nga Albert HABAZAJ/

Fillimisht nuk më shkaktoi ndonjë ndjenjë të këndshme titulli i këtij libri “Revolucion” për vetë faktin se më ngjau si ato shprehjet tradicionalisht të lodhura dhe thashë me vete: “Po kjo Ermelinda, çupë e re, gocë qyteti, vajzë me kulturë…, si nuk gjeti një titull të bukur, një metaforë të gjallë për këtë libër, se që librin e parë të saj, që më dhuroi i ati Pëllumbi, miku im, e pati realizuar goxha mirë “. Por qysh në poezinë e parë vërejta se Ermelinda kishte të drejtë, sepse ndjeva që varg pas vargu e vjershë pas vjershe po rritej një urugan pështjellimi ndaj venitjes së vlerave e virtyteve të kulluara njerëzore, që kanë ardhur brez pas brezi si margaritarë të shoqërisë, të ruajtura e të pasuruara për ta bërë më të bukur jetën, duke e vlerësuar si gjënë më të shtrenjtë dashurinë e pastër dhe fisnikërinë e familjes. Sidomos poezia “Etër të përdalë” më bindi plotësisht se titulli i shkonte përshtat pëmbajtjes së materialit që më dha për redaktim autorja. Në këtë kohë të kalbur, kërkohet plugim në mentalitet, në sjellje, në sjellje, në veprim, në edukimin estetik e artistik, sepse jemi Njerëz. Dhe NJERIU visaret më të çmuara në jetë ka Emrin dhe Nderin. Dhe për këtë synim të lartë, si me frymëzim hyjnor jep mesazhet e saj Ermelinda Nebiu për të bërë gati një revolucion biblik.Po i jap që në krye lexuesit një klithmë rrëqethëse të kohës nga pena e autores së re me të nesërme letrare, E. Nebiu: “Etër të përdalë!

