melodi të pëlqyeshme, me një akustikë magjike, me veshjen karakteristike, që u kishte hije, në atë mjedis, në atë kohë dhe hapësirë praktikmi, kënga e atyre burrave të lartë e hijerëndë më dukej se vinte tek ne e kulluar nga një burim hyjnor. Me të drejtë gjeniu Kadare (vetëm burokratikisht ende i pashpallur si Nobelist nga Akademia Suedeze) e cilëson folkorin shqiptar “Autobiografia e popullit në vargje” (1971, 1980, 2002). Kur ishim të vegjël e të rriturit na merrnin pas, dëgjonim që flisnin për Këngën Himarioçe, për Këngën Smokthinjoçe dhe për këngën Tërbaçioçe. Kuptuam më vonë që, në vijë kronologjike, se këto tre variante, melodi, apo avaze, si flitej nëpër lokalitetet përkatës, ishin tre stilet muzikore që e pasuruan dhe e ngritën artistikisht këngën labe në veçanti dhe shtuan një shufër floriri në minierën e artë të Folkorit Shqiptar. Në atë kohë, (ende pa dalë televizioni) Radio Tirana kishte një program, Radio Posta quhej dhe jepte këngë që të zbukuronin botën e brendshme, të mbushnin shpirtin me dashuri, me ndjenja të larta se ishin kënëg të ngrohta, të bukura si thëllëza, jo si ca laraska e sorra që dalin fatkeqësisht sot (edhe ndër këto vise), kishte një emision me këngë popullore, i cili realizohej dhe me një nënndarje të titullura: Këngë labçe, vënçe, himarioçe, që më vonë nga studiuesit e folkorit u emërtuan këngë polifonike labe (Spiro Shituni, Agron Xhagolli, 1986: ndër figurat më të spikatura të folkoristikës shqiptare, me që kënga labe këndohet nga shumë zëra – shën im: A. H). Këngët labe himariote të Neço Mukës deri te Dhimitër Varfi, ato smokthinjote të Qazim Ademit deri te Hysen Ruka dhe Këngët labe tërbaçiote të Kujtim Micit me Sinan Hoxhën e Syrjat Hodon, janë tre maja malesh me trëndelinë në diell e suferinë, në Vargmalin Folkorik Madhështor të Folklorit Shqiptar, që shkëlqen në Etnokulturën Kombëtare. Shkëlqyen në ato vite stile e variante, si një mozaik ylberor, që e ngritën në nivele artistike të larta këngën labe me grupe të mëdha nga pesha specifike, si grupi i famshëm i Pilurit, i polifonëve magjikë të “Fosforinës shqiptare” të të madhit Lefter Çipa, me Ermioni e Katina Mërkurin, me Vangjel Gjiçalin e Qirjako Balën; grupi i Bënçës së Maliq Lilës së paharruar, me Golik Jaupin e papërmbajtshëm e Paro Zilfon – amazonë kënge; grupi i Vranishtit të Muhamet Tartarin të papërtuar, me Arap Çeloleskën e hekurt, Leonora Shkurtin buronjë vranishnjote; grupi i Tragjasit të Hamdi Pulos vargbrilant, me Beqir Laçen, Aranit Daupin dhe Tartar Avdulin e pashoq; grupi i “Violinave” të Lapardhasë me ustain e labërishtes Feti Brahimi e me bilbila si Nazif Çelën me Golik Likën e me thëllëza si Bardha Brahimin; grupi i Armenit të “Cinxërfiles” së Lefter Haxhirajt e pavdekshëm me burra kënge si Rrahmën Nuredini; apo gurin e çmuar folkorik Zeqo Hoxha me të tejlashtën monofoni të Kallaratit të Llambro Hysit. Po ninullat e dhembshura e të ëmbla të Bardha Hosit të Bolenës së Nertesi Asllanit?! Njerëzit dhe sot e kësaj dite pyesin: “Vasil Serës së Bratit, kush ia ka vendusur atë biblib në grykë, baba e nëna apo Zoti vetë”?! Nuk mund të mos kujtojmë me nderim, se nuk mund të mos udhëtojmë me këtë trajtesë sado të shkurtër nëpër visaret folkorike të këngës labe në Gjirokastrën e monumentit Folkorik Xhevat Avdalli, që ia la stafetën denjësisht Arjan Shehut e Mehmet Vishes me shokë. Po Tepelena, diamant me këngë e histori?! Po Saranda e Delvina, si “nuse bregdeti” e këngës labe ?! Idajet Duka me “Kaonët” ndez detin, jo më tokën e malin me këngët e tij mbushur zjarr atdhetar. Kalo Bregu i Vezhdanishtit vjen si gjëmim me zërin shpellë e, pas tij, na befason Vendim Zykaj. Po ky, Alush Milori i Progonatit, çfarë ka qenë – njeri apo shqiponjë labe që printe vallen burrërore?! Mallakastra që flakëron labërisht në stilin e saj, po Trebeshina e Rilinda Velajt që e bën këngë labe të bjerë era manushaqe, duke tejkaluar trojet tradicionalë të këngës labe?!…A e keni dëgjuar Yzeir Llanaj që kur këndon ndez Mallakastër e Labëri?! Po Piro Latifaj, Piro Hekali, me ato këngë epiko – lirike, që i krijon vetë dhe i merr aq bukur, aq ëmbël, aq me ndjenjë, saqë dhe gurin e drurin bën t’i qasen t’ia mbajnë këngës së tij?! Po korifeu i sotëm i valles së Vranishtit, kthyesi historik, Sinan Gjoleka që nuk luajti një ditë nga “vatani”, që është një spaletë morale e polifonisë labe?! Në krahë të korifejve Kujtim Mici, Lefter Çipa, Maliq Lila e Hamdi Pulo ecën Llambro Hysi, Muhamet Tartari e Feti Brahimi, profile të skalitur të krijimit poetik popullor, të zilishëm dhe nga poetët e letërsisë moderne, siç nënvizon Kadareja i madh. Në gjurmët e krijimeve të këtyre burrave labërues, që përbëjnë lartësi, ecën denjësisht Zaho Balili, Nertesi, Asllani, Kristo Çipa, Felek Bleta dhe Nexhip Sera, i veçanti e “i padukshmi” me ato vargje jo të krijuara, por të pikuara me filigran shpirti e arti. Është nder për ne të përmendim emrin e fenomenit Vendim Kapaj që i bie fyellit e culës përsosmërisht, si ai?! Vendimi është monumenti i labërishtes në lëvizje. Po plaku Selman Pazaj nga Vranishti që prodhon e gdhend cula guri dhe i bie culës së gurtë si të na vinte nga një legjendë e gjallë?! Në sotshmëri, në vijim të traditës së treshes së famshme Sulo Bozhani, Leko Gjoleka, Bego Vangjeli, (që nga kohë e Dule Havarit) është grupi i Dukatit me Fatosh Likën e Bajram Hundën etnopërbashkues që është ngjitur në majë të Malit Folklorik. Dhe të tjerët ecin, fushave, brinjave, kodrave të shpirtit të gjerë të Folkorit Shqiptar, që kemi si visar ne labët, si pjesë e së tërës etnokulturore. Po këngëtaret virtuoze të Vranishtit Leonora Shkurtaj, Asime Skëndaj e Fiqirete Aliaj, në gjurmët e Sadihanë Brahimes e nënave të tjera të këngës?! Po Nazo Dautaj, Shpresa Kapo, Shaze Hoxha të Tërbaçit në gjurmët e traditës që solli Hadixhe Hodo, Natasha Hoxha, Bardha Kapo e Dashuri Mehmeti me ato kapedane të këngës grarishte tërbaçiote?! Po Bejushe Demaj Barjami e krojeve të Velçës? Po legjenda e Dukatit Pika Feruni, pasuar denjësisht në shtratin e këngës nga Taire Bozhani?! Po të spikaturat Nasije Merkaj dhe Eli Belaj të Kaninës?! Po Angjelina Islami e Mavrovës? Po Leni Çali e Himarës sot?! Po vajzat e Dhërmiut?! Po kthyes si viganin Nebi Xhaka apo vijuesin e tij Viron Laci ku gjen?! Kështu është në viset tona. Edhe në këngë edhe në valle. I pari ia merr këngës, këndon poezinë popullore me një melodi, në një variant që vetë ata, komuniteti e kanë pranuar e kanë pëlqyer, e praktikojnë dhe e përhapin. Më përpara, në odat e burrave a ku mblidheshin trimat e këngës (se dhe kënga paska trima!) këngë merrnin të gjithë burrat që ishin mbledhur në shoqërinë e këngës, me radhë, përndryshe nuk mund të ishe pjesëtar në atë grup. Kishte nivel, kritere e standarte kënga. Dhe duhet të ketë. Mujo Gjondeda, Mejdi Skëndaj, Kujtim Mici e Rexhep Abazi me shokë, kur hidhnin e kërcenin vallen e kënduar tërbaçiote, atë të sertën e të rëndën, atë të madhërishmen e papërsëritshme të viteve ’70 – të të shek. XX, këndonin si malet në këmbë, lartë, qartë e shqip: “More, di, more di, more diell e moj hënë!…”, apo : “Shqipëri, Shqipëri, Shqipëri, koshere blete!…” dhe tundnin shaminë në erë krenarisht në valle burrash e mateshin me retë e rrufetë mbi Çikë, në Malet e Vetëtimave. Ashtu kishte ardhur stafeta folkorike nga të parët, qysh nga lashtësia. Asnjëherë nuk na kanë thënë dhe në asnjë rast nuk kemi dëgjuar që të nis me iso: “Eee, aaa, ooo, e more diell e moj hënë,eee, ooo!”. Po kështu, memorja sociale më e afërt (viti 1978 e më tëhu) apo regjistrimet në bobina, në kaseta apo video e mban mend e ka dëgjuar, e ka parë Hetem Shkurtin, Arap Çeloleskën, Selman Alinë e Sinan Gjolekën me vallëtarët e vetëtimave labe të Vranishtit ta nisnin vallen e kënduar: “Lidhur si fishek gjerdani” apo vallen e Ismail Qemalit, atë për Labët me 300 pala fustanella, apo “Shpata jonë gris fermanë”, duke i deklaruar, duke i kënduar me melodi, sipas ritmikës së valles fjalët e tekstit poetik popullor: “…Lidhur si, lidhur si, lidhur si fyshek gjerdani…”, apo “Cili je, cili je, cili je ti more burrë?!…”, si dhe “Labëri, Labëri, Labëri, dyzet kështjella”, apo “Shpata jò, shpata jò, shpata jon’ grisi fermanë” dhe në asnjë rast ta nisnin me iso: “eee, ooo, aaa lidhur si…ooo, eee…”. [Absolutisht, kurrë nuk fyej ata njerëz apo ato komunitete që këndojnë me të tilla variante. Marrëdhëniet ndërkulturore, shkëmbimet shpirtëtrore janë vlerat e traditave ndërkomunitare dhe e takimeve të kulturave jomateriale me grupet e tjera, me kraninat apo dhe me popujt mesdhetarë, ballkanikë apo europianë. Foklori është konsulli i miqësisë midis popujve, kënga është ambasadorja shpirtërore e dashurisë dhe e miqësisë midis popujve tanë. I respektoj ata që e nisin këngë me iso, se ajo është bota e tyre shpirtërore, ashtu u pëlqen, ashtu këndojnë, por nuk është natyra jonë ajo mënyrë të kënduari, nuk është stili ynë ky model që na sajohet e na paraqitet]. E pra, e ka thënë shqip Bujku i këngës labe, mësuesi, poeti, këngëtari, drejtuesi dhe Dragoi i këngës së Tërbaçit, Kujtim Mici: “Farën që s’ ësht’ jona/ toka jonë s’e rrit…”. Një jetë të gjallë folkorike bëjnë këngët lirike të të paharruarit Lefter Haxhiraj në Armen me Rramën Nuredinin dhe këngët e epikës historike të Meleq Kapllanit në Kaninë me Piro Bregun, grupet e reja zinxhir të Pilurit me shpirtin e Kristo Çipës, grupi i djemve të Tërbaçit me Endri Hodon, grupi i mrekullueshëm i Bedro Berdos nga Dukati apo grupi i sotëm i Himarës me Katina Belerin e pakapshme, etj. Shkëlqimi i grupit të djemve të Bratit është shpresëdhënës se stafeta e këngës labe do të vijojë brezave, sa të jetë jetë mbi këtë dhè. Valltarët e rinj të Drashovicës janë një prurje e re dhe vlerë e shtuar në folkorin e sotëm të Labërisë së Vlorës dhe të Labërisë në tërësi. Me ta krenohet foklori ynë i sotëm. Të gjithë e duan majën, por jo të gjithë arrijnë. E rëndësishme është që rrjedh e nuk shteron kurrë ujët e kulluar nga Gurra Popullore.
*) “Master i Shkencave në Etnologji – Folkor”, në Institutin e Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit, Qendra Ndëruniversitare e Studimeve Albanologjike, Tiranë; drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi” të Unversitetit “Ismail Qemali”, Vlorë; kryetar i Shoqatës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, Vlorë; sekretar i Shoqatës Kulturore – Atdhetare “Labëria”, Vlorë.(Ne foto:Nga e majta Lefter Cipa, Muhamet Tartari, Albert Habazaj)

Poezi nga Julia GJIKA/

G R U A J A/

Burri ngre trarë me krahët e fuqishëm/

Të gjithë e duartrokasin forcën e tij./

Burri është trau i shtëpisë,/

Rreket fëmijën e parë ta bëjë djalë,/

Që në krah t’i dalë./

Gruas, si merimangës,/

Punët askush s’ia numëron,/

E zonja dhe ajo në mbajtjen e çatisë./

Nga shpirti i saj jeta buron./

Nuk tregon as muskuj, as mendje,/

Aspak s’ndihet për çka bën./

Brenda qerpikëve ruan thesare:

Dashurinë, vetminë, dyshimet,

Dhimbjet, vuajtjet,

Krenarinë e saj aty i mban,

Nga gëzimi, lot derdh syr’ i saj.

Gruas, kur i kujton se sa vlen,

Më të hutuar kurrë s’e gjen.

Gratë në vargjet e mia

(cikël me poezi)

Nga  Përparim    Hysi

“Çfarë t’i thomë, nënos plakë?”  *

Musine Kokolarit

“Çfarë t’i thomë, nënos plakë?”

Musine, o moj zambak!

Diktatori, një dështak

Ta ktheu jetën në farmak.

Ca farmak e ca pelin

Herë me burg e internim

Ti s’u ule, s’u përule

Për shqiptarët mbete lule.

Lule që nuk vyshkesh kurrë

Mbete sharm e mbete nur

Brez pas brezi  do mbetesh gjallë

Si mund të të harrojmë, vallë?!!!

* në thonjëza vepër  e Musine Kokolarit.

8 qershor 2006

Drita!  *

Dritë e kishe emrin dhe mu si dritë ishe

S’e mbajta dot helmin, kur nga bota ike

Fati i keq të ndoqi (regjimi ta nxiu jetën)

Të gjallë seç të “poqi”, të thuash të vërtetën.

S’mjaftoi internimi, një ferr përmbi ferr

T’u shfaq një sëmundje ( vrer e pëmbi vrer)

Ti qe  si lule, vyshkesh dalëngadalë

Mallkuar, moj sëmundje! E “hëngre” të gjallë.

Qëndrove trimoshe,edhe hiç veten s’e dhe

Kam një ndjesi boshe, ndjej dhimbje sepse

Sepse je e re, lule në lulëzim

Dridhje kam në zemër, mbytur pikëllimë.

*Drita Çomo – e bija e Liri Belishovës dhe Maqo Çomos.Vdiq nga kanceri.Një zë i veçantë në letërsi.

20 gusht 2003

Ikja e “kometës”

Pianistes, MARIA  RAFAEL  *

Këtë grua “mëkatare” seç e sollën  mu në Fier

Se u shpall si “tradhëtare” ( vendi i saj duhej në”Ferr?!!!”)

Mos kujtoni ju në profka, se mos, ndoshta, kish bërë turp

Por të tillë e shpalli “koha”, se i shoqi ra në burg.

Nga Tirana drejt në Fier ky qe vend si “internim”

Por Maria Rafael këtu punoi me përkushtim

Qe mësuese aq fisnike sa s’ka nxënës mos e doj

Po kështu këtë grua”armike”, s’ka fierak mos e kujtoj.

Se punoi me ndershmëri dhe rrezatonte dritë

E kujtojmë me  dashuri, si pianiste s’kish të dytë.

Kjo mësues për në “Ferr”, u bë  një ZONJË e Nderuar

E nderon krejt një Fier… kurrë- kurrë s’ka për t’u harruar.

* ka qenë hungareze. Pianistja më e kualifikuar që ka patur Shqipëria (citimi është i Mjeshtërit Robert Radoja). Gruaja e artistit Stavri Rafael.  Vdiq në Hungari ku shkoi sëbashku me Stavrin,djalin e vajzën),pasi doli Stavri nga burgu. Është “Nderi i Fierit”.

HAJRIE   RONDOS

Kjo, Hajrie Rondo, nusja nga Delvina

Në teatër të Fierit, seç ia bëri prima

Seç ia bëri prima, në aq e aq role

Mbetëm me gojëhapur (mos vallë është “fallxhore?!”

Mos është vallë “fallxhore” dhe na zë magjia

Shpirtin vë në role, artiste Hajria!

Ju kujjtohet Tana? Tana nga Sheperi?*

Nuk është nga Sheperi, por është nga Fieri.

E mori Hajria, e solli në Fier

E ke kot, moj Kote, që pret në Sheper?**

E pret në Sheper, atje, tek mulliri

E pret si për sherr, pesë para sehiri!

Role… edhe role ( ka mbi tridhjetë vjet)

Dhe në të gjitha rolet, krejt si e vërtetë

Sa e mirë na doli, “nusja” nga Delvina

Ndaj dhe lëshohemi ne me brohorima.

Në skenë  ka një jetë, vë shpirtin në role

Është kthyer në legjendë:- Të  duam, mo “fallxhore”

* personazh nga “14-vjeç dhëndërr”

** personazh nga “14-vjeç  dhëndërr”

15 janar 2010

Gruaja në vizionin tim

Çdo grua në vizionin tim është si  lule

Dhe me të gjitha “lulet” ngrihet një lulishtë

Lexues, të lutem, këtë mendim në kokë ngule

Dhe me këtë mendim rro përjetësisht.