Ku jeni ju, fëmijë nënash? / Ju tradhëtarë,/ Që Emrin dhe Nderin e përfolët si të ulët!/ Mallkuar qofshi ju, etër epshndjellës!/ Ju, mëkatarë trutharë,/ Që kurrë s’do të keni sy për të parë!/ Mallkuar qofshi të gjithë ju, etër,/ Që zemrave të njëjtin emër i vutë!/ Ju s’keni as gjak, as lavdi, as nder/ Por veç helm, që lëndojnë shumë./ Përdalësinë, përkatësinë e rreme/  Ditët ta zbukuronit plot nur./ Në këtë botë të ndyrë e të përmjerme,/ Etër të etur ka ca si shumë.” Kjo vajzë e thjeshtë Vlore ka marrë jo penën, por vërtet levën e Arkimedit dhe i thotë shoqërisë: Shkundu! ” Etër të përdalë” është një vjershë tronditëse, por fatkeqësisht plazmë e hidhur e realitetit, që lëviz nga themelet njerëzimin, apo të paktën këtë mikrokozmos njerëzor që ne njohim dhe autorja e rrok artistikisht si një bulëz migjeniane. Me një varg larg folkorizmit të vjetër dhe artificializmave, embrioni poetik i Ermelindës çeli zërin individualist të protestës së sotme, të zhgënjyerën dinjitoze, që nuk bën poezi për moral, por MORALIN e ngre në art, sepse ka forcë depërtuese sa që pastaj ka shpresë e del mbi natyrën pesimiste depresive, të diktuar nga rrethanat e kohës së kalbur me liliputët e saj të shpërfytyruar nga viruset e skamjes morale. Ajo lëshon kushtrimin qytetar tepër e shqetësuar:” O njerëz, o bij nënash, o etër, o meshkuj të pështirë! Mblidhni mendtë e kokës e mos e shkatërroni këtë begati të shëndetshme që quhet FAMILJE”! Në këtë shoqëri njerëzore, ku familja ka qenë, është e duhet të jetë bekimi i jetës së qetë e të lumtur dhe burimi i energjive të pastra, autorja me neveri këlthet djemve të nënave, që prishën familjen, venitën shoqërinë, saqë e thanë jetën si një gjethe të kalbur vjeshte.“Me ç’ krahë do të shtërngoj, kur s’ më kanë mbetur?” nga tradhëtia e pabesë.  Revoltimi i autores është ngritur dhe artistikisht në nivel, kështu që bëhet më shpotitës, më civil, më papajtues dhe bën efekt tek lexuesi. Për mirësinë njerëzore ajo flet me erën, me retë, me diellin, bën aleancë qiellore për të mos guxuar askush të bëjë biznes me zemrat.Ajo shkund shpirtin e prishur të njeriut dhe i drejtohet pjesës lakmitare të gjinisë mashkullore,  me dinjitetin e virtytshëm të femrës shqiptare si motër, si vajzë, si shoqe- atyre bijve të nënave, meshkujve, burrave (që kuptohen se janë të tillë jo nga vlerat shpirtërore e morale, por thjesht nga seksi).Ajo ka një logjikë të fortë dhe argumenton bindshëm me pak fjalë mendime të mëdha, të forta, të qartë, konkretë, të dobishëm, të guximshëm. Shprehjet lakonike dhe të figurshme ilustrojnë botën e brendshme të autores: të pasur, të pastër, të shëndetshme, që nuk pranon të bëhet pis nga soji i lyrashëve zuzarë. Ajo me vargjet e saj i shkul veset e tyre si krisjet në arë. Ajo s’ kërkon as fytyrë, as shpirt dhe as gjak fals. Forca e abstraksionit ngjizet me këtë realitet  harbutërisht tallazitës dhe mendimi krijues vezullon kthjellët, sa që ” Kafshatën e thartë kapërdiva me dhembje“- vjen si një ofshamë migjeniane në trajtë të re, kur ajo shikon lakuriqësitë e ëndrrave, kur poshtërsia përdhunon realitetin, kur zjarr i zhveshur nga të tjerë vjen si ngadhënjim i çliruar ligësie. Të flas nuk dua/ për një askush pa emër/ që e humbët kur e donit/ Të zbuloj dua një askush të humbur. Me shigjetën e mprehtë të vargut të ri poetja vlonjate fshikullon kopenë demode maskiliste, që rrezikon të shndërrohet shoqërisht e dëmshme dhe logjikisht e papranueshme. Dhe autorja e enjtur rend pas buzëqeshjeve, pa fjalë si ushtarë të paepur,kur siluetat botërore të ndyra e zvarrisin si lypës i fatit të trishtë, kur tradhëtohen kaltërsitë e grisen mijëra herë,s’ka kthim tek ti, se thyhet dashuria, s’ka as rrugë, as pema s’mbin më. Mëshiron autorja dhe përsëri shumë denjësisht. Ajo pothuaj  shprehet:” Nuk vij tek ti, por do të kërkoj një kishë ku të falem për ty, se je një lamash që s’di se ç’bën!”. Përsëri ajo ka guximin qytetar ta imponojë me virtytet e larta që mbart atë, të cilit i besoi, por që ai s’ e meritoi, sepse  u katandis në një frymor që e rrëmbeu vesi në pellgaçet me zhul. Ajo e imponon robin e vesit: “ Të nderosh ndjenjat e mia- hesht/ të mos bëhem pis nga fjalët e ndyra, o mbret i zemërimit!”. Është një fjalë e vjetër persiane:” Humbe paranë-s´ke humbur asgjë. Humbe shëndetin- ke humbur diçka. Humbe dinjitetin- ke humbur gjithshka”.  Ermelinda Nebiu  dinjitetin e ka frymën, shpirtin, pasqyrën dhe të vërtetën jetësore, duke u bërë një model i ri shembullor qytetarie,  natyrshëm dhe simbol i ri i karakterit të vajzës së sotme vlonjate. Në këtë libër të vogël në volum, por të mirë në realizim gjejmë dhe sentenca si “ Realitetin e urrej/ por urejtjen s’e çmoj” apo dhe fjalëformime si fundëron:” fundëron ndjenjat e mia “. Ndihet vargu modern, solemniteti i fuqisë artistike të autores. E enjtur rend pas buzëqeshjeve. Siluetat botërore të ndyra e zvarrisin si lypës i fatit të  trishtë, se është faji i dhembjes që  forcë s’ka, thotë shumë e sinqertë në vjershat e saj poetja e re nga Vlora, një talent premtues sikurse Alisa Velaj e pak të tjera, që po të punojnë mund të përfaqësojnë poezinë moderne nesër. Libri “Revolucion” është vëllimi i dytë me poezi i Ermelinda Nebiut dhe ngjyrat befasuese që poetesha e re ka zgjedhur për të pasqyruar kozmosin e saj jetësor janë tejet emocionuese e tronditëse. Lexuesi shtanget qysh në fillim, sapo hedh një vështrim nga dritarja artistike e Ermelindës, sepse ajo e sheh botën me një sy tjetër, të freskët, duke hedhur poshtë apo shpërfillur shumë nocione apo paragjykime të pranuara jo vetëm nga një shumicë qytetare por edhe nga mjaft librabërës. Tek kjo autore e re e me kulturë vërej rikthimin me elegancë te letërsia dhe mishërimin e shprehjes që theksonte Kassireri (Cassirer): “ Njeriu prej kohësh nuk jeton vetëm në botën fizike, ai jeton edhe në një farë bote simbolike”.  Autorja e re është në rezonancë me kërkesat e reja, kërkon dimensione të reja, ekzistenca yjësish, duke u bërë grimcë dhe valë e pluhurit kozmit të krijimit.   “Me ç’ krahë do të shtërngoj, kur më s’ më kanë mbetur? – shkruan autorja- se “Gjithësia luan me lotët ” e bën të kthejë në gllënjkë me ëndrra dhe përsëri beson se mbi fletët e bardha ka një  qenie plot botë!  Vargu i Ermelindës ka dritë, ka muzikalitet, ka ngjyra, horizont e botë. Ka ritëm të brendshëm në vargjet e saj,. Ka poezi të bukura si “Hirësi e marrë”,”Love+”, “Poshtërsi”,”Etër të përdalë”,” Lodhje”,”Revolucion”,”Aleanca qiellore” etj. Kur ajo mërzitet harron të psherëtijë, ende më poshtë zbret në mbretërinë e heshtjes, fjalorin tres, thotë dhe regjistron jo lehtë me dëshpërim në kujtësën e shkruar mendimin e sintetizuar, të shtrydhur si musht, për ta fisnikëruar këtë jetë nga kjo palo kohë e kalbur. Lumturia shkon si dhe unë-  konkludon autorja në një poezi, ndërsa mua mu kujtua një shprehje e  poetit nobelist Janis Ricos “…ndjenja, mendimi , fjala, lidhen në një bashkim monolit të pathyer ”. Mu kujtua, si duket, nga që edhe Ermelinda ka ditur ta respektojë këtë pirosti magjike të artit. Arrij në këtë përfundim sepse vargu i saj lëviz, është në veprim, ka ngyrë, ka erë, ka terren, ka fenomene, ka hapësirë e të gjitha këto jo të ngjyera me art, por dalin nga bërthama e artit të fjalës.

nga MSC. Albert R. HABAZAJ/ STUDIUES/

Kemi patur dëshirën dhe mundësinë për t’u njohur me burime e studime mbi festat kalendarike, ritualet e motmotit, ritet parake dhe letërsinë popullore mbi to. Përmendim me nderim botimet monografike “Mitologjia ndër Shqiptarë” dhe  “Etnologjia e Shqiptarëve”  të akademik Mark Tirta, “Etnologjia dhe folkori shqiptar” nga Prof. Dr. Agron Xhagolli, punimin dispencial “Ritet dhe këngët e tyre” nga Prof. Dr. Miaser Dibra, artikuj të tjerë shkencorë nga Prof. Dr. Afërdita Onuzi, Prof.as. Dr. Nebi Bardhoshi, Arbnora Dushi, Kadri Halimi, Halil Kajtazi, Albana Velianj, Bledar Kondi, Shefqet Hoxha, Fejzullah Gjabri etj. Gjatë kërkimeve të motivuara për të gjetur arketipin, gërmoja nëpër bibliotekat e Tiranës dhe të Vlorës, vëreja ku shiteshin libra të vjetër, kur fati ma bie në dorë afërsisht ç’kërkoja. Një ish – student nga Vlora, më dhuron një libër, ku, nga kapaku, faqja e titullit dhe kolofoni, bëhet fjalë për monografinë  “Këngë popullore lirike”, Instituti i Shkencave, punuar nga GJ. KOMNINO, Tiranë, 1955, f. 346. Bëhet fjalë për një nga punët e vlerta të  poetit, përkthyesit, antifashistit të orëve të para, atdhetarit, që dhe në burg mblidhte folkorin, intelektualit të persekutuar, profesorit të Letërsisë së Durrësit, Gjergj Komnino. Studiuesja dhe poetja Flora Gjondeda Dervishi, me monografinë “Viset e preme” njeh lexuesit e sotëm dhe studiuesit e rinj me personaliletin e të paharrueshmit Gjergj Komnino, ngritur mbi dy kolona të forta, kolona e parë: Krijimtaria letrare e Gjergj Komninos, me shtatë vepra të  botuara nga Marzocco, Firence në vitet 40-të, si dhe disa materiale dorëshkrimore; si dhe kolona e dytë: veprimtaria kërkimore, në 50 volume me Visaret e Kombit, të mbledhura nga Gjergj Komnino në vitet 1949 -1857, të kyçura në arkivin e Insitutit të Kulturës Popullore, me kodin sekret: AF2. Kur ai punonte si bashkëpunëtor shkencor, në Institutin e Folklorit, në disa nga ekspeditat kërkimore folklorike, ishte me të shoqen Veronikën, si mbledhëse. (edhe ajo e koduar AF3). Një histori e hidhur e jetës së këtij çifti është sa absurd, aq tronditëse: më 1957 u prangosën edhe Gjergji, edhe Veronika 24 vjeçe, me vajzën e vogël dhe përsëri shtatzanë…Në studime dhe botime të ndryshme, për festat parake (ato më të vjetrat, të lashtat), gjejmë cilësime të ndryshme, si Rite Kalendarike, (Tirta), Këngët e Motmotit (Xhagolli), Këngët Rituale (Dibra), Festat Tradicionale (Onuzi), Festat e Vitit (Komnino). Sipas punimeve etnokulturore të Gjergj Komninos, për popullin shqiptar kanë qenë të pranishme Festat e Vitit, nga të cilat, disa prej tyre mbahen mend edhe sot deri tek banorët e moshës 55 apo dhe 50 vjeç. Duke bërë një udhëtim përmes kohëve, kujtesa sociale na sjell festat për Kolendrat, Vitin e Ri, Ditën e Verës, Llazoret, Rusicat, Shëngjergjin dhe Për të rënë shi në verë. Pikërisht për këto festa të vitit marrin informacionin e mjaftueshëm lakonik nga shkrimet e  Gjergj Komninos (1920 – 1996).

KOLENDRAT: Më 23 të dhjetorit bëjnë kolendra. Më 24 është dita e kolendravet. Djemtë, në mbrëmje, mblidhen në një vent, ku këndojnë e lozin gjer në mes të natës. Pastaj venë shtëpi më shtëpi, dhe me një çomiklë ose çomage u bijen dyervet e portavet. Zonja e shtëpisë ngrihet dhe hap portën. Me gjithë që është kohë gjumi nuk zëmërohen se u kanë prishur qetësinë kolendarët, të cilët këndojnë këngën e rastit. Si mbarojnë, zonja e shtëpisë u jep nga një kolendër dhe nga pak gështenja.

VITI I RI: Natën, përpara se të vijë, në Kosovë të Përmetit, grat’ e çdo familjeje gatuajnë një byreksheqer dhe, përpara se të shtrohet darka, venë në çdo vend të shtëpisë duke kënduar: “Olek bolek plot me buk’ e bereqet,/ Me hambarë e me qilarë,/ Me nuse e djem gëzuarë!”. Në Paftal të Beratit mblidhen njerëzit e familjes rreth vatrës, hedhin në zjarr fletë përckash ose kokrra gruri edhe kujtojnë n’atë cast emërin e njërit, p.sh. për NN. Po të hidhet përpjetë përcka ose kokrra e grurit e të kërcasë, tregon se do të gëzojë shëndet të plotë gjithë atë vit; po nuk u hoth përcka a gruri përpjetë tregon të kundërtën. Bëjnë edhe kulaç me brumë të ardhur dhe venë një parà brënda. Darkën e vitit të ri këtë kulaç e presin në aqë pjes sa janë pjesëtarët e familjes dhe të gjithë marrin nga një copë. Kush gjen paranë ai do të ketë fat. Në disa vise bëjnë byrek me trahana e kulaç me vezë dhe ditën e vitit të ri në mëngjes shkojnë në vreshtë dhe rrukullisin çiliminjtë nëpër hardhitë; pastaj presin tri degë hardhi, të cilat i marrin dhe i bëjnë kurorë duke u vënë edhe një llastar ulliri. Vendit të hardhisë ku u pre dega i hedhin verë e i vënë pak byrek me trahana. Kurorën e hardhisë, që e ruajnë jashtë shtëpisë, e hedhin ditën e Ujit të bekuar në krua anë ndonjë rrëke.