Çdo grua është punëtore porsi bletë

E bukur çdo grua siç është bukuria

Pa gruan as që do kishte fare jetë

Pa gruan bosh do ishte gjithësia.

Çdo grua është e bukur siç është paqa

Veç gratë lufta nuk duan kurrë

Jeta pa gratë e shkretë si Sahara

Dhe hiç nuk shkruaj vargje me sikur…

Se, sikur gratë të drejtonin botën,

Bota, pa dyshim, do qe  më e bukur

Veç burrat ndryshe e kthejnë “rrotën”

Ndaj dhe bota është kaq turbull.

Të gjitha ç’shkruaj, nuk i shkruaj kot

Për të gjitha gratë në botë kam nderim

Veç nga gratë do ishe më e bukur, moj botë

Dhe këtë e dëshmoj  me timen firmë.

Tiranë, 7 mars 2016

***

Nga   Përparim    Hysi

Mësuesëve  të mi  *

Dhoksi e Sotir Meço në Fier

Ju kam  dashur dhe ju dua dhe tani

Ty, mësues Sotiri dhe ty, mësuese Dhoksi!

Nëse më parë nuk shkrova ndonjë vjershë,

Kam qenë i pazoti dhe  si”mbetur në vjeshtë”

Po kurrë nuk ju harroj, kur më morët si në krahë

Se qeshë fare i vogël: pesë vjeç dhe ca…

Si mëmë Dhkosia, Sotiri si një “AT”

Me mirënjohje ju shkruaj, për ju imi varg.

Sado jam i moshuar dhe disa herë jam gjysh

NJëlloj ju dua, pa si e pa qysh?

Nëse sot që jam i i thinjur dhe jam bërë njeri

Meritë ke mësues Sotir dhe ti e mira, Dhoksi!

Vij që nga larg dhe duarët e rreshkura jua puth

Nëse më rigon ndonjë lot, aspak s’më vjen turp

Është një lot malli dhe e lë që të bjerë

Ta dini që aq  ju dua, o mësues me aq vlerë.

* mësues  të mi të fillores 1948- 1952 (janë burrë e grua, mbi 90-vjeç dhe rrojnë akoma).

Panja   *
Profesores Vjollca  Omari

Mbi panjën e bukur, gjelbëroshe, befas u lëshua një acar

Një kohë e keqe, kodoshe, panjën vendosi për ta “vrarë”

E shkuli nga vendi ku mbiu dhe tutje e flaku në harrim

Po “panja” për çudi  rimbiu dhe vendin e mbushi blerim.

Acari atëherë turfulloi dhe mbi “panjën” gjelbëroshe u lëshua

Trungun zu keqas t’ia “kafshojë”, por “panja” hiç s’u ligështua.

Trungu iu mbush me plagë, mbi plagë filiza gjelbërimi

Kjo panjë e fortë si thanë, për njerëzit imazh gëzimi.

Urrejtjen ajo nuk e njeh  dhe sillet si të jetë shenjtore

Çuditet me  të kush e sheh, e dashur është dhe njerëzore

Trungun vërtet ka me blana, por zemrën e ka plot blerim

Duket sikur vjen nga balada, e urtja, fisnikja pa harrim.

*  e persekutuar. Ka qenë e motra e Mustafa Greblleshit.  Mëuesja ime e gjuhë-letërsisë në vitin 1954. Është “Nderi i Fierit” dhe sot, më 6 mars 2016, ka përvjetorin e vdekjes. Baban ia pushkatuan me grupin”armiqësor” kundër amabasadës sovjetike.

PROFESORË! *
Profesorëve të mi të Normales së Elbasanit.

Nuk di kë të përmend nga ju më parë?

Se ju ishit të tërë të mrekullueshëm

Nuk e mohoj: për të gjithë kam mall

Dhe bëhem krejt i parezistueshëm.

Që të vij dhe t’ju puth ato duar të rreshkura

JU qetë si shenjtorë që rrezatonit urtësi.

Për mua, edhe sot ato duar janë aq të shtrenjta

Sa dua që t’i puth  me  mall: nji e nga nji.

Po ç’them kështu? Shumica prej jush ka ikur,

Por unë, ama, ju kujtoj me përmallim

Tek shkruaj, në zemër ndjen një të “krisur”

Dhe hiç nuk e ndjej lotin që më shkimë

* këtë poezi e kam shkruar më 1 dhjetor 1999, me rastin e 90-vjetorit të shkollës Normale.

Albert HABAZAJ

1- KËNGË E VJETËR PËR NËNËN

Dhembja e plakur me këngë,

Shpirt i shtrenjtë, sa shenjtëria,

Më ke rritu me mundime,

Nëpër hallet që s’t’i dija…

Më vështroje ti në sy,

Kur s’kishe gjë në sepete.

Unë ngopesha aty,

Dritë syri ti më jepje…

Moj e pakta nga fiziku,

Loti i patharë në bukë,

Hall i sofrës si nuk iku:

Sos na e prure në futë?!

2- NËNAVE U FALET VLORA

Si bekim nga Perëndia,

si drit’ e bukur hyjnore,

energji nga mirësia

shpërthejnë sot lule Vlore.

Janë lulet e urimit

për nënat tona të mira,

janë gonxhet e gëzimit

për motrat tona të dëlira.

Dëlirësi e bardhë si bora

në majën e lart’ të Çikës,

u falet nënave Vlora,

se nëna ësht’ motër e dritës.

E dritës që na mbush jetën

dhe dritëron dashuri;

nën’ e dhembshur, si ti tjetër

nuk gjej dot në Gjithësi.

Ësht’ e vogël galaktika,

s’e mban dot zemrën e nënës,

bëhet më fisnike dita

me nënën – thelbin e këngës.

Nga një vallëzim ëndrrash dehem

kur përkundet dashuria,

kur në gji të nënës kthehem

në gji më merr shenjtëria.

Mjalt – e bardha nënë – flori,

nga ti qofshim të bekuar,

kur veprojmë për Shqipëri

ballin tënd kemi nderuar!

Nga MSc. Albert Habazaj*/

Gazeta javore, letrare & kulturore “Nacional” më është bërë e nevojshme për shëndetin letrar dhe e kam kryekafen mëngjesore të çdo të hëne. Kjo ngjet, jo vetëm për faktin se fisniku Mujë Buçpaçaj ka çelur nga një dritarez për njerëzit e letrave, por se nëpërmjet faqeve të “Nacional-it” përshëndetem letrarisht dhe kulturalisht me dy nga mikeshat e mia më të respektuara: dr. Rovena Vata dhe dr. Migena Arllati. Jam i kushtëzuar, që, për poeten dhe kulurologen Migena Arllati të shkruaj tepër shkurt, kur dëshirën e kam të shkruaj gjatë, tepër gjatë, sepse e meriton. M. Arllati dritëron jo në një a dy, por në disa rrafshe letrare, kulturore, qytetare, atdhetare e universale. Studimtaria e saj përbën një opus më vete, që kërkon një përfillje të merituar për një vështrim kritik të vlerësuar, sepse i shërben përmirësimit cilësor dhe zbukurimit estetik të letërsisë shqipe në Kosovë e brenda kufijve zyrtarë të Shqipërisë. Në fakt, profili i Migena Arllatit mund të trajtohet në një studim monografik me pesë kre. Kreu i parë mund të trajtojë bukur prurjet letrare me poezi e prozë të autores Migena Arllati në letërsinë tonë bashkëkohore. Kreu i dytë mund të merret me shkrimet e Dr. Arllatit në shërbim të kritikës letrare, me parathëniet në librat e botuar të autorëve të tjerë, që profesoresha u jep krahë besimi për te lexuesi. Një nëndarje mund të shikojë redaktimet që ka bërë specialistja deri në trajtën përfundimtare të botimit (me ndreqjet, përpunimet e me ndryshimet e nevojshme). Një tjetër nënndarje mund të rrokë recensionet e profesoreshë Migenës për autorë të ndryshëm (poetë e prozatorë) në Shqipëri e në Kosovë; vlerësimet kritike me shkrim për veprat artistike, në të cilat është angazhuar; gjithashtu për punimet shkencore, për shfaqje etj., duke dhënë përmbajtjen dhe duke vënë në dukje anët e mira e të metat. Në çdo punim të botuar nga dr. Migena Arllati dallohen njohuri të plota të fushës nga artikullshkruesja, kompentencë, qartësi e bukuri, çka i japin autores statusin e një kulturologeje të spikatur. Kreut të tretë i qëndron bukur kostumi etnologjik dhe albanologjik i studiueses serioze, të hapur, këmbëngulëse dhe të guximshme M. Arllati. Vetëm libri më i ri “Patronimet në Gjakovë-mbiemrat, emrat familjarë” me bashkautor Muhamet Rogova kërkon studime të thelluara dhe hap shtigje për kërkime të reja shkencore, deri në rrafshin krahasimtar antropologjik në rajon, në Europë e më gjërë. Ndërsa në planin etnologjik, me koherencë dhe dashuri studiuesja promovon vlera të traditës si visare të trashëgimisë sonë kulturore. Me shembullin e saj, me talentin dhe shpirtin e kthjellët, ajo ka ditur bukur të na kujtojë dhe të propagandojë se Dita e Plisit, (e plisit të bardhë, që na dallon ne nga të tjerët, e qeleshes, kapuçit tipik shqiptar) është festa simbolike e shqiptarëve. “Shqiptarët kanë shumë festa tradicionale, historike, fetare, zyrtare, por – shkruan autorja – Festa e Plisit me misionin gjithëkombëtar që ka, meriton të quhet Kryefesta e Dinjitetit të kombit”. Shkrimet e saj janë artikuj shkencorë profesionalisht të realizuar, që mirëpriten jo vetëm nga letërsidashësit dhe lexuesit e kualifikuar, por merren si burime bibliografike nga albanologët dhe studiuesit e linjës përkatëse.

Kreu i katërt mund të trajtojë gjithë atë kontribut asaj zonje fisnike për emancipimin e shoqërisë shqiptare, evidentimin e gruas, si fillimtare e jetës dhe gurrë mirësie. Shpesh herë, parë në sotshmëri, në kontekst, portreti i Migena Arllatit më shëmbëllen me portretin e shkrimtares fisnike dhe humanistes dritërore Nermin Vlora Falaschit, stërmbesës së Plakut të Bardhë të Flamurit Kombëtar. Kreu i pestë mund të japë fasha drite nga humanizmi i botës së saj nënëterezane në shërbim të krijimit universal, ku shquhet roli i saj i dukshëm dhe mjaft i dobishëm me Lidhjen Ndërkombëtare të Poetëve, Shkrimtarëve dhe Artistëve “PEGASI”, me krijimtarët e globit mbarë, e sidomos me ata në Kosovë, në Shqipëri, ku spikat puna e kulluar që Profesoreshë Migena bën me aq dëshirë e mjalt fjale për rritjen e shëndetshme të talenteve të reja. Shembullin e jep konkretisht hijshëm me familjen e saj, me gjakun e saj. Stafeta letrare vijon brezash. Bora Arllati është një emër premtues dhe i njohur poetik jo vetëm në Gjakovë. Gjimnazistja e talentuar Rina Arllati na mrekullon me atë zë brilant, kur interpreton poezi njëkohësisht shqip dhe anglisht, po aq ëmbël e bukur si në shqipen e nënës. Ajo ka lidhur jetën bashkëshortore me shokun e saj ideal muzikologun e dëgjuar, profesor Behar Arllati. Dy intelektualw me identiet, dy artistw tw formuar kanë ndërtuar një familje model, një familje të nderuar letraro-artistike atdhetare-kulturore, si pak kund ndër Shqiptarì. Ndër punët e mira të Migena Arllanit më bëjnë përshtypje tre redaktime, që për mua, përmbushin një simbolikë shkëlqimtare për botën e madhe të profesoreshës. Ajo ka redaktuar vëllimin “Përtej” me poezi e filoprozaikë të bukuroshes së vargut të ri Bora Arllati. Ka domethënie redaktimi i përzgjedhur i vëllimit: “Borxhi i Ali Podrimjes” me poezi të zgjedhura të autorit të njohur çam Namik Selmani, i cili një pjesë të jetës së tij ka banuar e studiuar në Elbasanin e Luleve, në vendlindjen e dashur të Profesoreshë Migenës. Gjithashtu ajo ka redaktuar studimin monografik “Mazllom Mejzini: jeta, vepra dhe roli i tij në traditën muzikore gjakovare”, që është një libër i mirëfilltë shkencor i bashkëshortit të saj Behar Arllati, i cili operon në  thellësi e në gjerësi të këngës popullore gjakovare, të muzikës popullore dhe të biografisë së atyre që e kënduan, e ruajtën, e shpërndanë dhe e pasuruan më tej këtë shufër floriri të thesarit të fokloristikës sonë në veçanti dhe muzikologjisë shqiptare  në tërësi.

Intelektualë dhe krijues të formatit të Migena Arllatit janë vërtet vlerë e shtuar për familjen shqiptare, për qytetarinë dhe kulturën kombëtare për t’u krahasuar me dinjitet me kulturat e tjera përparimtare, me krijimtarinë dhe studimtarinë europiane e globale, sepse Migena Arllati është krijuese e mirëfilltë dhe marathonomake e fjalës me dritë të bukur.

Vlorë, e hënë, 04. 04. 2016

*) autori i këtij shkrimi ëshë drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi” dhe kryetar i Shoqatës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve Vlorë, Albania

100 VJETORI I LINDJES SË ALBANOLOGUT  QEMAL HAXHIHASANI/

Nga MSc. Albert HABAZAJ/

Departamenti i Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë i Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë në bashkëpunim me Qendrën e Studimeve Albanologjike, Tiranë, organizuan një Konferencë shkencore për figurën e respektuar të Qemal Haxhihasanit (1916-1992). Konferenca, që u zhvillua në mjediset e Universitetit, më 31 mars 2016, ishte dhe një plotësim i amanetit të babait të Folkoristikës shqiptare nga kolegët e pasardhësit e tij diturorë të fushës, vëzhgues të punës në terren e kërkues shkencorë, nën mbështetjen financiare të familjes dhe veçanërisht të së bijës së tij, përkthyeses së njohur Jeta Haxhihasani. Veprimtaria u zhvillua në nderim të 100 vjetorit të lindjes të Qemal Haxhihasanit, këtij personaliteti të shquar të arsimit dhe folklorit shqiptar. Koha, që lamë pas, edhe pse ai kishte kontribute titanike në etnokulturën shqiptare dhe arsimin mbarëkombëtar, e pa atë, (njërin nga fatosat e albanologjisë), bardhë e zi, saqë, ende vigani tallazitet në horizontin tonë me dritëhije.

Qemal Haxhihasani u lind në qytetin e Elbasanit më 16 shkurt 1916 në një familje nëpunësi të vogël me tradita atdhetare dhe u nda nga jeta më 1 shkurt 2002. Ai pati fatin të ishte normalist i Elbasanit dhe fatin në katror të ketë mësues shkencëtarin Aleksandër Xhuvani, një nga personalitetet e mirënjohura të kohës. Studimet e larta i kreu në Universitetin e Firences, në Itali. I pajisur me dije të thella, i mbushur me kulturë perëndimore, i dalluar për integritet dhe forcën e intelektit, me identitet kombëtar dhe edukatë pune, ai do të bëhej një folklorist i spikatur, një nga etërit e folkoristikës shqiptare të pasçlirimit, tok me prof. Zihni Sakon; si vijues të plotësuar të të parëve të tyre të linjës e sidomos të mbledhësve të hershëm shqiptarë të krijimtarisë folkorike të mirëfilltë, si De Rada, Jubani, Mitko, Dine, etj. Ai ishte prudent (i matur e i urtë), por nuk lëshonte pè, nëse bëhej fjalë për ndonjë krijim që nuk përmbushte kriterin e hyrjes në qarkullim folkorik. Qe kërkues i saktë për autenticitetin folkorik, për ruajtjen e vlerave autentike

Nuk kemi ndërmend të shkruajmë jetëshkrimin e tij shkencor, por vlen të theksojmë se ai dha ndihmesë të çmuar edhe si historian i folkloristikës shqiptare. Haxhihasani konsiderohet si një ekspert i letërsisë popullore shqiptare (në Sektorin e Prozës e të Poezisë Popullore), eksplorues, gjurmues, hulumtues i pasionuar i terrenit, udhëheqës i ditur dhe i palodhur i fushës, thelluar ngushtësisht në poezinë popullore me të tri ndarjet e saj të veçanta: epike, lirike dhe epiko-lirike apo liriko-epike. Ndërkohë, mund të cilësohet vërtet heroike puna e Qemal Haxhihasanit si profesor e folklorist i shquar, si hartues i veprës madhore “Epika legjendare” (I, II), një nga personalitetet me vlerë programatike për studimin e trashëgimisë sonë kulturore. Njohja, përhapja, vlerësimi, gjykimi saktë e i thelluar i veprës së tij janë domosdoshmëri në praktikën e një trupe akademike, në mbështetje të mësimdhënies dhe të kërkimit shkencor. Me këtë synim u zhvillua dhe Konferenca shkencore e Vlorës kushtuar kontributit të tij të dukshëm albanologjik. Pasi çeli punimet e Konferencës dr. Ermir Xhindi, shef i Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë në Fakultetin e Shkencave Humane të Universitetit të Vlorës, nisi seanca e parë, ku prof.dr. Agron Xhagolli, folklorist, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë (QSA), shpalosi personalitetin e prof. Qemal Haxhihasanit dje dhe sot. Prof.dr. Nexhip Mërkuri, gjuhëtar, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë mbajti kumtesën: “Qemal Haxhihasani për të folmet e fshehta të Përmetit dhe prirja e tyre si pasuri gjuhësore”. Dr. Vilma Bello kumtoi materialin për të folmen e Çamërisë, si një hulumtim i thellë e krahasues i dialektologut Qemal Haxhihasani. (Kumtesa qe përgatitur së bashku me dr. Migena Balla [të dyja pedagoge të Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë të universitetit tonë]). Ardhur enkas për këtë nderim nga Tetova, prof.dr. Hamit Xhaferi (pedagog i Universitetit të Europës Juglindore, Tetovë) trajtoi ndihmesën e Q. Haxhihasanit për arsimin shqiptar në Tetovë. Dr. Leka Skëndaj, gjuhëtar e pedagog i Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, shtjelloi sfidat e kristalizimit të metodologjisë në kërkimet dialektore dhe ndihmesën e prof. Qemalit. Gjatë kësaj seance u fol edhe për pikëpamjet mbi origjinalitetin e Eposit Heroik Shqiptar, temë të cilën e kishte prof.dr. Zeqirja Neziri nga Universiteti i Shkupit; si dhe mbi rolin e prof. Haxhihasanit si përudhësues i sociolinguistikës shqiptare, punim i prof.dr. Valter Memisha (QSA), të cilët në pamundësi pjesëmarrjeje, kishin dërguan materialet, që, si çdo kumtim i radhës, u dëgjuan dhe, për to, u bënë pyetje a diskutime.

Seanca e dytë nisi me kumtesën e studiueses Arjana Seiti (QSA): “Metodologjia e prof. Qemal Haxhihasanit si kërkues shkencor. Dr. Gladiola Elezi, pedagoge e Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, shprehu idetë e saj për vëzhgimet morfologjike të prof. Haxhihasanit në të folmen e Vërsulovës. Dr. Edlira Çekrezi, gjithashtu pedagoge e Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, paraqiti veçori të përmbledhjes “Tregime dhe këngë popullore për Skënderbeun” të Qemal Haxhihasanit. Pegadogu tjetër i Universitetit “Ismail Qemali”, dr. Artan Xhaferaj u ndal te e folmja e Çamërisë dhe kontributi i Haxhihasanit. Kumtesën vijuese e paraqiti dr. Enkelejda Billa, pegagoge e Universitetit të Vlorës për Epikën historike nën vështrimin e Qemal Haxhihasanit. Studiuesja Orjona Shegaj (QSA) u ndal në klasifikimin e lirikës popullore sipas prof. Haxhihasanit. Kumtesën e radhës e mbajti studiuesja Ermela Broci (QSA), ku ftilloi hapësirat etnografike të këngëve rituale sipas prof. Haxhihasanit. Në vijim, shprehu dy fjalë dashamirëse Agron Xhaho. Në emër të familjes, përshëndeti Jeta Haxhihasani, e cila komentoi edhe një bllok me fotografi të atij titani, që ka shkelur trojet shqiptare pëllëmbë për pëllëmbë (brenda dhe përtej kufijve shtetërorë të Shqipërisë së sotme, në ato hapësira ballkanike ku kanë banuar shqiptarë). Albumi fotografik i Haxhihasanit (me komentin për to) përbën një atlas etnografik dhe arsimor më vete, model për mësuesit dhe studiuesit e sotëm. Më tej, u lexua përshëndetja e prof. dr. Vebi Bexheti nga Universiteti i Europës Juglindore, Tetovë; si dhe kumtimet e Prof. Zymer Nezirit nga Universiteti “Hasan Prishtina”, Prishtinë-mbi studimet e Qemal Haxhihasanit për “Ciklin e Kreshnikëve”; të studiuesit Agim Leka, po ashtu nga Universiteti “Hasan Prishtina”, Prishtinë-mbi personalitetin shkencor të Qemal Haxhihasanit; si dhe të pedagoges së Universitetit të Vlorës, dr. Evis Hudhëra. Referatin përmbyllës “Profesor Qemal Haxhihasani, albanologu ynë i shquar” e mbajti prof.dr. Bardhosh Gaçe, Mjeshtër i Madh.

Meqë qëlloi të jem përgatitësi i relacionit për Konferencën shkencore “Qemal Haxhihasani, personalitet i shquar i arsimit dhe i folkorit shqiptar”, kumtesën time (unë, Albert Habazaj) e vendosa në fund të kësaj parashtrese, që, në fakt është një relacion përmbledhës dhe kujtesë e dokumentuar e kësaj veprimtarie shkencore të institucionit tonë. Po e botoj me shkurtime, pa e publikuar të shkëptur si material). Mbajta kumtesën: “Qemal Haxhihasani, një Gjolekë i Folkoristikës shqiptare”. Trajtova ndihmesën shkencore në rrafshin e raporteve histori-epikë historike për Luftën e Vlorës, 1920 të profesorit të pashpallur, por profesor të profesorëve të fushës, Qemal Haxhihasanit. Në hartën folkorike të Shqipërisë Mbijugore, në krahinën e Labërisë ka mbi një shekull e gjysmë, afro dy, që është kënduar, dëgjuar e (kur u futën në përdorim aparatet regjistruese) regjistruar edhe kjo njësi foklorike: “U trete, Gjolek’, u trete,/ po sos u trete për vete,/ po për gjithë vilajete…/ – Pse lëfton, a derëzì?! – As për mua, as për tì,/ po për gjithë Shqipëri…”. Kjo këngë i kushtohet bëmave heroike të njërit nga bijtë e shpatës shqiptare, njërit nga kryetrimat e kryengritjeve popullore kundërosmane, kapedan Zenel Gjonlekës (Gjolekës me këngë e me histori). Në një trajtë tjetër, vështruar në kontekst, kjo këngë i rri mirë e bukur profilit të profesorit të madh, të paharruarit Qemal Haxhihasani, që është një Gjolekë i etnologjisë, një kapedan i folkorit shqiptar, një Dhaskal Todër i shkronjave shqip e arsimit ndër shqiptarë (Theodor Haxhi Filipi i viteve 1830 – shën. im: A. H); që një jetë të tërë, si ai, ia kushtoi arsimit dhe etnologjisë shqiptare. [ … ] Vetëm për Luftën e Vlorës, 1920, në rrafshin folkorik, kontributi i Qemal Haxhihasani është fillimtar dhe i jashtëzakonshëm. Nën kujdesin e Zihni Sakos, ai ka zgjedhur e pajisur me shënime vëllimin “Këngë popullore historike”, botim i Institutit të Shkencave, Tiranë 1956, me 408 faqe. Bashkë me prof. Sakon, në 40 faqe, kanë përgatitur hyrjen e këtij libri. Vëllimi ka një aparat të pasur bibliografik, me fjalorth, indeks të personazheve dhe toponimeve, me burimet e lëndës, etj.  Në tekst përfshihen 43 njësi folkorike kushtuar Luftës së Vlorës, e cila ndryshe quhet dhe Lufta e Njëzetës. Po kështu, vëllimi më i plotësuar “Epika historike, 3” (EH, 3), i formatuar sipas standarteve akademike, botim i Akademisë së Shkencave, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë, 1989 [1990], me 774 faqe, është përgatitur nga Qemal Haxhihasani e Miranda Dule, me recensentë prof. Gazmend Shpuza e prof. Agron Xhagolli. Edhe ky tekst ka një aparat të pasur bibliografik, me fjalorth, tregues të vendeve ku u mblodhën këngët, tregues të emrave të njerëzve, të vendeve etj., me pasqyrën e këngëve të incizuara, burimet e lëndës, pasqyrën e shkurtimeve, shënimet për redaktimin, me shënime në fund të çdo njësie folkorike të botuar, etj., ku ndihet, duket, se kuptohet, dora e mjeshtrit erudit të folkoristikës shqiptare, Qemal Haxhihasani. Folkloristi i mirënjohur shqiptar Qemal Haxhihasani, për ciklet e këngëve popullore që trajtojnë periudhën 1913-1939, të asaj epike historike, që sot klasifikohet “këngë të periudhës së shtetit të pavarur shqiptar”, duke vlerësuar edhe informacionin historik që japin nëpërmjet përjetimit emocional, vëren se nuk mund të vihet shenja e barazimit midis këngës historike dhe dokumentit historik. Kënga, sipas tij, është në radhë të parë një krijim poetik popullor. Ai thotë se ato “janë vazhdim i këngëve të periudhës së Rilindjes Kombëtare si në brendi ashtu edhe në formën e tyre artistike. Studiuesi përcakton nëncikle të luftërave, nëpërmjet të cilave, sipas tij, bashkohen pjesë të veçanta të historisë së lëvizjes lokale në tërësinë e jetës historike kombëtare. Sipas tij, sistemimi i këngëve brenda vëllimit është organizuar sipas kriterit kronologjik, duke i grupuar në tre kapituj: I. Këngë për ngjarje historike të viteve 1913-1919; II. Këngë për ngjarje të viteve 1920-1924 dhe III. Këngë për ngjarje të viteve 1925-1939. Kjo ndarje është bërë edhe sepse për secilën prej këtyre fazave ka zotëruar një ide kryesore e veçantë. Brenda përbrenda secilës ndarje ka edhe një farë grupimi të këngëve sipas kriterit tematik në mënyrë që të mos krijohet një shkapërderdhje, përhapje pa rregull, e hallakatur e materialit. Për tre periudhat historike të shek. XX, janë 500 njësi folkorike të përfshira në EH, 3. Nga këto, 159 i kushtohen ngjarjeve që zhvillohen e personazheve, që veprojnë brenda 2-3 muajve të stinës së verës së vitit 1920. Po të bëjmë një krahasim për të tri periudhat, kur për periudhën 6 vjeçare 1913-1919 janë regjistruar 183 njësi folkorike, për periudhën 14 vjeçare 1925-1939 janë shënuar 78 këngë, në raport me kohëzgjatjen e ngjarjeve historike të ndodhura, del që Epika Historike e Luftës së Vlorës (EHLV) është shumë më e pasur me njësi folkorike (si nënperiudhë brenda periudhës me ngjarje historike të viteve 1920-1924). [… ]

Qemal Haxhihasani punoi për të tjerët, për Shqipëri një jetë të tërë e bëri volume e volume të tëra, të botuara e të pabotuara ende. Skedat dhe dorëshkrimet e pabotuara, (që ndodhen në Arkivin e Folkorit Letrar të QSA, Tiranë: në Institutin e Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit si dhe në Institutin e Gjuhësisë), janë thesar i paçmuar dot, që ai na la. Trashëgimia popullore që kemi nga prof. Haxhihasani përbën një opus albanologjik më vete, me 100 e ca vëllime dorëshkrimesh, prej rreth 25 mijë faqesh të daktilografuara, në të cilat ai s’ka harruar të shënojë edhe  emrat e daktilografistëve. Nga këto, 82 vëllime janë të lidhura, të klasifikuara, të pajisura me një aparat të pasur shkencor. Ato vepra folkorike që përgatiti, janë visare të vërteta të kombit që presin botimin, por pasi shteti shqiptar të zgjohet nga gjumi i ariut polar, që e ka zënë qyshkur, … nëse bëhet fjalë për thesaret e trashëgimi kulturor të popullit shqiptar. Subjektet nga Dibra, Luznia, Opari, Vithkuqi, Leminoti, Plovishti, Kolaneci, Sul-Bilishti, Dardha, Korça, Devolli, Tetova, Gostivari, Çermenika e Bardhë (e Sipërme), Çermenika e Zezë (e Poshtme), me Martanesh e Shmil, Qerret- Shmili, Gryka e Zhullimës, Mokra, Shpati, Krraba, Rajca, Prrenjasi, Fusha e Domosdovës, Derveni me Xhyrë e Dardhë, Bërzheshtë-Babje, Dragostunja, Pishkashi, Linasi, Selita, Elbasani, Sharra, Tomadhe-Tirana, Përmeti, Shalësi, Rehova, Barmashi, Leskoviku, Polisi-Librazhd, Bezhani, Kaltanji, Qafëzezi, Shalës-Kolonja, Vermoshi, Kelmendi, Konispoli, Dukagjini, Skrapari, Tomorri, Zagoria, Shkodra, Lura, Banja, Brasniku, Jança, Tunja, Sulova, Gramshi, Zerqani, Kalaja e Dodës,  Prilepnica, Istogu, Kosova, Margëlliçi, Çamëria, Nikaj-Mërturi, Batra, Mati, Lezha, Durrësi, Puka, Kukësi,  Morava, Pulaj-Dukagjini, Fieri, Vlora, Himara, Palasa, Dhërmiu, Vunoi, Piluri, Kudhësi, Delvina, Gjirokastra, Tropoja, Tepelena, Mallakastra, Labëria, Malësia e Madhe, Çeremi, Malësia e Gjakovës, malësitë shqiptare, Gegëria, Toskëria e mbajnë mend dhe e kujtojnë me nderim profesorin e dashur, etnologun, folkoristin, shkencëtarin pasionat, humanist e patriot, demokrat të kulluar e me virtyte të larta morale Qemal Haxhihasanin, nga të cilët, për gjysmë shekulli kërkime në terren, ai mblodhi perlat e gurrës popullore. Ato margaritarë të popullit të tij, bashkë me miqtë e tjerë të shkencës së re të folkoristikës shqiptare, i përgatiti dhe i botoi në vëllimet e përfshira në pesë seri të korpusit “Trashëgimi kulturor i popullit shqiptar”, ku përfshihen krijime nga proza dhe poezia popullore shqiptare. Katër seri të këtij korpusi: I- Proza popullore (përfaqësuar deri tani me 6 vëllime); II- Epika legjendare (2 vëllime); III- Epika historike (3 vëllime); IV- Lirika (4 vëllime), janë ndërtuar mbi bazën e kritereve të mirëfillta shkencore, duke u selitur kështu brezave krenarinë kombëtare të shpirtit të pasur të krijimtarisë popullore përgjatë shekujve, se, edhe sipas tij, që kur bota është zënë edhe shqiptari këtu ka qenë, në trojet e tij. E vlerësojnë vitalitetin e tij model si një shembull të përkryer të punëtorit të jashtëzakonshëm. Në punën e tij kërkimore-shkencore spikati për sensin e qartë shkencor, për saktësinë e regjistrimit, duke respektuar parimin fonetik të bartësve në terren, si dhe për skrupulozitet të shkallës së lartë. Ai përbën një rast tipik dhe u ngrit në rangun e figurës enciklopedike, jo si mizëri gjithologësh sot ndër ne, me tituj e grada, që i tundin si stoli venitzëna. Bota e njihte, e vlerësonte dhe i fliste “PROFESOR”. Ndërsa ndër ne, në Shqipëri, mbeti me të njëjtin titull deri sa vdiq, “BASHKËPUNËTOR I VJETËR SHKENCOR”… Bota e kërkonte në Austri, Itali, Gjermani, Rusi, SHBA, Kopenhagen-Danimarkë, Bullgari, Bukuresht, Kajro, Grac, Paris, Romë e … ne nuk i jepnim leje(!) As për ekspedita në Kozencë, as ndër shqiptarët e Maqedonisë, ndër arbëreshët e Greqisë, të Malit të Zi apo të Italisë (!) As telefon në shtëpi nuk lejonim të mbante (!) I shpiknim ca njolla në biografi, që edhe pse s’pinin ujë, (se ai kullonte i tëri dritë e bardhë e mirësi intelektuale), prapë diçka ngelej tymnajë turmave.. Ishte arsimuar në Itali ai! Dinte shumë gjuhë të huaja ai! Kur fliste frëngjisht, s’kuptohej fare në ishte shqiptar apo francez … Komunikonte si i barabartë me kolegët e huaj ai. Bënte krahasim të etnokulturës e folkorit tonë me folkorin dhe kulturën popullore të të tjerëve, me mënyrën e jetesës të banorëve të vendeve të tjera në siujdhesën e Ballkanit, të Mesdheut, të Europës, të vendeve të Lindjes apo të Perëndimit, merrej me studimin e sjelljes shoqërore, strukturës ekonomike dhe fetare të popujve apo, sipas rastit, të grupeve të popujve, të cilat merrnin strukturën e vështrimeve antropologjike të përfillshme. Nuk ishte i mendimit me ne që “vetëm Shqipëria është fanar ndriuçes në botë, që vetëm ne dimë të këndojmë, të bëjmë histori, të kemi trima, këngë e valle trimash…” e gjepura të tilla karafile të kohës. Haxhihasani e nderonte intelektualisht Shqipërinë ta quaje etnolog. Edhe si folklorist të nderonte. Edhe si filolog. Edhe si albanolog. Tri qenë fushat e tij kryesore të studimit dhe të prodhimit shkencor: gjuhësia, folkoristika dhe bibliografia. Jo më pak kontribute studimtarie dha në etnografi, letërsi, pedagogji, mësimdhënie dhe përkthim letrar e shkencor. Formatimi i tij shkencor tërhoqi vëmendjen e personaliteteve europiane të fushës, si Lamberc, Foki, etj. Mendimi i tij merrej si pikë reference në studimin e kulturës së popujve të Europës Juglindore. Ai qe i veçantë. Si ata burrat e rrallë të antikitetit, të rëndë nga dituria. Qemal Haxhihasani iku si një Nestor i pambarimtë për etnologjinë, folkorin shqiptar e albanologjinë. Nga Qendra Ndërkombëtare e Bibliografisë me qendër në Gjermani, ai njihet dhe është vlerësuar si bibliograf i mirëfilltë shkencor në fushën e kulturës popullore. Bibliografia e botimeve të tij arrin shifrën 275 tituj apo zëra brenda periudhës 53 vjeçare 1938-1991. Ai është gur themeli e gur qosheli për ndërtimin e korpusit të folkorit tonë sipas gjinive.

Miqtë e tij, nën kujdesin e prof Agron Xhagollit, si një tufë me lule të freskëta mirënjohjeje për kontributet e çmuara që ka dhënë për edukimin, artin, kulturën dhe folkoristikën shqiptare, botuan në Tiranë, më vitin 2010 përmbledhjen me 20 artikuj të kolegëve, në 254 faqe, në librin titulluar “Qemal Haxhihasani, folklorist dhe mësues i rrallë”, nga ku do të shënonim shkrimet e profesorëve të nderuar Sefedin Trungu, Jup Kastrati, Mark Tirta, Mahir Domi, Andon Berisha, Kujtim Bevapi, Esat Braho, Abedin B. Qafjani, Jorgo Panajoti, Mustafa Gërcaliu, Agron Xhagolli, Ali Muka, Fazli Syla, Rrustem Berisha e Shaban Sinani. Nderim veprës albanologjike të atij pishtari të pafikur!