DITA E VERËS: Dita e Verës festohet më 14 Mars dhe zgjat dy ditë. Çdo festë fillon që pas drake të ditës së parë. Gjithë njerëzit, po sidomos fëmijët, dalin nëpër fusha, këndojnë, lozin valle, mbledhin lule; djemtë mbledhin edhe dëllinja. Lulet vajzat i vënë nëpër vrimat e murit, nëpër dritoret e nëpër portat. Gjithë pasdrekja shkon duke shëtitur nëpër fusha. Në mbrëmje ndezin dëllinja (bëjnë dumenë). Dumenë e ndezin rreth shtëpisë ose nëpër livadhet pranë; fëmijët hidhen përsipër zjarrit, tundin edhe zile. Kur ndezin dumenë, ndodhen edhe gjithë njerëzit e shtëpisë. Më vonë bëjnë “piligrinë” e në këtë kohë thonë: “piligri, moj piligri, mos dil jashtë, t’i mbush sytë me hi”. Në Kosovë të Përmetit darkën e Ditës së Verës bëjnë gati kuleçët. Në mëngjes pa gdhirë nëna vete në krua, lag kulaçin dhe kthehet me dorjen plot me ujë kroi e me bar të njomë. Me të hyrë në shtëpi, spërkat çdo qoshe që të mos ketë pleshta e çimka gjatë verës. Pastaj u njom fytyrën gjithë njerëzve të shtëpisë që të mos i zënë ethet dhe uron për shumë vjet Ditën e Verës. U jep ëmbëlsira e vezë fëmijve duke u thënë: “qofshi të ëmbël si sheqeri e të bardha si veza”. Para se të gdhihet, nusja e re merr një vezë, pak verë e bukë, rri në oborr dhe, duke përsëritur: “Qofsha e bardhë si veza dhe e kuqe si vera”, ha nga pak bukë e pi pak verë dhe vezën e shkon rreth fytyrës. Në Opar fëmijët, kur ngrihen në mëngjes, prekin me dorë nga një copë hekur, se e kanë për mirë. Ditën e Verës ngrihen të gjithë shumë shpejt dhe duke marrë me vehte kuleçë, vezë, sheqer, mjaltë, venë në krua që të lahen. Në krua thonë tri herë: “Mirë mëngjes, o krua, lashë të ligat dhe mora të mirat”. Edhe kulaçin e lagin tri herë dhe secili e mkafshon tri herë; gjithashtu edhe vezën. Në krua vete çdo djalë me babanë, nënën ose me ndonjë të afërm të shtëpisë. Kulaçi që hanë në krua quhet “kulaçi i kroit”. Kur kthehen nga kroi, u thonë njerëzve të shtëpisë: “mirë mëngjes” dhe këta u përgjigjen: “mirë se na arthtë”. Pastaj përsëri ata që ishin në krua u thonë: “me shëndet, me bereqet”. Në shtëpi fëmijët marrin nga një mollëe nga një lugë sheqer. Bukët në këtë ditë i zënë me qiqër. Fëmijët shëtitin nëpër fshat, venë në çdo shtëpi, ku marrin vezë. Ata i urojnë: “paçi këmbën e mbarë!” Për atë që vete për herën e parë Ditën e Verës në një shtëpi thonë “ na bëri këmbë”. Me vezët që mbledhin fëmijët lozin duke i përpjekur dhe kujt i del veza më e fortë ja merr tjetrit. Ditën e verës fëmijët lyhen me mjaltë në ballë. Të gjithë  vishen me rroba të ra e nuk punojnë gjithë ditën. Duke u bazuar në tekstin”Këngë popullote lirike” Tiranë, 1955, botim i Institutit të Shkencave, punuar nga Gj. Komnino, janë botuar 9 këngë për Ditën e Verës dhe përkatësisht të regjistruara në Shkodër, Lumë, Servan – Skrapar, Shqiptarët e Molizës, Shpat – Elbasan, Këngët Nº. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,10, që gjenden në tekst nga f. 266 – 269 këndohen ditën e verës, sipas kërkuesit shkencor Komnino). Po paraqes për lexuesin e “DIELLIT” dy njësi folklorike. E para vjen nga Shkodra: “Tue dalë e duel vera, joho del verë,/ Ti na dalsh me t’mira shumë,/ Ti na dalsh me djem shumë, /Ti na dalsh me nuse shumë, / Ti na dalsh me shtjerra shumë,/ Ti na dalsh me dhen shumë!” Tjetra vjen nga Shpati i Elbasanit: “Lumja ti, moj lulevere,/ Q’ më ke nanën topsheqere;/ Kur të çon, të ledhaton,/ Tyj qafën, moj, të drejton./ Mjera ti, moj manushaqe,/ Q’më ke  njerkën si farmaqe;/ Kur të çon, moj, të dërmon,/ Tyj qafën, moj, të shtrembron” etj.

LLAZORET: Kur vjen pranvera, fëmij në moshë të rritur e bile edhe burra, dalin në mbrëmje vonë, mbasdarke, e shkojnë në çdo derë, duke kërkuar vezë; populli i quan llazorë; kanë dalë llazoret,d.m.th.po vjen pranvera. Sipas librit të cituar më lart të Komninos, janë  4 këngë të botuara për Llazoret dhe pikërisht këngët me nr. 13, 14, 15, 16 , f. 270 – 271, regjistruar në Shingjergj, Pogradec, Jugë dhe ndër Shqiptarët e Greqisë, të cilat banorët i këndojnë në këtë ditë. Po e konkretizojmë me dy këngë: E para ven nga Pogradeci: “Lele, lele, moj llazore,/ Ngaj na hyre, ngaj na dole:/ Nëpër baçe flytyrove,/ Lele, lele, moj, llazore”. Dhe tjetra po nga Shqipëria e Jugut: “O pullumth, o pullumth-o,/ Mos më pe Lazuarë?/ Këtu drejt më shkuanë./ Ndë derë të Zotit-ë/ Ay Zot, se qysh punon:/ Kill e aspër numuron./ Darovit Lazuarë,/ Ashtu dalç gëzuarë!/ Me djathë ndë napëz,/ Me nuse për qafëz./ Sa lule ndë Tomor,/ Aqë nuse ndë obor!/ Sa lule ndë qershi,/ Aqë djem ndëpër shtëpi!”

Për festat e tjera kalendarike, siç janë  Rusicat, Shëngjergji, Për të rënë shi në verë, sipas Gjergj Komninos etj. do të lexoni në numrat që vijojnë

*) Master Shkencor për Etnologji dhe Folklor, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë. Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”,Universiteti i “Ismail Qemali”, Vlorë, Albania.