Nga Albert Habazaj/

Për njohjen dhe zgjidhjen e Çështjes çame, po punohet paralelisht në dy rrafshe: në rrafshin kombëtar dhe në atë ndërkombëtar. Edhe brenda vendit, po ravijëzohet shqueshëm ndjeshmëria dhe ndërgjegjësimi i opinionit publik për gjenocidin e shovinistëve grekë ndaj popullatës së pafajshme çame në trojet e veta. Janë katër prioritete themelore në planin e veprimit ndërkombëtar për arritjen e synimit final, të idealit të lartë të lirisë, që u tkurr, u ndrydh, u ngrys, u tut, u plagos, u gjakos, u shqye, u mpak, por s’u mplak e nuk thinjet deri në realizimin e jetës qytetare, sikurse të tjerët, të çamëve në tokat e tyre, matanë kufijve të Shqipërisë së Sotme Zyrtare, e shqiptarëve rrethuar me shqiptarë. Katër janë shinat e Marathonomakëve të së drejtës universale njerëzore: 1. Njohja e gjenocidit dhe krimeve kundër njerëzimit, të bëra nga qeveria greke nga 1913 (guxhitur nga Konferenca e Londrës, me ambasadorët e 6 Fuqive të Mëdha të kohës: Britani e Madhe, Francë, Gjermani, Austro-Hungari, Rusi e Itali, më 22 mars 193) deri 1944 kundër popullsisë shqiptare të Çamërisë; 2. Njohja e së drejtës së ripatriotizimit të popullsisë Çame në vendin e vet; 3. Njohja e të drejtave të pakicës etnike Çame në Greqi, si dhe të drejtat e njeriut për secilin qytetar; 4. Njohja e rikthimit të pronave civile të çdo njërit, si pronat publike e fetare të besimit të shqiptarëve të Çamërisë. Janë zhvilluar veprimtari atdhetare, kulturore, protesta, tubime e konferenca paqësore, që kanë gjetur pasqyrim edhe në mediat pamore e të shkruara, elektronike dhe manuale, të cilat kanë realizuar faktorizimin e Çështjes çame. Janë angazhuar dhe mjaft intelektualë dhe figura të njohura publike, si profesorët me origjinë çame Selman Sheme e Rasim Bebo, akademik Beqir Meta, profesorët e nderuar Eshref Ymeri, Rami Memushaj, Lisen Bashkurti, Bardhosh Gaçe, Koço Danaj, Fatmir Terziu, studiuesi dhe shkrimtari himariot Andrea Petromilo studiuesi dhe shkrimtari çam Enver Kushi, veprimtarë të tjerë çamë si Valentin Brahimi, Jasin Abazi, klerikë të devotshëm kombëtarisht si At Nikollë Marku, myfiu i Vlorës, imami Haxhi Hito Shahaj, myftiu i Prishtinës, drejtori i Muzeut të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, z. Parim Kosova, gra të shquara çame, si Selfiana Zeqiri, Violeta Brahimaj, Aishe Sulejmani, Gjyslime Hasani, vajza e intelektuale të reja çame si Rudina Zeqiri, Lorena Abazi, atdhetarë të përvëluar si Skënder Beqiri, poetë të talentuar si Xhemil Lato, intelektualë nga Kosova, si prof. Rexhep Abazi e shkrimtari Bilall Maliqi me atdhetarë të tjerë nga Presheva, Bujanoci e Metvegja, nga Dibra e shqiptarë të të Maqedonisë, të Malit të Zi dhe nga diaspora të përkushtuar për Çështjen e Lartë, deri tek personaliteti i njohur çam në Amerikë, zotni Sali Bollati etj. Të shtunën e datës 30 prill 2016, u zhvillua në Konispol konferenca paqësore e radhës për sensibilizimin e Çështjes së pazgjidhur të popullit shqiptar të Çamërisë. Ishte një konferencë tematike “ÇAMËRIA – O SOT, O KURRË!”, si vazhdim i duhur në kohë dhe në hapësirë, sipas platformës kombëtare dhe qytetare të programuar. Ashtu si deri më sot, promotor i kësaj veprimtarie është Shoqata Demokratike Shqiptare “Çamëria”, (quajtur ndërkombëtarisht edhe Këshilli Ndërkombëtar i Çamërisë), me qendër në Holandë, që ka ideator, themelues dhe kryetar z. Festim Lato. Në konferencë morën pjesë veprimtarë të çështjes kombëtare, historianë, poetë e shkrimtarë, intelektualë të respektuar, etj. Konferenca e Konispolit për Çamërinë u zhvillua sipas një programi të orientuar me prezantuese (folëse): zj. Elisa Toshkallari, e cila, me fjalën e zgjedhur dhe të ngrohtë, u fali të pranishmëve ndjenja dashurie për dheun e të parëve dhe të drejtën e tyre. Diskutuan veprimtari i dalluar çam, mësuesi veteran, profesor Sami Sulejmani. Më tej, fjalën e poetit dhe studiuesit Idajet Jahaj, (në pamundësi pjesëmarrjeje), e lexon zonjushë Miledi Abazi. Në vijim foli, veprimtari dhe poeti Hiqmet Mehmetaj. Fjala përshëndetëse e z. Festim Lato (edhe sponsor i kësaj konference) lexohet nga zonjushë Miledi Abazi. Veprimtari dhe poeti çam Xhemal Xhemali reciton me shumë emocion poezinë e tij rapsodike “Kthim në Çamëri”. Patrioti dhe fotografi çam 87 vjeçari Skënder Beqiri, duke iu dridhur buza e fjala, rrëfen masakrat shovene gjatë përzënies me dhunë të prindërve të tij e të çamëve të tjerë, kur vetë ai e moshatarët e tij ishin foshnja e të mitur. Shkrimtari, studiuesi dhe veprimtari Albert Habazaj foli për ndërkombëtarizimin e çështjes çame deri në zgjidhjen e drejtë të saj. Poeti, shkrimtari dhe atdhetari çam Xhemil Lato bëri të qartë prioritetet themelore për realizimin e këtij misioni patriotik të Këshillit Ndërkombëtar të Çamërisë dhe veprimtarëve mbështetës idealist të Çështjes çame.

Siç dhe jemi informuar, siç kemi parë, dëgjuar dhe lexuar, E drejta e Çamërisë e nisi ndërkombëtarisht zgjidhjen; në mënyrë të organizuar, juridike dhe qytetare, sipas akteve ligjore ndërkombëtare, marrëveshjeve dhe traktateve ndërkombëtare. Me një grup veprimtarësh dhe intelektualësh nga Shqipëria, (me banim brenda kufijve shtetërorë, në Kosovë, në Çamëri, në Shkup e Tetovë, Tuz e Ulqin) më datën 29. 09. 2015, ora 11. 30’ në Malieveld Den – haag Holland (Malifed HAGË) u zhvillua një tubim paqësor për të përkujtuar viktimat e genocidit grek ndaj popullsisë të masakruar çame, si dhe për ta bërë më të njohur botërisht padrejtësinë që i është bërë dhe vazhdon t’i bëhet kësaj popullate të shpërngulur nga trojet e veta nga ana e shtetit të sotëm grek, vijim i të djeshëm shovenogrekokaragjoz. Morën pjesë dhe mjaft shqiptarë me banim në vendet europiane, sikurse dhe shumë miq e dashamirës nga Holanda, nga Belgjika, nga Italia etj., që shprehën solidaritetin ndaj të drejtës qytetare të popullatës së persekutuar, të masakruar e të përndjekur nga shovenët grekë. Mbas Hagës, filluan veprimtaritë konkrete në SHBA dhe në Europë; në Bruksel, Gjenevë, Vjenë, Luksenburg, Strasburg, në Dortmund të Gjermanisë, në Tiranë, në Prishtinë, në Vlorë e në Prizren. Vetëm dy fjalë nga jehona e madhe në shtyp për veprimtarinë e Prizrenit, që u zhvillua më 17 janar 2016: “Mbahet konferencë për Çamërinë. Të dielën (më 17 janar) Shoqata “Çamëria”, me qendër në Holandë, e themeluar nga z. Festim Lato, si dhe Këshilli Ndërkombëtar i Çamërisë, organizuan në Prizren konferencë për çështjen e Çamërisë. Në këtë konferencë morën pjesë përfaqësues nga Kosova, Shqipëria, Presheva, Maqedonia. Pjesëmarrësit ishin akademikë, klerikë të lartë, shkrimtarë, gazetarë, diplomatë dhe patriotë të shquar. Konferencën e ka hapur At. Nikollë Marku. Pas shumë referimesh e diskutimesh, konkluzionet i bëri sekretari i përgjithshëm i Këshillit Ndërkombëtar të Çamërisë me qendër në Hagë, prof. dr. Lisen Bashkurti”. Ndërsa, historike do të mbelet për mbarë shqiptarinë e enjtja e datës 11 Shkurt 2016. Më në fund, mbas shumë përpjekjesh, u hodh hapi i parë dhe, ndërkohë, më i rëndësishmi: Çështja çame dhe kërkesa për njohjen e gjenocidit grek mbërriti në Gjykatën Ndërkombëtare të Hagës. Tashmë është bërë fakt i njohur botërisht veprimi në kohën e duhur dhe në vendin e duhur i delegacionit të Shoqatës Demokratike “Çamëria”, Holandë, i përbërë nga Festim Lato dhe Koço Danaj, që pasi realizoi me sukses më 10 shkurt nw Veenendaal (Holandë) një konferencë paqësore me delegatë nga Presheva, Bujanoci e Metvegja, nga Gjakova, Prishtina e Dibra, nga Prizreni, Tuzi e Lushnja, nga Vlora, Labëria e Himara, nga Tirana, Shkodra e Çamëria, nga tërë viset ku flitet shqip e jetojnë shqiptarë, edhe me emigrantë shqiptarë nga SHBA, Belgjika, Holanda, Italia, Gjermania, Franca, Zvicra, Austria  e Anglia, për sensibilizimin e çështjes së pazgjidhur të popullit shqiptar të Çamërisë, dorëzoi në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë me seli në Den Haag DOSJEN E ÇAMËRISË. Shoqata Demokratike “Çamëria” dorëzoi një dosje të madhe, të plotë me katër nëndosje konkrete, me argumente ligjorë dhe shkencorë, ku u kërkohet prokurorëve të trajtojnë problemin çam duke këmbëngulur për të drejtat e mohuara.“Ne presim që popullit çam t’i jepet e drejta dhe t’i njihet gjenocidi që i është ushtruar mbi këtë popullsi”- kërkuam njëzëri të gjithë sa qemë mbledhur atje”. Dosjet e dorëzuara në Prokurorinë e Gjykatës Ndërkombëtare të Hagës kanë brenda të gjitha të dhënat e dokumentuara për gjenocidin grek kundër shqiptarëve vendas të Çamërisë dhe janë të shkruara në tri gjuhë: anglisht, gjermanisht dhe frëngjisht. Dosja e parë përmban të dhëna e dokumente për njohjen e gjenocidit të ushtruar mbi popullsinë çame dhe dëshmitë e të mbijetuarve. Dosja e dyë ka të bëjë me provën ndërkombëtare për krimet kundër njerëzimit të bëra nga qeveria greke nga 1913 deri 1945. Dosja e tretë ka të bëje me të drejtën e riatdhesimit të popullit të shpërngulur me forcë. Dosja e katërt  ka të bëjë me rikthimin e pronave të zotërve. Këto trajtesa u kumtuan në konferencën e radhës në Konispol. Në fund të kësaj konference, të pranishmit vizituan ekspozitën e fotografit Skënder Beqiri me 12 stenda dhe 63 fotografi, në të cilat janë fiksuar kronologjikisht: pamje të shovinistëve grekë kundër Çamërisë; pamje nga masakrat e gjenocidit grek ndaj popullatës së pafajshme shqiptare të Çamërisë; grup ushtarësh Çamë të mobilizuar nga qeveria greke në vitet 1939-’40 në frontin çlirimtar kundër Italisë fashiste, ku na bën përshtypje një fotografi e patriotit Nuri Emin Zane, internuar në Kampin e Përqëndrimit Dakao – Mynih, Gjermani prej 10 prill 1944, ku ka qëndruar e mbijetuar si ai, dhe pas 18 muajsh “çuditet si ka shpëtuar/ m’u si nga thojt’ e lugatit”, nga të  paktët kthyer gjallë e të gjymtuar, por që, për fatmirësi morale, dekoruar (pas vdekjes) me “Medaljen e Artë të Shqiponjës”, Tiranë, 08.02.2005, nr. Dekret 4478, nga presidenti i kohës Alfred Mojsiu. Medalja e artë i është dhënë atij atdhetari në shënjë vlerësimi të lartë e respekti të përhershëm për kontributin e dhënë në luftën kundër pushtuesve nazifashistë, në krahinën e Çamërisë dhe për rezistencën e vuajtjet, si i internuar në Kampin e Përqëndrimit të Dakaos. Më tej, ekspozita ka pamje nga Kongresi Çam në Vlorë, 1945 me pjesëmarrje të aleatëve antifashistë; solidariteti i aleatëve për Çamërinë, 1945 -; si dhe fotografi nga dita historike 11 Shkurtit 2016, kur dosja e Çamërisë u dorëzua në Hagë, si dhe fotografi të tjera të realizuara në Tiranë, në Prizren, në Vlorë e Prishtinë nga veprimtaritë për sensibilizimin dhe ndërkombëtarizimin deri në zgjidhje të Çështjes së drejtë çame.

“Lufta e Vlorës. Historia në Epikën Historike” e studiuesit Albert Habazaj/

E ardhmja e të shkuarës/

Shkruan: Dr. Llukë GJIDEDE/

1. Promovimi i librit: “Lufta e Vlorës. Historia në Epiken Historike” me autor publicistin, studiuesin dhe shkrimtarin e njohur Albert Habazaj në mjediset e Muzeut Kombëtar të Pavarësisë, aty ku rreh fort zemra e kujtdo shqiptari të vërtetë patriot, është nder dhe vlerësim i madh që i bëhet, kënaqësi e respekt edhe për ne që kemi ardhur për ta vlerësuar.

Pyetjes proverbiale: “Ç’bëre ti për Atdheun?” Luftëtarët e luftës së Vlorës, ata që sollën riçlirimin e Shqipërisë, përgjigjen e dhanë me pushkë, këngë e diplomaci, flijuan jetën bashkë me atë pak pasuri që patën. Është ky një moment reflektimi për të respektuar e vlerësuar pishtarët e Atdheut, kontributet e brezave të mëparshëm. Ata janë gurë kilometrik që i shërbejnë të tashmes e t’ardhmes, udhërrëfyes të ligjëruar nga koha, nga historia.

Albert Habazaj sot, me të drejtë mund të thotë: “Bëra atë që më takon”. E përgëzojmë!

Për shkrimin e kësaj monografie studimore, shkencore për Vlorën e për Shqipërinë autori ka ditur të shfrytëzojë në mënyrën më të mirë të mundshme, tre favore të spikatura:

– Krenarinë e të qenit Lab – Vlonjat të mëkuar nga traditat atdhetare të familjes e të krahinës;

– Frymëzimin burimor nga eposi i këngës Labe për luftën e Vlorës;

– Kulturën e gjerë historike e letrare, dashurinë njerëzore si dhe bujarinë për të dhuruar dituri.

Kushdo që do ta lexojë këtë libër do bindet për të vërtetat historike të argumentuara, do krenohet e do bëhet me qytetar i  të ardhmes, më Europian, pa inferioritet në raport me të tjerët. Sprova për rikthim në kujtesën tonë të një periudhe kohore ku balanca e ekzistencës së Shqipërisë si shtet e tërësi territoriale ishin në harkun e “gërshërës” për amputime monstruoze nga trupi i drobitur është sa e lavdërueshme po kaq edhe e guximshme.

2. Meraku për të ardhmen e të shkuarën autorin e ka intriguar jo pak, për të mbajtur të gjallë amanet merakun e Ismail Qemalit kur shkruan: “Kur flenë fëmijet, rriten, kur flenë kombet, vdesin”. Lëndën e grumbulluar nëpërmjet Epikës popullore për luftën e Vlorës autori ka ditur ta studjojë, përpunojë e sistemojë në funksion të historigrafisë shkencore shqiptare. Po të më lejohet, do të bëja një analogji, njashtu sikurse gjermani Shliman për zbulimin e Trojës në vitet 1871 – 1873 u nis nga legjenda e Iliadës së Omerit për të arritur te e vërteta e ekzistencës së saj. Në libër, me argumenta bindëse, përcaktohen tre faktorët kryesore që çuan në fitoren e Luftës Epope:

Faktori i parë përcaktues ishte lufta mbarëpopullore me epiqendër në Vlorë e më pas edhe kontributi i viseve të tjerë të Shqipërisë si dhe angazhimi i cunguar i Qeverisë së dalë nga Kongresi i Lushnjës (1920).

Faktori i dytë: Ndihmesa e diasporës shqiptare në Amerikë ka qenë e një rëndësie shpëtimtare. Atdhetari i madh dhe një nga njerëzit më të ditur të kombit, Fan Noli, e bindi presidentin e Amerikës, Willson, mik i Shqipërisë, kur deklaroi se: Amerika është pro Shqipërisë, ajo nuk do preket, nuk do shpërbëhet. Një mirënjohje kombëtare që nuk duhet harruar!

Faktori i tretë: I një rëndësie të veçantë është edhe solidariteti i popullit Italian që e detyroi qeverinë e tij të tërhiqte trupat pushtuese nga Shqipëria.

Fitorja e Luftës, 1920 e bëri te pavlefshëm Traktatin e Fshehtë të Londrës, 1913. Në teatrin e luftimeve u vranë 400 luftëtarë, vullnetarë, në çetat e mirëorganizuara për çlirimin e Vlorës. Nga pala italiane u vranë pak ose asnjë ushtar. Robër u kapën mbi 1100 vetë dhe që të gjithë u liruan pa u dëmtuar sikur të kishin ardhur jo si pushtues por turistë! Ofendimi poshtërues i bërë nga gjenerali Piacentini se “Shqipërinë e pushtoj me shurrën e putanave” u anashkalua me autokontroll dhe mospërfillje pëçmuese nga Luftëtarët e Vlorës! Një shpagim për dinjitet do të ishte më se i merituar dhe tërësisht i justifikuar. Kjo nuk duhet harruar nga pala tjetër!