Pjesa II  Rusicat, Shëngjergji, Për të rënë shi në verë, sipas Gjergj Komninos/

nga MSC. Albert R. HABAZAJ/ Studiues/

RUSICAT: Rusicat është festë që bëhet 25 ditë pas Pashkëve. Këtë festë e bëjnë fëmijët e vegjël dhe gratë. Në këtë ditë, në  Polenë të Korçës, gratë formojnë grupe dhe mblidhen në një shtëpi. Aty shtien nga një shumë të vogël të hollash, me të cilat blejnë miell, gjalp, vaj, sheqer dhe të tjera sende që u duhen. Me këto bëjnë lakruar, revani, bakllava, bukëvale dhe të tjera ëmbëlsira që mund t’u pëlqejnë. Përpara se t’i hanë, do të heqin nga një copë për ta shpënë secila në shtëpin’ e vet, se e kanë për mirë, që të hanë dhe njerëzit e tjerë të familjes nga lakrori i rusicavet. Si i hanë këto, këndojnë e lozin valle gjithë ditën. Në këtë diotë fëmijët e vegjël, më shumë vajzat, ngrihen që në mëngjes, me qeska e me shporta në duar dhe venë nëpër shtëpit për të mbledhur miell, gjalp e vezë që të bëjnëdhe ato lakruar për rusicat. Kur venë nëpër shtëpitë, këndojnë këngën e rusicave. Pastaj si i mbledhin këto, i shpien në një familje; aty gatuajnë, e pastaj hanë drekë, duke kënduar e duke hedhur valle. Pas drake çdo grup vesh nga një vajzë të vogël sin use dhe e shëtit nëpër rrugët e katundit. Ndaj të perënduar të diellit dalin jashtë katundit, duke kënduar se do të venë të mbulojnë nënën e diellit. Atje, si rrëmihin me shat një gropë në formë varri, bëjnë fytyra njerëzish prej balte dhe i mbulojnë me dhè në gropat e hapura; pastaj mblidhen rreth gropës, duke vajtuar e duke thënë: “nëno, moj nëno, ardhi dielli e nuk të gjeti”. Pas kësaj ndajnë dhe misra të ziera pranë gropës përs shpirtin e nënës së diellit. Si mbarohet ceremonia, mblidhen së bashku grupet dhe vijnë duke kënduar në katund dhe shpërndahen nëpër shtëpit’ e tyre. Sipas Gjergj Komninos, në Pogradec në këtë ditë këndohet kënga e rusicave, që në librin e Institutit të Shkencave “Këngë popullore lirike”, Tiranë, 1955, ka nr. 35

SHËNGJERGJI: Në rrethet e Korçës, duke gdhirë dita 23 Prill, ditën e Shëngjergjit, të vegjël e të mëdhenj ngrihen herët që të mos i zerë dielli në gjumë e dalin jashtë katundit, ku gjejnë shelgje me gjethe; këputin nga një degë dhe e mbështjellin pas brezit, duke besuar se, kur të prashiten misrat, nuk kanë dhembje mezi; sjellin dhe disa degë të tjera në shtëpi e duke i thurur kurorë i venë rreth tundësit që të jet’ i ftohët bulmeti, kur të mblidhet në verë; u vënë nga një kurorë të gjitha enëvet të bulmetit dhe të ujit. Gjithë ditën mblidhen grumbuj nëpër lagjet dhe peshohen. Në Polenë, ditën e Shëngjergjit, gratë ngrihen që në mëngjes shpejt, marrin enët dhe venë të mbushin ujë. Kur kthehen, u vënë enëvet nga një degëzë shelgu. Shumë të tjerë dalin e shëtisin dhe ku gjejnë ndonjë shelg a plep marrin degëza dhe i vënë në krye edhe në mes. Në Drenovë venë e varen nëpër thanë që të jenë të shëndoshë e të kuq si ajo. Çdo shtëpi do të therë  gjëkafshë: këndes, shqerë a tjatër gjë. Këtë ditë marrin zile dhe dalin  eshëtitin shtëpi më shtëpi o kopësht më kopësht që të trëmbin krimbat që të mos hanë pemët e lulet. Në Tiranë, në këtë ditë, këndohet kënga nr. 36, sipas librit të vjetyër të Komninos, që kemi marrë si burim referimi për njësitë folkorike. Kënga nr. 13, shih f. 270, sipas këtij teksti: “Llazoret ke dera,/ dil se po vjen vera!/ Llaxore, llaxoricka,/Due venë qi t’ban lariska./ po s’ma dhe,/Ka qori/ Të shkoftë plori;/ Ka carani/ T’ shkoftë shegani!” këndohet prej shpatarakëve ditën e Pashkëve e të Shëngjergjit. Pikërisht kjo njësi folklorike është regjistruar në Shëngjergj të malësisë së Tiranës.

PËR TË RËNË SHI NË VERË: Kur bën thatësir’ e madhe në verë të rinjtë bëjnë “dordolec”; veshin një shokun  e tyre me fier e venë me ‘të në shtëpi e këndojnë. Në këtë kohë del nga shtëpia, i hudh dordolecit një qyp ujë në kokët dhe i gostit djemtë me vezë e të holla. Këndojnë këngën nr. 19, shih f. 272, në librin e cituar, sipas këtij teksti: “Dordolec, bjerna shi/ Të na bëhet misri i ri,/ Misri i ri sa trari,/ Të na mbushet hambari”. Kënga nr. 32, f.275, sipas këtij teksti: “Mâ sa i dhemb gjâ caracit,/ Nj’aqi më dhimbt mu;/ O carac, e im vlla,/ Vlla s’të kam e vlla do t’zâj,/ Ethet e mia ty do t’i laj./ O mal i Dajtit,/ Më marsh të ligat e shtatit!/  O mal i zi,/ Më jep shëndet e fuqi!/ O zogu fluturac,/ Marrç të ligat e fukarasë!/ O zogu i zi,/ Marrç të ligat e djalit të ri!” ëshët regjistruar në malësitë e Tiranës dhe, sipas banorëve, janë fjalë thonë plakat, kur yshtin fëmijët.

SHËNIM:  vijon numrat e ardhshëm të “DIELLIT” do të paraqesim fjalorthin e duhur, shënime rreth disa këngëve, gjithë tekstet e këngëve rituale për Ditën e Verës, Llazoret, Kolendrat, vitin e ri etj., si dhe festa të tjera të motmotit,sipas interpretimeve nga studiuesit bashkëkohorë

*) Master Shkencor për Etnologji dhe Folklor, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë.

Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti i “Ismail Qemali”, Vlorë, Albania.

 Nga MSc. Albert HABAZAJ*)/ kritik letrar/

Kam vite që e njoh Halil Bregasin dhe e respektoj si qytetar korrekt e serioz. Pak herë jemi takuar e përshëndetur në veprimtari atdhetare e kulturore apo edhe në ndonjë festë a ditëlindje. Para ca kohësh Halili, më ftoi për 76 vjetorin e lindjes, në një ceremoni me miq të afërt, por unë nuk munda të shkoja për arsye pune. Në mungesë e falënderova për respektin dhe e urova me shpirt.