3. Nga fronti i luftimeve Nase Beni u përgjegj:

“Breshkë e ndyrë e moçalit,

S’qëndron dot në gur të thatë,

Se këtu këndon bilbili,

Që e ka zërin e lartë.”

Në Normandi, kur zbarkuar, aleatët, në Luftën e Dytë Botërore, pësuan humbje të mëdha nga gjermanët. Në datën përkujtimore shkojnë edhe kancelarët gjermanë për të kërkuar falje historike. Shembulli është. Italianëve nuk do t’u bjerë nderi sikur të vinin në muajin Qershor, që është 96 vjetori i kësaj Lufte, për të njohur të vërtetën që na bashkon. Gjej rastin që t’i rekomandoj Universitetit “Ismail Qemali” të organizojë një konference shkencore, kushtuar 96 vjetorit të kësaj ngjarjeje me përmasa kombëtare, duke patur si pikë referimi librin “Lufta e Vlorës. Historia në Epikën Historike” me autor Albert Habazaj.

50 vjetori i vdekjes së poetit Ali Asllani/

Shkruan:MSc. ALBERT HABAZAJ/ studiues*/

Kemi plot 50 vjet pa e parë me sy Ali Asllanin. Po bëhen 80 vjet pa i parë më të ribotuara në libër 8 vjeshërimet e para të poetit elegant, përkthyesit brilant, atdhetarit të zjarrtë, diplomatit largpamës, pushtetarit punëmbaruar, politikanit shqiptar, qytetarit aristokrat e dashnorit të vesuar të poezisë, Ali Asllani. (Bëjmë fjalë për vjershat e botuara, jo ato të pabotuarat, që s’i pamë kurrë). Ali Asllani u lind në Vlorë, me baba Asllan Sulejmanin nga Vajza e Lumit të Vlorës, Labëri dhe nënë Hyrie Meminaj nga Trevllazri i Topalltisë më 28 nëntor 1884. [Studiuesi Bardhosh Gaçe paraqet datëlindje të poetit 20.11.1882, ndërsa kritiku Mark Gurakuqi nëntorin e vitit 1883, mbështetur në bisedën e bërë me xha Aliun, në Tiranë, më tetor 1960]. Mbylli sytë në Tiranë, më  20 dhjetor 1966, në moshën 82, 83 apo 84 vjeçare. Në Vajzë e kaloi fëmijërinë poeti, tek të afërmit nga baba, se, kur qe 6 vjeç e la i ati, e, kur u bë 9, i iku dhe nëna …Tipik qe Ali Asllani, i ngjashëm me vetveten. Aqsa emër i përveçëm dhe i veçantë në letrat shqipe, aq dhe figurë komplekse me qëndrime kontradiktore. Veçse gjithmonë një fisnik i klasit të lartë. Dhe ishte 51, 52 apo 53 vjeç kur botoi libërthin e tij të parë në shtypshkronjën “Atdheu”, Vlorë …

Edhe në kohën e kaluar, tek-tuk, janë botuar libra me poezi të Ali Asllanit. Por, si të thuash, qe gjetur një “status quo”. Edhe sipërorët e ububushëm të kohës “as i bënë, as u bëri zhurmë”[1]. Marrëveshje e dëshiruar apo e detyruar Poet – parti shtet: “Mos më nga, mos të ngas!”, këtë veç e hamendësojmë, se s’mund ta dimë të saktën. Po kush është ai njeri, që s’e do qetësinë në jetë, që nuk e ka tendencën e një jete të rehatshme?! Edhe pse plak, Ali Asllani mbahej pastër e bukur dhe një ditë s’e hiqte kravatën nga jaka e këmishës, sikur të ishte ende ambasador në Europë (siç qe në kohën e Zogut) apo Sekretar i Përgjithshëm i Ismail Qemal bej Vlorës (në kohën e Pavarësisë). Biografia politike, diplomatiko-shtetërore e “Bilbilit të Vlorës”, siç e quanin miqtë poetin e Labërisë, tashmë njihet nga lexuesi shqiptar, prandaj nuk e shikojmë të arsyeshme ta trajtojmë në këtë punim.

Poezia e tij ka qenë përherë e frymëzuar, me ndjenja të holla e të larta, e sinqertë, e dashur, sociale, sa autoktone, aq universale. Përherë binte era trëndelinë, zbukuruar natyrshëm me ngjyrën e lirisë. Në luhatjet që ka pasur gjatë jetës, nuk ka asgjë oportuniste përveç iluzioneve të zakonshme, që mund të ushqehen në çaste të caktuara të historisë nga cilido qoftë. Portreti poetik i Tij është diellor, veç jo si ai dielli i nxehtë që të djeg, por si një diell i ngrohtë, që të shëron xhanin me vargjet e tij më të mira. Dhe e fshehim akoma, se paska dritëhije në udhëtimin politik të xha Aliut?!… Dhe i themi me gjysmë zëri apo fshehurazi, me pësh-pëshe e cepeve si ato gratë e liga?! Bëjmë mirë apo i bëjmë mirë poetit kështu? Patjetër, jo. Na vjen në ndihmë dhe na kthjellon mendimin vërejtja e studiuesit, poetit dhe përkthyesit të paharruar Jorgo Bllaci, kur shkruan: “Në disa parathënie e pasthënie të librave të tij, botuar pas vitit 1962, si dhe në disa monografi, më ka rënë në sy pasaktësi (të mos them dashakeqësi) për qëndrimin e poetit ndaj okupatorit fashist thuhet se gjatë kohës së Luftës Nacionalçlirimtare, ai ishte anëtar i Këshillit të Naltë të Shtetit. Në fakt, këtë emërim e ka marrë para zbarkimit të trupave fashiste në trojet tona. Vërtet emri i tij figuron në listën e atij këshilli, madje edhe në atë të dërgatës që do t’i shpinte Viktor Emanuelit në Romë kurorën e Skënderbeut, por vetë ai, në shenjë proteste ndaj pushtimit, u tërhoq nga jeta politike, braktisi kryeqytetin dhe vajti në fshatin e prindërve të tij, në Vajzë të Vlorës”[2]. Dhe atje, në Vajzë, në fillim të vitit 1942, xha Aliu shkroi “Hakërrimin” aq tronditës, më të fuqishmin krijim që qe shkruar gjatë Luftës, të cilën ata të “nacionalçlirimtares” e shpërndanë me traktet e tyre. Por, pas Çlirimit xha Aliu s’kish as “triskë fronti”, as shtëpi, as pension. Me pak të ardhura që nxirrte nga përkthimet në Institutin e Shkencave rronte, veç nuk ulej.

Ai e adhuronte poezinë e Fan Nolit, sepse e vlerësonte shumë “Viganin liberator” për forcën e ndjenjave, mjetet stilistike të një mjeshtërie të përsorur, edhe për poezitë me motive biblike, për sistemin stilistiko-figurativ alegorik. Ali Asllani e çmonte Theofan Stilianin sidomos për diturinë, që, siç do ta vlerësonte më vonë Kadareja, qe “Kryeministri më i kulturuar evropian, në vendin më të prapambetur”[3]. Poeti lab i dinte përmendësh dhe i recitonte me dëshirë kryeveprat e Nolit: “Elegji për Luigj Gurakuqin”, “Himni i Flamurit”, “Elegji për Bajram Currin”, ndërsa vjershën “Tomsoni dhe kulçedra” e citonte shpesh si kulm të forcës dhe muzikalitetit të fjalës shqipe. Noli, me pseudonimin Rushit Bilbil Gramshi, kishte përkthyer Rubairat e Kajamit). Asllani kishte kulturë të gjerë dhe ia kishin nevojën në të tri kohët që jetoi (të Ismail Qemalit, të Zogut, të Enverit). Qe mik i Gjergj Fishtës homerik e Lasgush Poradecit kozmogonik, i nobelistit indian Rabindranath Tagore dhe klasikut të poezisë greke Kostis Palamas. Ai e kishte shumë qejf poezinë persiane, sidomos rubairat e Omar Khajamit (Hajamit) i përpinte, saqë kuptohet ndikimi dëshiror nga liriku magjepsës i vendit të trëndafilave (Persia, Irani i sotëm). Lexohet patjetër ndikimi nga lirika popullore shqiptare, sidomos nga poezia gojore e trevës së Lumit të Vlorës nga kishte origjinën, jo vetëm në motivet labërishte. Edhe dimensioni lindor i rubairave të Omar Khajamit, që vjen si reminishencë me musht, i rri bukur vargut të freskët të Ali Asllanit. Por Asllani nuk imiton majmunërisht si ndoca poetucë liliputër të kollarepsur e që fryhen si kokoshat e vitit të ri, të shkretët…

Vjershat dashurore – erotike, që ka krijuar pena e shpirtit të tij si modeli i Princit të Kaltër Lirik, kënga e popullit i ka në gjirin e saj si thesar shpirtëror. Qytetarët i dinë përmendësh këngët e Ali Allanit, të rinjtë i përdorin si citate dashurie, ndërsa të plagosurit nga dashuria si receta shërimi. Në Vlorë dhe në Labëri të thonë se dashuria e ka selinë në vargjet e Ali Asllanit… Po ai valëzim baladesk i fjalës poetike, po ajo frymë e ëmbël mitike që të shkrin e të njëson me shpirtin aliasllanian a nuk është vetë dashura e jetës e për jetën, të dashur deri në qelizë? Prof. Aurel Plasari ka pikasur se poeti lab “edhe në poezinë politike apo dhe në atë atdhetare u bie fort notave erotike”. Por, ç’t’i bësh? S’i ndalon dot vargjet e tij që t’i dinë dhe një tufë nga këta horrat e zuzarët që kemi në krye, që janë bërë si derra e dosa, por fare të padobishëm për integrimin europian e qytetar të Shqipërisë tonë të dashur e hallemadhe nga zorzopët e drejtimit. Duke u ruajtur se mos biem në eufuizëm, gjykojmë se sikurse Gëte shkonte aq mirë letrarisht me Shilerin edhe Ali Asllani me Lasgushin “në sojin e vet rri i rinuar harmonishëm, si një disktik që secili ka shok veten”[4], siç bën bukur cilësimin studiuesi dhe poeti Agim Shehu. Ka raste që na vijnë paralele drite nga Gëte për Ali Asllanin. Sinqerisht, na krijohen ca paralele të largëta e të zbehta midis gjeniut Gëte të Gjermanisë së madhe dhe grimcëzës gjeniale Ali Asllani të Shqipërizës së vogël: 83 vjeç qe Gëte kur mbylli sytë. Më 1785 ftohet nga dukesha e Vajmarit dhe i biri Karl Augusti. U bë poet oborri dhe funksionar i lartë i këtij oborri, ministër shteti. I një shteti që bëri kushtetutë. Johann Wolfgang von Goethe (Gëte, 28 gusht 1749-22 mars 1832) lidhi një miqësi të ngushtë letraro-diturore me Johann Christoph Fridrich von Schiller (Shiler, 10 nëntor 1759-9 maj 1805). Gëte dhe Shiler, në fillim të jetës letrare u vunë në ballë të lëvizjes iluministe romantike “Stuhi dhe vrull”. Ata bënë epokë në letërsinë gjermane. Por, edhe këtu në Shqipërizën tonë të vockël, një Ali Asllan i madh iku 83 vjeç. Edhe ai i shërbeu mbretit dhe u bë poet oborri. I një shteti që bëri kushtetutë. Ndër të metat e shumta që ka Zogu, mbarëpranohet pozitivisht që bëri kushtetutë. Edhe Asllani njohu një lirik të përvëluar zemrash, zotni e aristokrat i lartë. Ai ishte Lasgush Poradeci (Llazar Sotir Gusho, 27 dhejtor 1899-12 nëntor 1987). Pati miqësi të mirë vlonjati me pogradecarin dhe koha i klasifikoi si dy lirikët më të mëdhenj të poezisë shqipe, duke e tejkaluar kohën që jetuan. Edhe sot pëlqehen po aq sa në vitet ’30, kur shkëlqyen. Ali Asllani, ashtu siç qe në fillimet iluministe dhe romantike, rrojti romantik dhe romantik vdiq, “or tungjatjeta! Amore felicita!”. Femrën e donte të shëndetshme e plot hire, dashurinë pa moshë. Për xha Aliun, njërin nga qytetarët e parë të Republikës sonë të Letrave, i papërsëritshmi Fatos Arapi më ka thënë: “Ali Asllani është gjurmë ku shkel vetëm suferina shqiptare”. Dhe vërtet, korpus madhështor me vlera është vepra e Ali Asllanit në Republikën e Letrave Shqipe, se është një nga poetët më të mëdhenj të letërsisë shqipe, ashtu sikurse e kanë vlerësuar studiuesit seriozë.

Qëndrimin ndaj rilindasit realist të Letërsisë shqipe të kohës që jetoi e përcakton drejtë prof. Muzafer Xhaxhiu: “… vepra poetike e Ali Asllanit (me ndonjë përjashtim të rrallë) është gjykuar së prapthi, nuk është parë me objektivitetin e duhur, sidomos pas vitit 1944, ajo i është nënshtruar “analizës” me tendenciozitet politik ideologjizues”[5], që bëri të shmangej gjithë ai emër fisnik i letrave shqipe, deri në mospërfillje. Miku im, Ferdinant Sulaj, nip i Poetit, duke pirë kafe buzë detit, para nja 15 ditësh, na thotë: “Harrimi, indiferenca dhe lënia në hije janë goditje më e rëndë se çdo dënim çfarëdo, ngaqë dënimi publikohet, merret vesh dhe interpretohet, kurse këta tregues përmbledhin ndalimin e botimit e përndjekjen, sepse, në fund të fundit, Ali efendiu, – siç i flisnin më të mëdhenjtë në shtëpitë tona dhe në odat e Vlorës – shihej me sy të shtrembër, apo jo? Megjithatë, këto rrethana nuk e penguan elitën e poetëve shqiptarë, me Dritëroin, Jorgo Bllacin, Kin Dushin, Drago Siliqin, Dalan Shapllon, Nasho Jorgaqin e miqtë e mirë të letrave që ditën kur vinte Ali Asllani në klubin e Lidhjes ta kthenin në ditë feste e gëzimi letrar, sepse humorin, qytetarinë, fjalën, sqimën liriku aristokrat i kishte magjike”. Si duket, Ali Asllan = magnetizim.

Ndërsa, në kohën e sotme janë bërë botime e stërbotime, duke pretenduar se publiku po njihet me veprën e plotë letrare të tij. Megjithë reklamimet e bëra aq bujshëm, poeti, diplomati dhe atdhetari i madh i vargut elegant dhe i veprimit qytetar, ende s’është thënë e lexuar i tëri.

Do të ravijëzojmë sadopak çështjen se përse Ali Asllani ende s’është lexuar i tëri. Përgjigja e parë që na vjen ndoresh është se ai patjetër s’është botuar i tëri. Më moshatarët në Vlorë thonë se, ende nuk po e shohim atë Ali Asllan që kemi njohur, që na kanë rrëfyer të parët tanë; ata, të cilët e kanë njohur vërtet të plotë atë, emrin, bëmat dhe veprën letrare të tij, lënë shkruar. Në poezitë e xha Aliut, ku spikat furishëm shpirti atdhetar trazuar bukur dhe me finesë me ndjenjën poetike, vërejmë se vjershërimet romantike i ka entuziaste dhe s’bën t’u futësh gërshërë e t’i qethësh, (aq më tepër sot, kur kemi veshur poture moderniciteti dhe gunë të qytetarisë demokratike). Është i turpshëm dhe i pamoralshëm gjesti i “bllokimit” që i bëhet asaj pjese të krijimtarisë letrare të Lirikut të madh të Labërisë, Vlorës dhe Shqipërisë, e cila, nga “pronarët” e shkrimtarisë shqiptare, ende gjykohet si letërsi dekadente e “pa partishmëri proletare” (sot kupto: interes ose para). Poeti ka krijuar si i ka ardhur muza, ato i që ka ndjerë shpirti. Ai ka shkruar për ndjenja, mendime, vende, njerëz, ngjarje, edhe për persona, që me bëmat e tyre “pozitive” apo “negative”, patjetër janë futur në fondin e historisë së popullit shqiptar, por  nga të pasmit e vertikalitetit drejtues u trajtuan si personazhe historikë të liq, të zinj, jo të mirë, të kuq. Hajde, dakort për dje, po sot, një çerek shekulli demokraci?!…Është thënë e shkruar që A. Asllani ka shkruar vjersha që në moshë të re, por u bë i njohur me poemën “Hanko Halla”, që e botoi në vitin 1942 (në fakt poema është shkruar në vitin 1929 dhe botimi i parë i saj është bërë në vitin 1932). Në librin “Studime për letërsinë shqiptare” (1988), gjatë analizës që i bëhet poemës së Musarajt “Bujku i Hanko Hallës” (vb. 1934) shkruhet: “Në këtë poemë për herë të parë Shevqet Musaraj ka përdorur gjerësisht gjuhën, frazeologjinë, sinkaksin poetik dhe vargun popullor, vërtet sipas modelit të përpunuar prej Ali Asllanit, po të pasuruar e të përshtatur temës së veprës dhe tipit që është vënë në qendër të saj”[6]. Edhe në disa libra të lirikut vlonjat apo kushtuar atij (që panë dritën e botimit pas viteve 1990-të) jepet e paplotë bibliografia e botimeve të autorit. Por, specialistët e fushës në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë, njerëzit e arsimuar dhe të specializuar për katalogimin e librit e bëjnë mirë punën; atë që u takon, që duhet të bëjnë, e bëjnë detyrën me korrektesë shkencore. Gjykojmë se një studiuesi të veprës poetike të Ali Asllanit, mund t’i vlejë informacioni i mëposhtëm, të cilin po e paraqesim vërtetësisht, (dhe e ndjejmë si detyrim, mundësi dhe kënaqësi), meqenëqë kemi arsimimin e specializimin në fushën e shkencës së Bibliotekonomisë. Numri i regjistrimeve të gjetura në faqen elektronike të Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë në Katalogët Online për autorin Ali Asllani është 17 dhe numri i regjistrimeve të shfaqura është 17. Dhe konkretisht, nga vepra letrare e botuar e Ali Asllanit, në Bibliotekën Kombëtare janë regjistruar këto njësi bibliografike:

1. “Mbreti i ynë”: vjersha; Vlorë, Shtypshkronja “Atdheu”, 1935, 10 faqe, (4 kopje);
2. “Mbreti i ynë”: vjersha për zogun; Vlorë, Shtypshkronja “Atdheu”, 1936, 10 f., (3 kopje), [Libri që kam unë (i vitit 1936) ka 12 faqe];
3. “Hanko Halla“: Tiranë; “Kristo Luarasi”, 1942, 54 f., (5 kopje);
4. “Vidi vidi pullumbeshë dhe Hanko Halla”: vjersha, paraqitur dhe red. nga Razi Brahimi, Tiranë: “Naim Frashëri”, 1960, 144 f. (18 kopje);
5. “Shqipëria kryezonjë”: vjersha; Tiranë, “Naim Frashëri”, 1962, 63 f., (5 kopje);
6. “Vajzat dhe dallëndyshet” Tiranë, “Naim Frashëri”, 1964, 83 f., (7 kopje); [libri ka red. Donika Omarin, por nuk është shënuar në përshkrimin bibliografik të katalogut të Bibliotekës Kombëtare, Tiranë];
7. “… Ku merr zjarr rrufeja: vjersha të zgjedhura dhe “Hanko Halla“, [përmbledhje, (antologji)]; Tiranë: “Naim Frashëri”, 1966, 211 f., (5 kopje);
8. [Poezi]; [Titulli i serisë: Poezia shqipe]; Tiranë, “Naim Frashëri”, 1975, 89 f., 1 fletë portret, (4 kopje);
9. “Vepra”, zgjodhi dhe përgatiti: Kajtaz Rrecaj, red. Fahredin Gunga; Prishtinë, Rilindja [(Ky titull përbëhet nga V. 1: Poezi; V. 2 Poezi. Jeta dhe vepra): Vepra 1, 1984, 187 f., me 1 fl. portr., (3 kopje);
10. Vepra 2: Poezi. Jeta dhe vepra, 1984, 221 f. me 1 fl. portr. dhe bibliografi], (3 kopje);
11. “Poezi të zgjedhura”, përgat.: Jorgo Bllaci, red.: Jorgo Bllaci, Bardhosh Gaçe; Tiranë: “Naim Frashëri”, 1996, 209 f., me il., (5 kopje);
12. “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Toena, 1999, 294 f.; (Titulli i serisë: Kambana. Poezia e zgjedhur shqipe), (4 kopje);
13. “Hanko Halla”: poezi të zgjedhura, përgat. për shtyp: Përparim Xhixha, Tiranë: Mësonjëtorja e parë, 1999, 142 f., 1 fl. port., me parathënie një esse e Fatos Arapit “Kohët dhe poeti”, (5 kopje);
14. “Këngë të dashurisë”: poezi, red. Xhevahir Lleshi, Tiranë: Uegen, 2004, 84 f., (5 kopje);
15. “Hanko Halla”: poemë, red. Xhevahir Lleshi, Tiranë: Uegen, 2004, 48 f., (5 kopje);
16. “Hanko Halla”: poemë, Tiranë: “Naim Frashëri”, 2006, 94 f., (5 kopje);
17. “Vepra e plotë poetike”, përg.: Nasho Jorgaqi, Ardian Klosi; Tiranë: K & B, 2011, 381 f.; kopert. mbi aut. – dy fjalë në hyrje: f. 11-13 nga përgatitësit, (5 kopje).

Ndër studimet e reja kushtuar veprës së tij kujtojmë 3 monografitë e përgatitura nga prof.dr. Bardhosh Gaçe:

1. “Ali Asllani, liriku i madh i poezisë shqipe”, Tiranë, Eurorilindja, 1998, 39 f.];
2. “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, red. Nasho Jorgaqi, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1997, 302 f.;
3. “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”: ribot. i ripunuar, Tiranë, Toena, 2006, 440 f.;

– përmbledhjen “Ali Asllani, princi i lirikës shqiptare: konferenca shkencore”, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Akademia e Shkencave, Tiranë, Universiteti Teknologjik “Ismail Qemali”, Vlorë; Tiranë, Maluka, 2007, 164 f.;

– si dhe monografinë e autorit Shkëlqim Zotaj: “Tipologjia e lirikës së Ali Asllanit”, sprovë letrare, red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Globus R., 2007, [164 f.]

Ndërkohë, që vërejmë se vepra e plotë, (ajo e plota fare, jo ajo që reklamojnë botuesit e derisotëm) e Ali Asllanit ende nuk është botuar as sot, një gjysmë shekulli pas vdekjes së Tij. Nuk njihet deri në fund vepra e tij apo ende sundon mentaliteti? Pse? Nga kush paskemi frikë xhanëm? Vuakemi nga komplekset e së kaluarës. Na mundoka mirëfilli apo s’e pranokemi dot hapësirën e pastër, të kaltër, të bukur, të mirë e të dobishme të demokratizimit qytetar të vetvetes, të shpirtit tonë, vetëdijes sonë, fjalës së folur dhe  sidomos asaj së shkruarës. Pse, o, kaq keq na paska kompromentuar e deformuar pjesa e poshtme e letërsisë ideologjike socrealiste, me kornizat e shkrimit bardhë e zi, me funksionimin e skemave të krijimit në rresht?! Me çfarë sonde u dashka larë stomaku i këtij lloj mendimi të indoktrinuar që na paska pushtuar materien dhe ndërgjegjen tonë segmentare, saqë nuk u çliruakemi dot?! Apo, mos vallë duam vetë të vuajmë nga ky lloj pushtimi?! Akoma vetëm poetët partiakë me poezi partististe do të promovojmë? (Sot: parti = interes+para). Kujtesa e leximit në këtë situatë po na sjell në ekran të vështrimit studimor thënien famëkeqe e me flamë të Leninit: “Poshtë letrarët pa parti!” Botojeni, ore të mjerë, poetin siç ka shkruar! Pse e censuroni kaq rreptë? Ç’keni ju?! Është stafeta e brezave që e gjykon veprën e tij. Është koha që i vë notën poetit për krijimtarinë letrare, në të cilën ka shprehur në mënyrë figurative mendimet, idetë e ndjenjat me anë të fjalës së bukur. Është përsëri koha që i vë notën poetit për nivelin artistik, morfologjinë poetike, rregullat e metrikës, stilin apo dhe stilistikën e gjuhës poetike të autorit, ritmin, përdorimin e mjeteve të ndryshme të përforcimit të shprehjes së fjalës, deri tek përdorimi i veçorive akustike të asaj fjale aq të ëmbël. Ali Asllani krijimtarinë letrare e ka tërësisht në formë vjershe dhe ajo na rrëmben, na bën për vete. Ka një bukuri magjepse, si ndër pak autorë. Asllani është një poet shqiptar që u lind, jetoi, luftoi, punoi, ndërtoi, udhëhoqi, gaboi, dashuroi, u plak e vdiq për Shqipëri dhe në Shqipëri. Ai donte një Shqipëri të mirë, me emër, me dinjitet, qytetare, të dashur, të bukur. Kjo vihet re në çdo vjershë të autorit e prandaj lajtmotivi i veprës së Tij letrare ngelen vargjet brilante: “Vlorën edhe Vlorën/ thelp e kam në zemër,/ ditën e kam dritë,/ natën e kam ëndërr…”[7] Ai është gjitholog i vërtetë dhe një bilbil i bukur i poezisë shqiptare. Krijimtaria e Ali Asllanit, për veçoritë që ka, për individualitetin, tipiken, kontekstin, nëntekstin, këndvështrimin e trajtimit si poezi e rrethanave apo qëllimore, si art i Ali Asllanit mund të jetë shumë bukur një shkollë letrare për shkrimtarët e tjerë, një shkollë e mjeshtërisë artistike. Po atëhere, përse nuk botohet i plotë Ali Asllani? Se ka shkruar për Zogun? Edhe?!… “Ku është problemi”?! … Ai, po ashtu, ka shkruar poezi të mrekullueshme dhe për Perlat Rexhepin, (njërin nga 3 heronjtë e Shkodrës, që, bashkë me Branko Kadinë dhe Jordan Misjen, ranë në përpjekjen legjendare më 22 qershor 1942 kundër fashistëve në Shkodër). Poezia “Perlat Rexhepi” e Ali Asllanit me 5 strofa 4 vargëshe, me rimë melodioze të kryqëzuar abab, është e dashur, frymëzuese, ka gjuhë të sinqertë e burrërore, vargje të mbrujtura me thekse shumë prekës, një gjashtërrokësh të thjeshtë e magjik, nota retorike, ku ngrihet i gjallë e madhështor portreti i bashkëfshatarit të tij – dëshmor lirie në përfytyrimin e lexuesit. Edhe për Vajzën (vendlindjen e tij), edhe për Vlorën, edhe për Labërinë, edhe për Shqipërinë ka shkruar me shpërthime romantike, herë me nota iluministe e himnizuese, herë me ngjyra realiste. Ai është qejfli në varg, qejfli në jetë, i ndezur në vargje siç qe në jetë, i pastër në vargje, siç qe një jetë. Qibar në çdo gjë, siç e njohin në Vlorë dhe Sovran i fjalës. Ai është Këngëtari i Lirisë. Madje, edhe nga personalitete politike të regjimit të kaluar ai është cilësuar KËNGËTARI I LUFTËS SË VLORËS, sepse i tillë ishte, sepse ai dhe askush tjetër e bëri Himnin e Luftës së Vlorës, atë këngë solemne kushtuar asaj beteje çlirimtare me dobi kombëtare, këngë që mbahet si simbol i asaj ngjarjeje të shënuar. “Vlora – Vlora” e Ali Asllanit u muzikua nga Thoma Nasi, vatrani atdhetar, i cili erdhi me bandën muzikore “Vatra”, që nga Amerika, se e thirri gjaku, kocka, zëri i të parëve, e kërkoi mëmëdheu, bashkë me trimat. Dhe kështu, vjersha e poetit, kryekatundarit, kryebashkiakut vlonjat u bë një vepër muzikore lirike, me përmbajtje patriotike, që këndohej jo vetëm nga kori, por nga gjithë luftëtarët e Njëzetës.

Le të kthehemi tek “dregëza” e xha Aliut, tek ajo kleçka në biografi, që ende mundoka keq botuesit tanë të shqyer (më falni … të shquar…). I thonë dhe rapsod ca nga këta kritikët tanë profanë me fasadë kollaresh a mjekrash të ditura. U duket se e zbresin nga piedestali, por s’e luptojnë që kohë e kohëra kalojnë e Ali Asllanit vetë vepra e tij e tejkohshme, e fuqishme e aktuale e bën profét të bardhë të artit të fjalës. Po çfarë thotë Ali Asllani në ato vargjet e pa njohura sot e 80 vjet, xhanëm? Nga leximi i libërthit kuptojmë se poeti (në atë kohë 51, 52 apo 53 vjeçar) ka krijuar 202 vargje, të thurura përkatësisht në vjershat “Zog i Parë”, “Fat’ i yn’ i mir’ udukë”, “Rreth Mbretit gjith vëllezër”, “Ka më tepër duf shqiponja, se kur fryn e vetëtinë”, “Me ty jemi”, “Mbani kokat atje sipër, ku mer zjarr’ e flak’ rrufeja”, “Në Atdheun e Shqiponjës” dhe “Flamurit kombëtar”, që janë vjersha lirike madhështore, ku lavdëron e himnizon mbretin e vendit në ato vite. Ali Asllani është shfaqur një zë i vërtetë i kohës që jetoi dhe vjen tek ky libërth siç qe, zëri i kohës së tij. Nuk mund të dilte nga koha dhe personazhet e asaj kohe që jetoi, (se e punësoi, e vlerësoi, e kënaqi, e joshi, e ndëshkoi, e shqetësoi dhe prapë e nderoi). Ky pra është Ali Asllani. Ka përdorur gjuhë romantike, lëvdata të tepruara dhe i ka bërë ca lajkatime të tepruara Zogut?! Po, i ka bërë. Është poet ai. Dhe poeti njeri është. Njeri i ndjeshëm, si të tjerët (më pak a më shumë – tjetër gjë), por që mund ta shprehë edhe artistikisht në vargje ndjesinë që ka. Ashtu e ka ndjerë. Ashtu i ka ardhur. Ashtu i paskej thënë, si duket, kali me fletë i Pegasit, kur poeti i hipi dhe u pa nga të tjerët për herë të parë më 1935 – ën me zërin e tij më vete, jo në kor me të tjerë. Nga Nexhat Hakiu mësojmë se vjershat e para A. Asllani i ka shkruar turqisht, kur ishte nxënës në gjimnazin e Janinës, [pas viteve 1898], sidomos në vitet 1902 – 1903 në të përkohshmet: “Malumat” (“Dituria”-Stamboll) “Mysaver fen e edep”, (“Përfytyrimi i shkencës dhe edukatës”, “Baballëk”, që dilte në Konjë[8], etj. Ndërsa, nga vjershat fillimtare poeti nis t’i botojë aty nga vitet 1913-’14. Në vitin 1914, kur ishte internuar në Itali hartoi një poemth me karakter patriotik, që mund të merret si pikënisja e veprimtarisë së tij letrare në gjuhën shqipe. Janë më tepër se 53 vjersha të shkruara me frymë patriotike, por shumica nuk e panë dritën e botimit. Ai botoi në shtypin e kohës në gjuhën shqipe krijimet “Mir’se ardhët” e “Marshi i Vlorës”, gazeta “Mbrojta Kombëtare”, Vlorë, 28 Tetor 1920; “Vjersha për shkollarë”, revista “Minerva”, nr. 1, 1932 (të vetmet për të vegjël që ai botoi). Në vëllimin “Vajzat dhe dallëndyshet” janë botuar fragmente nga poema didaktike “Kujtime të vjetra” (97 vargje në 5 kre) me shënimin në fund të faqes: “Poema “Kujtime të vjetëra”, prej së cilës botojmë disa fragmente, është shkruar në vitin 1921 në formën e këshillave për brezin e ri, i cili duhej ta shihte çdo gjë nën prizmin e interesave t’atdheut dhe të mos binte në kurthin e të liqve dhe armiqve”[9]. Po në këtë vëllim është botuar vjersha “Një flamë” (një spiuni) me shënimin fundor: “Vlorë, 1917”.[10] E famshmja “Hanko Halla” u botua pjesë-pjesë në “Kosova”, nr. 1, 2, 3, maj 1932, Kostancë, Rumani (shkruar në Sofje, 1929), bot. i plotë i poemës: revista “Shkëndija”, nr. 24-25/ 1942); në vitin 1932 “Në Atdheun e Shqiponjës”, gazeta “Besa”, nr. 1273, viti 1935, etj.

Sipas M. Gurakuqit, në vitin 1932 do të gjejmë vjershën e parë të Asllanit kushtuar Zogut, titulluar “Mbreti ynë” (shih: “Besa”, 1932, viti II, Nr. 435, f. 2) botuar edhe në “Minerva” (shih: “Minerva”, 1932, nr. 2, f. 1). Një vjershë me të njëjtin titull do ta gjejmë prapë te “Minerva” dy vjet më vonë (shih: “Minerva”, 1934, nr. 23-24, f. 3), ndërsa më 1935 me të njëjtin titull do të botojë një libër. (shih: “Ali Asllani “Mbreti ynë”, Vlorë, shtyp. “Atdheu”, 1935). Ai vijon të botojë disa vjersha me karakter patriotik dhe shoqëror. Kështu më 1933 në “Minerva” boton vjershën “Zonjat hedhin valle” (shih: “Minerva”, 1933, Nr. 12-13, f. 8). Po në këtë revistë “Soirèe” (Festë) (shih: “Minerva”, 1933, Nr. 6, f. 14), në “Besa” vjershën “Flamurit kombëtar” (shih: “Besa”, 1933, viti III, nr.715, f. 3). Një pjesë të poemës së tij të dëgjuar “Hanko Halla” e botoi së pari në revistën “Minerva” më 1933 (shih: “Minerva”, 1933, Nr. 10, f. 4) e po në këtë vit, në të njëjtin organ, do të botojë një pjesë tjetër. Ali Asllani do të bashkëpunojë edhe në organe të tjerë, si “Ilyria” (vjersha “Ismail Qemali”, 1935), “Kombi” (vjersha “Gjoni”), “Bota e Re”, “Vatra shqiptare”, “Tomorri i Vogël”, Fryma”, “Revista Letrare” etj.

Në librin me poezi të zgjedhura “Vidi-vidi pëllumbeshë”, (1999) gjejmë krijime: nga cikli i lirikave të dashurisë si “Vajzat heqin valle”, e cila ka në fund shënimin 1929 dhe vjersha e gjatë “Vajza Shqiptare”, qershor 1930; nga cikli i poezive patriotike “Ç’do të thotë patriot?”, 1916; “Dëshpërim dhe shpresë”, 1918; “Buza ime kur do qeshë?”, 1918; “Do na bënet Shqipëria? (Si përgjigje pyetjes që bëri Halim Xhelua)”, 1919; “Sazani”, 1919; vjersha e gjatë “Ismail Qemali”, 1919, poema “Fejzo Xhafua”, 1919; “Unë dhe bota”, Vlorë, korrik 1919; “Vlora, Vlora! (Pjesa I – para luftës)”, 1919; “Vlora, Vlora! (Pjesa II – pas luftës”, 1920; “Mir’se ardhët” Vlorë, shtator 1920; “Këngë”, 1921; “Për dëshmorët”, 1922, “Ah, ky vënd…”, 1924 dhe “Mbani kokat sipër ku merr zjarr e flak’ rrufeja”, 1935; nga cilki i poezive shoqërore (satirike) “Një flamë (Një spiuni)”, 1917; “Ja programi im është ky”, nuk ka vit të shkruar, por shënimin “Kjo vjershë është shkruar me rastin e zgjedhjeve të deputetëve  në kohën e Zogut” (shih: f. 164) dhe poema e gjatë “Dasma shqiptare”, Sofje, qershor 1928.