Interesant! Që në takimin e parë me të, krijova përshtypjen se Halil Bregasi është njeri me kulturë, qytetar i mirë, i urtë dhe porsi ajo pema e pjekur ngarkuar me fruta, ai është i mbudhur me humanizëm dhe dashuri njerëzore.

Për mua, dr. Asqeri Llanaj dhe Halil Bregasi janë Cakrani në Vlorë, janë simbol i asaj treve të zjarrtë atdhetarie e kulture, janë bërthama e asaj energjie diellore që shpërthen mirësi dhe nderim për historinë, për jetën , patjetër dhe për të nesërmen.

Kush nuk e njeh doktor Asqeriun në Vlorë? Dentist i zoti, veprimtar i spikatur, shkrimtar i përkushtuar, Ndërsa Halili është njeriu me shpirt artisti deri më sot, se nesër…Nesër do ta kuptoni vetë, lexues të nderuar, ç’vlera të tjera ka, pasi ta lexoni këtë libër jetësor mjaft mresëlënës.Mendimi im klasifikon thellësinë e brendisë psikologjike e krijuese të këtij njeriu të veçantë në dukje e të bukur në thelb. Nuk  mund t’i kuptoja të ndarë doktorin dhe Halilin; ata i shoh e i konceptoj vetëm së bashku, s’kanë kuptim veç e veç, plotësojnë njeri-tjetrin në veprimtaritë shoqërore-atdhetare. Ata më duken si vëllezër siamezë, në kuptimin më të mirë të fjalës dhe sa herë i shikoj të dy, më kujtojnë ato vargjet e famshme të Majakovskit…!

Në një shkrim të botuar në revistën serioze “Cakrani”, doktorin e kam quajtur trurin e shoqatës “Cakrani”, ndërsa shpirtin si motor i ndezur- Halil Bregasin.

Dhe tani, mendimi im për këtë njeri kërkon gjetje për klasifikim në brendinë krijuese të tij:

Halili më dorëzoi një material për ta parë.

-Vlen për t’u bërë libër, apo kam harxhuar fletët kot-, më tha

E lexova me respekt dhe me vëmendje materialin. Nis me një fllad lirik, me një udhëtim në tren.Thjeshtë, rrjedhshëm, natyrshëm, bukur. Nuk u bezdisa gjatë leximit, përkundrazi u ndjeva këndshëm. Ndoshta ngaqë udhëtimi në vetvete është shpalosje kënaqësishë romantike për njeriun, apo pse jo edhe Halili ka qenë shumë i kujdesshëm për ta vendosur fjalën, fjalinë e shprehjen atje ku duhet. Ndoshta siç thotë dhe vetë: “ Të tregosh, duhet të keshë parë dhe dëgjuar. Të shkruash atë që di, është shumë e vështirë. Të përshkruash atë që tregon, është edhe më e vështirë. Të gjtha këto përjetohen në punë e atij që shkruan”.

Ndoshta në Pogradec ai u fut në tempullin e Pegasit e takoi frymën e bekuar të Kutelit e Lasgushit. Që në fillim të leximit krijova ndjesinë se do të shpalosja faqe interesante, do të shijoja të gjitha ngjyrat e jetës të brezit bashkëkohës të autorit dhe rrethanave e se nuk do të shikoja vetëm bardhë e zi këtë ngastër toke, ku mbillet jetë.

Dhe nuk u zhgënjeva. Pashë një jetë të veçantë, të bukur në dukje, tërheqëse në skalitjen e botës së brendshme të personazheve që plotësojnë galerinë e librit dhe origjinale në trajtimin artistik e ndjesor të lëndës. Egziston e bukura. Është një thënie e lashtë , e urtë greke: “Nuk është e nevojshme të pishë një fuçi me verë, mjafton një gllënjkëz të kuptosh çfarë shije ka vera”.Është mëse e vërtetë kjo përvojë jetësore, prandaj edhe unë mund t’i them lexuesit të respektuar: Për të bërë vlerësimin kritik të librit të Halilit mjafton të hedhësh syrin e mendjes në  një fragment kudo që ndalon dora dhe kupton se ke të bësh me një njeri që krijimin e ka në gen, se ke të bësh me një krijues me kulturë. Unë kapa këtë copëz nga shkrimi i tij : … “kodra e qytezës K është si një trëndafil në mesin e një lëndine të gjelbëruar nga bari…”. Një krahasim i thjeshtë, i bukur, si një fllad që buron natyrshëm ndër figurat stilistike që prodhon mendimi krijues i autorit H. Bregasi, të përcjell rryma të elektrizuara me art e shije estetike të këndshme, romantike, për të zbukuruar jetën, për të zbutur konfliktet, në funksion të mirësisë njerëzore.

Personazhe si Aleksi, Vasili, Maria, Abdullai, Engjëllushja, xha Isufi etj. më duket sikur i njoh, sikur diku i kam parë. Në fakt unë nuk i njoh, por pena sqimatare e Halilit i ka skalitur aq vërtetësorë, saqë më duken realë, sikur jemi takuar, grindur e pajtuar, sikur kemi pirë së bashku e jemi gëzuar. Por përveç se te libri i Halilit nuk jemi parë ndonjëherë.E kjo është një vlerë e brendshme që autori H. Bregasi ka ditur ta menaxhojë si nikoqir i mirë i fjalës, i situatave e ngjarjeve ku shpalos karakteret dhe botën e pasur që mbartin psikologjikisht dhe shpirtërisht personazhet simpatikë që ai krijuar. E kjo është vlerë për autorin. Dhe ai meriton përgëzime. Ky libër, përveç vlerave artistike e njohëse, ka ndërkohë një kod moral që duhet respektuar për të ndërtuar çerdhen e ngrohtë familjare, ku lulëzon respekti për veten, për familjen, për dinjitetin moral e dituror, për mirënjohjen ndaj mësuesëve, për përuljen para bibliotekës si para Zotit. Mesazhe të larta humane po përçon me librin e tij ‘‘Tri dasma në një’’autori Halil Bregasi. Këto mesazhe janë ajo frymë e pastër që kthjellohet nga tre degë të gjelbëra e të shëndetshme: besimi, shpresa e dashuria e trungut të fuqishëm familjar: Aleksandër – Ëngjëllushe, me rrënjë të thella e të pashkulshme nga asnjë tramundanë, sepse Abdullai me Margaritën janë magjia shëruese dhe magma e shëndetit të bukur  që mban çdo çift shkëlqimplotë si margaritar. Ata nuk kanë as më të voglin kompleksitet fetar, e ky fakt ka shumë vlera qytetare, se harmonia është një pasuri e madhe, e pazvendësueshme për njeriun, që të zbukuron dhe të zgjat jetën.

Autori nuk përdor asnjë mjet artificial në dramën e rrëfimit. Përmbajtja zhvillohet lirisht, në mënyrë të natyrshme  nga vetë thelbi i jetës që vizaton, sipas ligjeve të pandryshueshme të domosdoshmërisë. Pasi përfundova “Tri dasma në një ”, mu kujtua një thënie e V.G.Belinskit: “Ai nuk ka ideale në kuptimin e zakonshëm të fjalës: njerëzit e tij janë njerëz të vërtetë, ashtu siç janë, siç mund të jenë”.

Me përulje të sinqertë ndaj penës së Halilit, se me zbardhëllim të ndritshëm, na paraqet tre linja, tre pamje, tre konflikte, një çift që do të mbjellë pranverën e jetës së çiltër, i them lexuesit: do të ndjesh kënaqësi gjatë leximit. Sinqerisht edhe një herë e përgëzoj Halilin për këtë libër me vlera njohëse, edukative, morale, shoqërisht i domosdoshëm, sidomos sot. Figurat letrare i përdor me kursim dhe në vendin e duhur, atëherë kur kërkohet, që lexuesi ta shijojë librin e tij si një bukë e ngrohtë gruri .Nuk kemi figura qiellore, por është pikërisht aq sheqer stilistik, i ngjyer në shpirtin e tij, që  ëmbëlson lexuesin serioz dhe sot. Personazhi i Aleksit është krijuar me ngjyra arti e lëng jete dhe arrin të marrë admirimin tonë. Më shkon ndërmend të heq paralele midis Aleksandrit dhe … po, më mirë të mos ndikoj te lexuesi; të gjykojë vetë ai se me kë ngjan simpatiku Aleks. Libri “Tri dasma në një” i autorit Halil Bregasi, plotësohet  me vëllimin e dytë me titullin e pjesës: “Guri -  i rëndë në vend të vetë”. Në këtë libër, të sapodalë nga botimi, ravijëzohen dhe kthjellohen mesazhet letrare, njerëzore dhe filozofike, sepse është bërë universale thënia e bukur e poetit të madh hungarez, 26 vjeçarit Sándor PETÖFI (01. 10. 1823 – 31. 07. 1849): “Për dashurinë jap jetën, për Adheun jap dashurinë” dhe funksionon me fisnikëri qytetare.