Në librin “Vajzat dhe dallëndyshet”, botuar pas çlirimit është edhe poezia “Flamuri kombëtar”[11] me 27 vargje dhe 7 thyerje vargfundorësh me fjalë 2-3 rrokëshe. Poezisë i është bërë një dush i mirë, duke i pastruar strofat ku përmendet Zogu. S’do mend shumë të kuptohet që poezia është qethur mirë e mirë nga vargjet e strofat me Mbret, sepse në botimin e vitit 1936 kjo vjershë ka 50 vargje[12].

Kritiku Mark Gurakuqi na ka lënë një ndër botimet më serioze për jetën dhe veprën letrare të Ali Asllanit, studim monografik (me gjithë ndonjë rezervë që mund të kemi, e cila do të dalë në vijim të kësaj trajtese). Ai shkruan “Një ndër krijimet ma të mirë poetike patriotike të Ali Asllanit asht vjersha “Mbani kokat atje sipër, ku merr zjarr e flak’ rrufeja!” (Asht vjersha e besimit, e bindjes se për Shqipninë do të vijnë ditë të bukura, edhe për ata që i kanë zemrat e plagosuna nga lufta, burgjet, “kurbetet e flamosura”. Këndej del edhe thirrja e poetit: “Pra të gjith’ për njëri-tjetrin dhe me bindje të patundur,/ Rreth flamurit të pandarë, rreth atdheut të pamundur,/ Të patundur, të pamundur, as nga era as nga reja,/ Mbani kokat atje sipër, ku merr zjarr e flak’ rrufeja!”[13]. Ky variant është botuar dhe në poezinë me të njëjtin titull në vëllimin me poezi të zgjedhura të vitit 1996[14]; po ashtu, pa asnjë ndryshim edhe në botimin tjetër vijues me poezi të zgjedhura të vitit 1999[15]. Kjo poezi është botuar edhe tek libërthi “Mbreti i ynë” me po të njëjtin titull: “Mbani kokat atje sipër, ku mer zjarr’ e flak’rrufeja”, por në 12 vargje. Në të dy botimet poezia ka 16 vargje dhe në fund të faqes vitin [e botimit] 1935. Në botimet e 1996-ës dhe 1999-ës strofa e parë: “Kurse dimri bën të tijat, faq’ e dheut ngelet keq,/ kurse dega, fleta thanen [thahen është në bot. e v. 1935[16]], çdo gjë vuan e çdo gjë heq!/ si një dorë, dor’ e zotit [në origjinal është shkruar me shkronjë të madhe: Zotit], ajo dor’që s’ka të dukur,/ dalngadalë, nënë tokë, përgatit behar’ e bukur”[17] pothuaj nuk është ngacmuar. Strofa e dytë me vargjet 5-8 në botimet e 1996-ës dhe 1999-ës vjen në formën: “po ashtu dhe këtë ditë, ku gjith’ bota u goditë/ dor’ e bardh, e patriotve pa dyshim që përgatitë,/ përgatit një dit’ të bukur, një të arthme më të pasur!/ ku do qesh’e do dëfrej edhe zemra më e plasur![18]”. Në variantin e parë, që përbën strofën e dytë të vjershës, është shkruar kështu nga Ali Asllani: “Po ashtu dhe këtë ditë, ku gjith’ bota u goditë/ Dor’ e bardhë e Zogut t’Parë pa dyshim që pregatitë,/ Pregatit një dit’ të bukur, një të arthme shum’ të pasur!/ Ku do qesh’e do dëfrejë, edhe zemra më e plasur.[19]” Është shtuar në të dy rastet një strofë, vendosur e treta në trupin e poezisë dhe pikërisht vargjet 9-12 “ku do qesh e do dëfrej’ajo nënë dhe ajo…haj!/ ajo nuse shamizezë rreth govatës laj’ e qaj’,/ rreth govatës laj’ e qaj’ me ca halle e plagosur,/ me ca halle, me ca burgje, me kurbete të flamosur!”. Duke u bazuar tek kjo strofë (e shtuar) M. Gurakuqi komenton poezinë patriotike të Asllanin, siç e sipërcituam (shih referencën 13). Por, në dy botimet e para, të viteve 1935-‘36 kjo strofë nuk është …

Strofën e tretë dhe të fundit e vjershës, në botimin e parë, e lexojmë me këto vargje të Ali Asllanit: “Pra të gjith’ për njëri-tjetrin dhe me bindje të patundur,/ Rrotull Mbretit të pa ndarë, rreth’ Atdheut të pa mundur,/ Të pa tundur’ të pamundur, as nga era as nga reja,/ Mbani kokat atje sipër, ku merr zjarr e flak’ rrufeja!”[20]. Në botimet e viteve 1996 dhe 1999 kjo strofë vjen në variantin që përmendëm nga kritiku Gurakuqi dhe nuk e quajmë të nevojshme ta përsërisim.

Në librin me poezi të zgjedhura “Vidi-vidi pëllumbeshë”, (1999), siç vëmë re, është botuar dhe poezia “Mbani kokat sipër ku merr zjarr e flak’ rrufeja”, në 16 vargje me 3 strofa, e cila është gjetur e gjashta në ciklin 8 vjershor të libërthit “Mbreti i ynë”, po me titullin “Mbani kokat sipër ku merr zjarr e flak’ rrufeja”, 1935, por me 3 strofa katërvagjgjëshe=12 vargje. Në botimet e viteve 1935-‘36 nuk gjendet strofa e tretë që është shtuar në botimin me poezi të zgjedhura të vitit 1999. Vargu 6, strofa 2 (1936) është “Dor’ e bardhë e Zogut t’Parë, pa dyshim që pregatitë” (shih: bot. cit., f. 7), ndërsa po ky varg i kësaj strofe (1999) bëhet “dor’ e bardh, e patriotve pa dyshim që përgatitë” (shih: bot. përkatës, f. 146); pra është zëvendësuar emri i përveçëm Zog i Parë me emrin e përgjthshëm patriot. Vargu 10, strofa 3 (1936) është “Rrotull Mbretit të pa ndarë, rreth’ Atdheut të pa mundur” dhe bëhet “Rreth flamurit të pandarë, rreth atdheut të pamundur” (shih përkatësisht librat në faqet e sipërcituara). Në botimin e vitit 1999 është përfshirë vjersha “Flamuri Kombëtar”, f. 93 – 94, por pa vit botimi. Ka 27 vargje  në 8 strofa, kurse në botimin e v. 1936 ka 50 vargje në 16 strofa. Pra, në botimin e vitit 1999  vjersha vjen e qethur mirë, e përgjysmuar, ku, patjetër, gërshëra ka  hequr emrin e Zogut dhe vargjet idilike kushtuar atij nga autori, ato vargje ku fluturimet romantike asllaniane nuk mbajnë më fre: “Me një fat të bardhë borë,/ Më të bardh’ nga bor’ e malit;/ Bashk’ me ZOGUN me kurorë,/ Me një yll në mes të ballit”. […]

Pezmatueshëm, shtrojmë pyetjen: Akoma do të ecim me metodën e realizmit socialist, karakterin klasor të letërsisë, revolucionarizimin e mëtejshëm e të gjithanshëm të jetës së vendit, luftën dhe përpjekjet e masave punonjëse për kapërcimin e vështirësive të shkaktuara nga bllokada armiqësore, dënimin e njëzëshëm nga masat punonjëse të armiqve dhe tradhëtisë revizioniste, vizatimin e njeriut të ri muskuloz, heroik e vetëm me anë pozitive e me të tjera e të tjera lodhësira të tilla zverdharake e të bezdishme?! E pra, pse?! Se i ka shkruar ditirambe Zogut?! I ka thurur ode?! Po njihet ditirambi në letërsi. Është i ngjashëm me oden. Qysh në lashtësi, në Greqinë e Vjetër këndoheshin këngë korale, të gëzueshme e plot gjallëri për nder të Dionisit, perëndisë së rrushit e të verës. Edhe odet, si vjersha lirike a këngë solemne, me frymë të ngritur, që u kushtohen ngjarjeve historike të shënuara a njerëzve të shquar ose që shprehin me forcë ndjenjat e dashurisë, të nderimit, të gëzimit, të miqësisë, etj., janë përdorur për të shprehur diçka të rrallë, ndjesore sipërore, një mirënjohje të veçantë. Njihet dhe poezia e angazhuar. Pse gjeniu gjerman Gëte a nuk qe poet oborri i Weimarit? A nuk i ka thurur ditirambe ai dukës Carl-August [në fund të shek. XVIII (vitet 1775 e më pas)]? Por, në Vajmar Republika e parë Gjermane nxori kushtetutën e saj, ndërsa sot Vajmari njihet si kryeqytet i kulturës europiane. Mos të ikim tutje. Noli a nuk i ka kënduar ditirambe Skënderbeut?! Po të quajturat rapsodi të Lasgushit apo kënga e popullit tonë për Ismail Qemalin a nuk janë ditirambe?! Vetë vjersha e gjatë e Ali Asllanit kushtuar “Plakut profit” a nuk është e tillë?! Dritëroi e Kadareja a nuk i kënduan himne e ditirambe Enverit?! (Nuk po merremi me kakarisjet letrarucka që u lëpihen këtë çerekshekullin e fundit karagjozopolitikanëve tanë, jo vetëm të nivelit të sipërm, por edhe atyre më minorë, por të trashë nga qeseja dhe gjëmat që të bëjnë …). Gjithsesi, ky realitet shkrimor nuk ua ul vlerat dhe lartësinë letrare, që kanë fituar me penë e dinjitet krijues. “Bota, fatkeqësisht është reale”, shkruan Jorge Luis Borges. Pse u dashkan mohuar të vërtetat? Aq më tepër në letërsi. Poeti është pena artistike e kohës, është zëri i saj i zbukuruar me figura letrare. Bota ka kënduar dhe këndon ditirambe. Dhe do të këndojë. Edhe të pamerituara. Jetëgjatësia e tyre, udhëtimi që bëjnë në kohën e nesërme është treguesi konkret i vlerave artistike dhe estetike, apo dhe atyre morale, atdhetare, qytetare e universale të këtyre lloj krijimeve letrare, (të merituara apo të pamerituara). Ndërkohë, 76 vargjet sarkazmatike të “Hakërrimit” të tij të fuqishëm: “Hani, pini e rrëmbeni, mbushni xhepe, mbushni arka,/ të pabrek’ u gjeti dreka, milioner’ ju gjeti darka!/ Hani, pini e rrëmbeni, mbushni arka, mbushni xhepe,/ gjersa populli bujar t’ju përgjgjet: peqe, lepe!/…Hani, pini e rrëmbeni, është koha e çakenjvet;/ hani, pini e rrëmbeni, ësht’ bot’ e maskarenjvet/…Dallavera nëpër zyra, dallavera në pazar,/ dallavera me të huaj, dallavera me shqiptar’/…Ja, ja grushti do të bjeri përmbi kokat e zuzarëve,/ koha është e maskarenjve, po Atdheu i shqiptarëve!… [1942] janë si 76 vetëtima titanike për pushtetarokaragjozët e sotëm, që nuk i reciton vetëm Reshat Arbana, Mirush Kabashi, Bujar Asqeriu apo Vaso Godo, por mbarë shqiptarët, të 10 miljonët!

Burimi i frymëzimit poetik dhe prodhimi letrar origjinal, autentik i Ali Asllanit përbën një rast unikal të krijuesit shkëlqimtar dhe të pashtershëm, që di si ta shfrytëzojë gurrën popullore, që di ta përzgjedhë ujin e kulluar folkorik, që di ta pijë, që di si dhe sa të pijë, me synimin që t’i bëjë mirë për shëndetin letrar të tij dhe të shqiptarëve. Krijimtaria e tij është bio labe, bijë letrare e natyrës shqiptare, e pastër, e virgjër, si ajo. Gjuha e tij lokale, kur shpërthen nga pena e mjeshtrit, merr përmasa universaliteti. Asllani është vështrirë të përkthehet në gjuhë të huaja, për të mos thënë që mund të jetë poeti i vetëm shqiptar, që më bukur se në shqip s’tingëllon në asnjë gjuhë tjetër të botës. E kush mund ta përkthejë, fjala vjen, vargun e tij: “Gugu-gugu guguftu!”, etj., etj. Se ka atë visar fjale, se përdor ato idioma të rralla si thesare shpirti, se ka atë magji arti, muzikalitet e fuqi vargu, lartësisht të bukur në thjeshtësinë dhe spontanitetin befasues të të krijuarit, ndaj Ali Asllani është ALI ASLLAN. Edhe ironinë e ka të bukur, jo fyese. I shkon, se di kur, ku, në ç’masë dhe për ç’efekt ta përdorë. Ai të kënaq shpirtin e të shëron xhanin në shqip. Si ai. Ku të gjendet një Fan Nol i Ri, që, ashtu si Noli i madh pruri në shqip Kajamin, Shekspirin, Servantesin e viganë të tjerë të letrave të globit, ta japë në gjuhë të huaja Ali Asllanin me tërë madhështinë e ndritshme të artit poetik që na la trashëgim si një shufër e rrallë floriri në letrat shqipe?!

*) Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Fasalchi”,

                    Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA

[1] )Shehu, Agim: “Nënshtetas i mbretërisë së lirikës”, shih: Gaçe, Bardhosh, “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, Tiranë, Toena, 2006, f. 111.

[2] ) Bllaci, Jorgo: “Miku i të gjithëve, Ali Asllani”, shih: “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, vep. e cit., f. 103-104.

[3] ) Hamit, Sabri: “Letërsia moderne shqiptare”, Tiranë, Alb-ass, 2000, f. 311.

[4] ) Shehu, Agim: “Nënshtetas i mbretërisë së lirikës”, vep. e cit., f. 113.

[5])  Xhaxhiu, Muzafer, “Kush është Ali Asllani”, po aty,  f. 77.

[6] ) “Studime për letërsinë shqiptare”, Pj. 2, Tiranë, Akad. e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Inst. i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, 1988, f. 398.

[7] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 39.

[8] ) Hakiu, Nexhat; “Shkrimtarët shqiptarë, prej Lidhjes së Prizrendit deri sot [v. 1930]”, “Ali Asllani” Tiranë, Botim I Ministris’ Arsimit, 1941, XIX, Pj.2,  f. 326-327.

[9] ) Asllani, Ali; “Vajzat dhe dallëndyshet”, Tiranë, “Naim Frashëri”,1964, f. 13.

[10] ) Asllani, Ali; “Vajzat dhe dallëndyshet”, vep. e cit. f. 41.

[11] ) Asllani, Ali; po aty, f. 49-50.

[12] ) Asllani, Ali; “Mbreti i ynë”, “Atdheu”, 1936, [f. 10-12].

[13] ) Gurakuqi, Mark; “Jeta dhe vepra letrare e Ali Asllanit”, studim monografik, shih: “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, vep. e cit., f. 235.

[14] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 49.

[15])  Asllani, Ali; “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; Tiranë, Toena, 1999, f. 146.

[16] ) Asllani, Ali; “Mbreti i ynë”, “Atdheu”, 1935, [f. 7].

[17] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 49; Asllani, Ali; “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; Tiranë, Toena, 1999, f. 146.

[18] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 49; Asllani, Ali; “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; Tiranë, Toena, 1999, f. 146.

[19] ) Asllani, Ali; “Mbreti i ynë”, “Atdheu”, 1935, [f. 7].

[20] ) Po aty.

 Parimet dhe struktura, konceptualiteti i autorit Eqerem Canaj  në formulimin e librit studimor “Mendim estetik mbi letërsinë bashkëkohore”./

 Nga MSc. Albert HABAZAJ/*

Setenca e gjeniut të letrave Johan Volfgang Gëte: “Më shumë dritë mendimi, më shumë dituri, më shumë vërtetësi” duhet të çeli syth te shkrimtari dhe  esteti Eqerem Canaj me zhvillim në librin “Mendim estetik mbi letërsinë bashkëkohore (autorë vlonjatë)”

Ky libër është një studim i mirë, që i rrit vlerat autorit në kontributet e tij letrare dhe i shërben qytetit. Kjo vepër realizon një shërbim për Vlorën, një ndihmesë për shkollat e mesme, sepse pikërisht “Mendimi estetik mbi letërsinë bashkëkohore: autorë vlonjatë – është regjistër vlerësues për krijimtarinë e sotme letrare që prodhohet në Vlorë. Ky fakt meriton vëmendje sepse bëhet fjalë për “një letërsi shqipe në miniaturë, pjesa jugperëndimore e saj”, siç shprehet me dashamirësi prof. Zeqirja Neziri, i Katedrës së Letrësisë Shqipe, Shkup. Gjykojmë, se ai ka patur parasysh që në Ndërtesën Letrare Shqiptare katër dhoma të katit të parë i kanë patur të zotët nga Vlora dhe konkretisht: Ali Asllani – dashnor i poezisë së vesuar, Petro Marko – kalorës i lirisë, rebel me tufanet, Shevqet Musaraj – shkrimtar i angazhuar i spikatur për humorin e tij, Fatos Arapi – krijues i poezisë moderne shqiptare, fitues i çmimit të parë në Europë për poezi vitet e fundit dhe në fillim të tyre e në themele të Ndërtesës  Letrare Shqiptare, eruditi biblik Eqerem bej Vlora, i famshëm për bibliotekën e tij jo vetëm në Shqipëri, por në tërë gadishullin e Ballkanit. Në Ndërtesën Letrare Shqiptare dhe në Kat të Parë dhe në katet e tjera kishte dhe ka dhoma të tjera më të vogla me zotër nga Vlora. Një nga këta zotërinj është edhe miku i Letrave Eqerem Canaj, që po i bëjmë sot këtë respekt të merituar.

Ndër parimet që ka ndjekur autori në ndërtimin e librit do të veçoja:

1 – Trajtimin global të autorëve që kanë botuar libra mbas viteve `90 të shekullit të kaluar deri më sot, të cilët kapin shifrën 99 tituj për 93 autorë.

2 – Për të studjuar dhe për të shpjeguar mendimin e tij estetik për veprat, ai ka përdorur një kërleshje të metodës analitike me atë sintetike.

3 – Struktura e kësaj dhomëze letrare të Eqerem Canajt ka këtë përbërje të brendshme: Është e ndërtuar me 7 kapituj, që janë vendosur të lidhur sipas një rregullsie llogjike: Pjesa e parë rrok poezinë popullore të 19 autorëve të shkallëzuar që nga bejtexhinjtë, rapsodët, poetët popullorë e deri te Perandori i Polifonisë Labe Lefter Ҫipa apo zotëria i vargut të  ëmbël Nertesi Asllani.

Pjesa e dytë, përfshin poezinë moderne të 37 autorëve, ku natyrshëm bën hije të freskët zbukuruese edhe Hiqmet Meçaj, i krahasueshëm për artin e fjalës së tij me Xhevair Spahiun, Tomorrin e Poezisë Shqipe. Trajtohen Miljano Stefa, Alisa Velaj, Anastas Bita, Xhemil Lato, Seit Seitaj Albert Habazaj, Idajet Jahaj, Kristaq Xhaho, etj.

Pjesa e tretë trajton prozën dhe konkretisht tregimin e 17 autorëve, ku spikatin dhe emra të njohur si Shefqet Tigani, Astrit Hajdini, Astrit Xhaferri, Leka Skëndaj, Pali Shtëmbari, Skënder Hasko etj. Ky kapitull është dhe më i begati, sikur të mbush me më shumë frymë artistike. Kapitulli IV ka novelën e 5 autorëve dhe kreu V romanet e 7 autorëve të  tjerë. Disa nga shkrimtarët e këtyre dy xhanreve të fundit, esteti Canaj i ka pikasur që kanë qenë jo të shëndetshëm në realizimin artistik të veprës, por janë shfaqur si ndërtues të vobektë. Studiuesi e ka thënë fjalën e tij me guxim qytetar, me përgjegjësi profesionale, duke zbatuar një kriter të domosdoshëm që, pa ndershmëri intelektuale nuk ka kulturë serioze. Synimi i autorit ka qënë dashamirësia. Këto vërejtje të mos keqkuptohen, as të keqinterpretohen, sepse Canaj i bën për të mirën e Shëndetit Letrar të Shkrimtarëve të Vlorës sot.

Kapitulli VI trajton letërsinë për fëmijë, ku përfshihen 9 autorë. Në këtë letërsi Vlora ndihet më mirë deri në rang kombëtare dhe kritika e Canajt e pasuron më tepër vlerën e vjershave  dhe fabulave për moshën fëmijërore të autorëve të dëgjuar vlonjatë që nga i paharruari Ferhat Ҫakërri, Sazan Goliku, Bardhosh Gaçe, Pëllumb Velo. Një gjedhe e kësaj lënde apo kreu 7  trajton: “Një zë të veçantë në Letërsinë Bashkëkohore”, ku përfshihen 4 shkrime nga autorë të tjerë për poezinë -Hajk, për novelën dhe për romanin e vetë zotërisë Eqerem Canaj.

Natyrisht, që autori i këtij libri e di që Estetika = teori e së bukurës + artit dhe nuk e ka harruar fjalën e urtë të nobelistit Indian të vitit 1913 Rabindranath Tagore (07.05.1861-07.08.1941): “Yjeve nuk u vjen turp të duken si xixëllonja dhe, ne i afrohemi Diellit të madh, kur jemi të mëdhenj në thjeshtësi…”

Ndër kriteret e punës në laboratorin e tij krijues esteti Canaj nuk ka bërë përzgjedhje të veprave të autorëve, por ka trajtuar vetëm një libër të një gjinie, pavarësisht se autori mund të ketë botuar, ta zëmë dy libra me poezi, nëntë novela apo 37 romane!… Ta zëmë, ë? Se dhe bën vaki!… Studiuesi trajton në këtë botim vetëm 1 vepër për zhanrin përkatës që lëvron shkrimtari.

Vepra letrare ka dy pole: polin artistik + polin estetik: 1.- Poli artistik është teksti i krijuar nga autori. 2.- Poli estetik është realizim i polit artistik nga lexuesi. Bashkëveprim i tekstit me lexuesin e sjell veprën letrare në jetë. Këtë kriter autori e ka respektuar dhe, aq më tepër, me përgjegjësinë serioze të penës së tij emërton mesazhin njerëzve që harxhojnë lekë e prishin letër, se kilogramë me gërma janë harxhuar kot, prandaj me ato para që kanë më mirë të bëjnë një çezmë, të mbjellin pesë ullinj apo diçka tjetër të dobishme të bëjnë, të lënë një gjurmë, që të kujtohet për mirë e me respekt. Eqeremi e shikon një libër, i pari i këtij lloji në Vlorë. Punoi, harxhoi kohë, harxhoi mendim dhe me dashamirësi e fisnikëri mbolli një pemë në kopështin e letrave me këtë studim të mirë. Ndonjë kritizer mund t`i kujtojë Konicën që thoshte: “Ati ynë që je në qiell, jepna fuqinë të mbajmë gojën mbyllur, kur s`kemi gjë për të thënë…” Ndërsa nesër do të thonë për Eqeremin, se të ikshëm nga kjo jetë jemi të tërë. “Ky pluhur ishte burrë dikur”, sipas një fjale të artë të Uollt Uitmanit (Wollt Witman: 31.05.1819-1892).

Eqerem, ke bërë punë të mirë, me vlerë, ke shfaqur mjeshtërinë artistike me një stil lakonik. Mos u tut, se edhe Fridrik Niçe (Friedrich Nietzsche: 15.10.1844-25.08.1900), te “Kështu foli Zarathustra”, shkruan: “Vetëm kur të më mohoni të gjithë, do të dua të kthehem tek ju”.

Këtu te ne, i nderuar Eqerem Canaj, letërsia është si një republikë ku çdo kush mundohet të bëhet mbret. Ti, me përkushtimin tënd të palodhur bëre radioskopinë e letërsisë së sotme, të autorëve që janë dhe banojnë në Vlorë. Nesër do të duhet të bëhet një.

Le të bëhet dritë për lexuesit, për nxënësit dhe për studentët ky libër, që të njihet ecuria drejt ngritjes e personaliteteve krijuese të Vlorës. I urti Firdensi ka një visar për ne: “Mos e nga milingonën që mbart kokrra drithi/ sepse ka shpirt dhe shpirti është i ëmbël dhe i dhembshur”

Duke të uruar shëndet të plotë, u bekofsh nga e shenjta thjeshtësi dhe po e përfundoj këtu fjalën time më një kujtesë vëllazërisht poetike: As ti, as unë, as të gjithë krijuesit të mos e harrojnë këtë fjalë të urtë italaine: “Chi va piano, va sano” = (Kush ecën ngadalë, ecën i sigurtë).

*Albert R. Habazaj

Kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve

“Petro Marko”, Vlorë

Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, Albania

Share

Shkruan:MSc. Albert Habazaj/

Kur ishim të vegjël, në vitet 1967-1974, nxënës në shkollën 8-vjeçare “Halim Xhelo” të vendlindjes time, në Tërbaçin e dashur, drejtori i shkollës, mësuesi madh, që vërtet e meritonte të ishte Profesor, poeti popullor i teksteve të këngëve të grupit të madh të Tërbaçit, dragoi i këngës labe Kujtim MICI, punonte si ai edhe me folklorin. E veçanta e tij qe puna në sistem zinxhir me grupet e të rriturve, të burrave, të grave, me grupin miks, të pionierëve dhe të fatosave.

Kënga e Petro Parkos për Halimin. Mbaj mend, qysh nga klasa e parë deri në të tetën, që këngën “Halim Xhelo trim, o trim” e këndonte grupi i madh, ai miks dhe grupi i vogël, yni, i shkollës, vit pas viti (me variantet përkatëse). E dinim këngë të popullit, kur krijuesi rrjedh në përroin e përjetshëm të anonimatit. Në fakt ajo qe bërë këngë e dashur e popullit. Kur u rritëm, morëm vesh që ky tekst kishte një autor. Autor i këngës, aq të dashur edhe sot e kësaj dite në Tërbaç, në Labëri dhe në Vlorë është Kalorësi Rebel i Lirisë, i pamposhturi dhe i pavdekshmi Petro Marko Dhërmiu, që e adhuroj aq shumë, sa do të doja të qe lindur në Tërbaçin tim. Tekstin e këngës e kam lexuar më vonë në librin e parë me poezi të Petros “Horizont” (Tiranë, “Naim Frashëri”, 1959). Ja teksti i këngës: “Të kish rritur Labëria,/ Djalë i popullit Halim,/ Halim Xhelo trim o trim,/ (vargjet 2, 3 janë refren, shën. im – A. H) Të kish pritur Shqipëria,/ Të prit të delje në Vlorë,/ Me flamur të kuq në dorë,/ Po ti u trete i mërguar/ Në Francë, në vend të huaj,/ Shqipërinë për ta shpëtuar./ Ti vdiqe, njeri s’të qau,/ Mau djalëria, mau/ (ashtu është shkruar në tekst, është dialekt.: mbahu, shën im – A.H) Halimi rrugën e çau,/ Hall e popullit e qau”. Kjo këngë, sa e thjeshtë, aq e bukur, në shtratin e shtruar të labërishtes, është thurur si një këngë e përvajshme qysh në vitin 1937, sepse Petro Marko qe adhurues idealist i shpirtzjarrtit për atdhe Halim Xhelo Tërbaçi. (Dhe i ngjante në karakter, në dinjitet). Vetëm një lexues i vëmendshëm mund të merrte informacion dhe tepër shkarazi, që këtë tekst e ka bërë P. Marko. Tek vepra përgjithësuese “Historia e Letërsisë Shqiptare” 1983, kur trajtohet P. Marko si një nga poetët dhe prozatorët kryesorë të brezit të viteve ’30 të shek. XX, shkruhet: “Poeti do t’i këndonte Halim Xhelos, një nga komunistët shqiptarë të shquar të kohës, dhe vjersha do të bëhej më pas popullore” (Shih: “Historia e Letërsisë Shqiptare që nga fillimet deri te Lufta Antifashiste Nacional Çlirimtare”, Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë 1983 f. 577).

Mjeshtri i madh Muhamet Tartari për Halim Xhelon. I mirënjohuri i Vranishtit të valleve së vetëtimave, Muhamet Tartari ka bërë disa këngë për Halim Xhelon, të cilat i ka kënduar grupi i Tërbaçit. Po prezantojmë vetëm pak vargje, që të japin imazhin e një pikture poetike të peizazhit epik të vendlindjes së Heroit: “Po rrjedh ujë nga burimi,/ Ujë mali, ujë bore,/ Po ushton një këngë labe,/ Këngë trimash, burrërore./ Ja fillon e para Çika,/ Iso Çipini, Stogoi,/ Ja hedh bukur Bogonica/ Për Halim Xhelo dragoin./ Nga balt’ e Tërbaçit doli,/ E ushqeu toka labe,/ Mori forcën dhe qëndresën,/ Trimërin’ në këto male”.

Kënga për Halimin e mësuesit krijues, të paharruarit Zaim Hoxha: Mësues e bir mësuesi, Zaimi jepte gjuhë e letërsi në shkollën 8 vjeçare “Halim Xhelo”, Tërbaç. Gjatë gati dhjetë vjetëve, që punoi në vendlindje, ai krijoi edhe një këngë shumë të bukur me vlera artistike, estetike dhe emocionale “Veshur Bronx e ballë lartë” kushtuar tërbaçiotit të madh Halim Xhelo, këtij burri të lartë kombi, kësaj figure demokratiko-revolucionare për pavarësi, liri e përparim, e rangut kombëtar. “Flet Halimi, ësht’ i gjallë,/ Për atë s’ka vdekje./ Do sikur të thot’ ca fjalë/ Bashk’ me ne në mbledhje./ Rri e do të puthë dheun,/ Rri, po nuk i rrihet…” janë  disa vargje që thuri mësues Zaimi për grupin e shkollës, që ngriti drejtor Kujtimi dhe mësues Rexhepi me ne, që kur u bë kjo këngë, më 1973, ishim në klasë të shtatë. Si e përjetësuar në bronx na vjen portreti i Halimit në këngën recitative të mësuesit veteran, dritanit i arsimit në Vlorë, fisnikut Zaim Nuro Hoxha
Vjershërimi dhe kënga, një anë pak e njohur e Halim Xhelos. Pak e dinë që Halimi ka shkruar dhe poezi. Gjithashtu ai e këndonte shumë bukur këngën labe. Ka ngritur edhe vetë këngë. Këtë fakt na e kanë thënë e na e kanë lënë në memorien tonë ata lisat e moçëm që u rrëzuan me kohë e një nga një, duke transmetuar pas kujtesën individuale e atë sociale brezave, ata pleq të mençur të fshatit, qysh në vitet ’70 të shekullit të kaluar si Sali Lusho, Rustem Xhaka, Hairo Laze etj., të cilët e njihnin nga afër Halimin. Është një këngë për Luftën e Vlorës. Si praktikë folklorike, kanë qenë raste të rralla aktivizimet e njerëzve të arsimuar, të cilët kanë krijuar vargje e i kanë kënduar së bashku me banorët, luftëtarët, kuvendarët etj. Të tillë, pra, mund të përmendim Halim Xhelon, i cili më 9 maj 1920, kur bobla mblodhi tërbeçtë në Bregun e Bragjine (që nga ai çast mori emrin Bregu i Alarmit), në ballë të fshatit Tërbaç të Lumit të Vlorës thuri dhe këndoi në mes të bashkëfshatarëve të tij këtë njësi folklorike të regjistruar dhe të memorizuar në kujtesën sociale të komunitetit që e pranoi dhe e përcolli tek të pasmit e gjakut. Kënga. Ja vargjet e këngës që improvizoi Halimi, si pasqyrim të atypëratyshëm të shfaqjes së dukurisë apo nevojës  së menjëhershme për t’u bashkuar në luftë kundër armikut për lirinë e Atdheut të pushtuar: “Shqipëri e dashur/ Je në robëri./ Jamte buzëplasur/ Se ti s’ke liri./ Un’ për ty do des,/ I dashur Atdhe,/ I gjall’ të mos jes,/ Ndryshe pse më ke?/ Ngrihi burra trima,/ Armikun përzëmë/ Porsi vetëtima/ këtu mos ta lëmë!/ Shqip’ria thërret-ë/ lirinë kërkon-ë,/ nga nevej e pret-ë/ mvetësi dëshron-ë./ Nevej të bashkuar/ O për një qëllim-ë./ Me flamur në duar:/ Vdekje për shpëtim-ë”. E shënuam këngën siç e kemi dëgjuar atje ku është kënduar, sikurse është praktikuar, me të folmen dialektore të Tërbaçit, duke respektuar parimin fonetik detyrimisht. Ky krijim foklorik ka një fillesë krijuese individuale. U paraqit, u pranua, u përfshi në praktikim, në qarkullimin folkorik të bashkësisë përkatëse. Individi krijues është Halim Xhelo. Banorët që e pranuan dhe e bënë të tyren janë tërbaçiotët. Data e krijimit është 9. 05. 1920. Këtë këngë të H. Xhelos e kemi gjetur të botuar në gazetën “Mbrojtja Kombëtare”, gjatë gërmimit në arkivat e shtypit periodik të Bibliotekës Kombëtare, Tiranë. Gjithashtu, memorja na e sjell si në ekran, ngaqë në vitet 1967-’70, kur ndihej një situatë sa festive, aq solemne në Tërbaç, sepse gëzonin njerëzit, tek prisnin 50 vjetorin e kujtimit të fitores së bujshme që kishin arritur në Luftën e Vlorës, më Njëzetën, “kur hodhën talanin në det”, siç thoshnin ish-vullnetarët e kësaj lufte çlirimtare. Parë në rrafshin krahasimtar me njësitë e tjera folkorike, kjo këngë mund të jetë edhe akretipi i ciklit të këngëve të Epikës historike të Luftës së Vlorës.

Vjersha. Nga Parisi, më 17 Prill 1936, Halim Xhelo, me frymëzim atdhetar, bën vjershën “Të njëmbëdhjetë xhandarët”, me 6 strofa 12 rrokëshe (edhe pse nuk respektohet fort metri), e cila është shkruar nën përshtypjen e thellë të shtypjes mizore që iu bë Kryengritjes së Fierit nga regjimi. Vjersha i referohet faktit të vrasjes pa gjyq të 11 xhandarëve antizogistë që morën pjesë në atë kryengritje: “Përtej nga lëndinat, mu për nënë shelgje/ Dëgjohen ca bërtima, po bien ca dyfeqe,/ Ç’është andej, mor djema, or ju udhëtarë?/ Mos pyet xha Nako, njëmbëdhjetë xhandarë./ Me plumba i qëndisnë, mu në zëmër e në ballë/ Po syri s’iu përënt sa qenë të gjallë,/ Me kryet përpjetë, thirrën me një zë:/ Të bëni ju popull, atë që dot s’u bë./ Njëmbëdhjetë varre, njëmbëdhjetë qivurë/ U ngrehnë në Fier, ndën arat me grurë/ Ju nënat e tyre, pushoni pak ligjet,/ O nuset e reja, që xhani po ju digjet./ Djemt e burrat t’uaj vdiqën për liri,/ I qan gjithë populli, tër një Shqipëri./ Me xha Nakon, bujk, Lalë Myzeqeje,/ Që s’ka hi në vatër, as çull e mbuleje./ Do ngrihet vegjëlia, si një trup më këmbë,/ Sulltanin e Tiranës, ta çqepë me dhëmbë,/ Për vete të fitojë male e vërri,/ Çifliqet e grabitur, nder e burrëri./ Në Fier një Pantheon mermeri të skalisur,/ Me krejt martirët t’anë, tejpërtej stolisur./ Do vemi haxhilerë të hedhim trëndelinë,/ Mbi varret e atyre, që ranë për lirinë.”. Duke bërë pelegrinazh në varret e të rënëve, autori shfryn gjithë urrejtjen kundër regjimit dhe i bën thirrje popullit për ta përmbysur atë. Vjersha është botuar pas vdekjes së Halimit në gazetën “Bashkimi Kombëtar”, nr. 6, më 15 Shkurt 1937. Pa u futur në analizë të hollësishme, nuk mund të flasim për nivel artistik, sepse është më tepër një vjershë kushtruese, deklaratë e këngëzuar me duf, është një poezi e përkushtuar, e angazhuar, deklarative, por e mbushur me dashuri për atdheun, me adhurim për lirinë, me nderim për martirët.

Share