Vlorë, 26. 03. 2014

Nga MSc. Albert Habazaj/*
Në kuadrin vlerësues të plotmërisë diturore dhe të kontributeve të tij, jo vetëm në fushën e gjuhësisë, por edhe në rrafshin historiografik, gjykojmë të trajtojmë ndihmesën e prof. Ethem Likaj për redaktimin e librit madhor të Eqrem bej Vlorës “Kujtime (1885 – 1925)”.
Në lëmin e albanologjisë, njihet emri i Eqrem bej Vlorës (Vlorë, 21 shkurt 1885 – Vjenë, 25 maj 1964), si një politikan, diplomat, shkrimtar dhe historian shqiptar. I cilësuar si Beu i fundit, ai qe mishërim i aristokracisë së mirëfilltë shqiptare megjithëse vinte nga një kastë e themeluar nga parimet e feudit ushtarak, shkollimi i tij dhe stili në të shkruar përcjellin stërhollimin interesant të një eruditi. Njohës i 9 gjuhëve të huaja, të vdekura dhe të gjalla, ku veçojmë turqisht, arabisht, italisht, latinisht, frëngjisht dhe gjermaisht, me bibliotekë personale nga më të pasurat e kohës jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Ballkan, ai ishte i plotësuar edhe me një kulturë gjermane. Veprën e tij madhore, “Kujtime (1885 – 1925)”, ai e la në dorëshkrim, që u botua në gjermanisht, (Mynih, 1968, 1973). Për modelin e botimit në gjuhën shqipe të librit “Kujtime” të Eqrem bej Vlorës, (Tiranë, 2001, 2003) me këtë formë dhe përmbajtje që është paraqitur në shërbim të lexuesve dhe studiuesve shqiptarë etj., jemi të mendimit se roli i redaktorit të librit është i dukshëm, i prekshëm, i dobishëm. Redaktor i këtij botimi madhor të historiografisë shqiptare është gjuhëtari i njohur, prof. dr. Ethem Likaj, i plotësuar edhe ky i plotësuar me kulturë gjermanike. Ndoshta mund të jetë e dobishme trajtesa për rolin Profesor Ethemit, si redaktor i këtij botimi.
Fjalët kyçe: Redaktim, historiografi, ndihmesa gjuhësore, kujtime.
Hyrje: Siç dhe dihet, Eqerem bej Vlora është një figurë me dritë hije e kulturës shqiptare dhe e historisë së Shqipërisë. Duke bërë një vështrim krahasues, dallohet Eqerem Bej Vlora si studiues dhe emri i tij është i mbushur me dritë në fushën e kulturës shqiptare. Ai është një zë i nderuar i mendimit shqiptar dhe, sipas kriterit kronologjik radhitet krahas Vaso Pashës, Sami Frashërit, Luigj Gurakuqit, Mithat Frashërit, Gjergj Fishtës, Fan Stilian Nolit etj. Eqerem Vlora është ndër 25 intelektualët shqiptarë të periudhës 1879 – 1945, të cilët përfaqësojnë antologjinë e mendimit shqiptarë, jo vetëm për kohën që jetuan, me ndikim jo vetëm në hapësirat e banuara me shqiptarë. Përkrah mendimin e një studiuesi bashkëkohor, që i cilëson ata edhe si “ndërgjegjja e nesërme e kombit shqiptar”. Nëqoftëse në fushën e kulturës, Eqerem Bej Vlora na mbush me dritë dhe vetëm me dritë, në rrafshin historik figura e tij ka dritë, hije dhe hije. Edhe në histori, ai është një figurë enciklopendike, e përfshirë në botimet e nivelit akademik. Sipas “Fjalorit Enciklopendik Shqiptar” (FESH), ai njihet si veprimtar politik dhe diplomat, i arsimuar në Vjenë dhe në Stamboll, ku mbrojti doktoraturën për drejtësi. Shërbeu në poste me rëndësi të Perandorisë Osmane. Edhe sipas këndvështrimit tonë, drita e tij në histori duket, kur u bashkua me Ismail Qemal Vlorën në lëvizjen për pavarësinë e Shqipërisë. Sipas historianëve, Eqerem Vlora “Me shpalljen e pavarësisë u zgjodh nënkryetar i Pleqësisë (1912). Gjatë Luftës së Parë Botërore u arrestua nga italianët…”. Ky është fakt dhe e vërtetë dhe kjo paraqitje është pamja e tij e bardhë, me dritë. Në burimin e sipërcituar, vijon fjalia: “por më pas ishte një nga përkrahësit kryesorë të mbështetjes nga Italia”. Është fjala për kohën kur, në Vlorë dhe në krahinat e saj, italianët erdhën si kolonizatorë dhe pushtuan trojet e banorëve vendas, të cilët i kishin trashëgim prej të parëve të tyre. Njihet miqësia për interesa personale e Eqerem Beut me Piaçentinin. Ky fakt dhe kjo e vërtetë nuk mund të jetë faqe e bardhë, pra as dritë, por hije e cila u pasua nga një tjetër hije në vitet e Luftës së Dytë Botërore. “E. V. e mbështeti pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste”. Shqyrtimi ynë ka të bëjë me pjesën me dritë të tij dhe pikërisht me kontributin e tij në lëmin shkrimor.
Vepra kujtimore e Eqerem Bej Vlorës. Kontributi i mendimit të Eqerem bej Vlorës është i dukshëm dhe i dobishëm në këto fusha të dijes: në publicistikë, kulturë dhe histori, me punimet albanologjike, me studimet historike, arkeologjike, kulturore, etnografike e sidomos etnologjike. Nga literatura e tij e botuar, vjen me shungullimë vepra madhore “Kujtime nga jeta”, pjesa I, II (Mundien, 1973), e cila, në dorëshkrim daton Romë – Mynhen, 1963; ndërsa për botimin shqip u përgatit nga Shtëpia e Librit & Komunikimit, në trajtën më të plotë më vitin 2003, nën kolanën “Bota Shqiptare”, përkthyer nga gjermanishtja prej Afrm Koçit, nën redaktimin e prof. Ethem Likajt. Një lexues i vëmendshëm di ta lexojë dhe ta interpretojë tekstin, duke kuptuar dhe vlerësuar rolin e stafit realizues për botimin shqip. Libri në shqip titullohet “Kujtime (1885 – 1925)” dhe vjen në dy vëllime. Vëllimi i parë rrok periudhën 1885- 1912, pra arrin deri në mbledhjen e Kuvendit të parë Shqiptar, më 27- 28 nëntor 1912. Vëllimi i dytë kap segmentin kohor të ngjeshur me ngjarje 1912 – 1925 dhe përfshin edhe zgjedhjen e Ahmet Zogut si president i Republikës Shqiptare në vitin 1925. Monografia është e pajisur edhe me shtojcë, ku shënohen shtëpitë e mëdha, listat gjenealogjike, treguesi i emrave të personave dhe treguesi i emrave të vendeve. Jeta dhe veprimtaria e Eqerem bej Vlorës, i cili mbahet mend për kujtesën e habitshme, ka qenë e pleksur ngushtë me regjimin osman dhe me lindjen e Shqipërisë moderne për kohën. Sipas studiuesve, libri me kujtime i Eqrem bej Vlorës i ndarë në dy vëllime, përkatësisht vëllimi i parë 1885-1012 dhe vëllimi i dytë 1912- 1925 të përkthyera nga gjermanishtja e të botuara në shqip më 2001 është jo vetëm libri më i rëndësishëm iautorit, por një prej librave më interesant dhe tërheqës për mendimin shqiptar. Vepra kujtimore e tij mund të quhet pa drojë hartim i një përshkrimi monografik të historisë shqiptare. Ajo vjen herë si serum i kujtesës historike, herë vjen si tetanos nga veprimtaria e tij politike. Gjykojmë se duhet të bëjmë dallimin në personalitetin e dyzuar të Beut të Fundit, se vlen dhe për të tjerët. Asnjë gjë nuk mund të pritet me thikë, veçse figura e Eqerem Vlorës nuk mund të shihet më bardhë e zi, sepse ajo kakolorit ngjyrash interesante dhe me kontraste të fuqishme, e dobishme dhe e dëmshme, veçse gjithmonë me një mendim intelektual të zgjedhur. Faqja e tij politike dhe diplomatike finalizohet në funksion të interesit personal. Faqja e tij kërkimore – shkencore është në interes të kulturës shqiptare. Nuk mund të zbehet shkëlqimi shkrimor i tij nga lëkundjet apo pamjet e kokolepsura politike të Beut, as dhunimi deri në shfarosje deri i bibliotekës së tij nga regjimi komunist. Në formë telegrafike po prezantojmë çka është botuar në “Kujtime”, atë çka është gjetur në dorëshkrimin e kujtesës së tij për jetëshkrimin dhe vitet e fëmijërisë, atyre të rinisë, të pjesës së parë të veprimtarisë politike, ekonomike dhe shoqërore të E.V. në Shqipëri. Nga libri, nëpërmjet dëshmive të tij, marrim një informacion të munguar, të pagjetur dot në librat e historisë. Ai rrëfen për vitet e fëmijërisë në Vlorë (1885 -1899); vijon kujtimet shkollore në Terezianum të Vjenës (1899 – 1903); me vitet e mësimit në Stamboll; me përurimin e hekurudhës së Hexhazit, Siri (vjeshtë 1904); me udhëtimet nëpër Europë; flet për parahistorinë e lëvizjes kombëtare shqiptare; ritakimin me Shqipërinë, pas kthimit nga Stambolli (9 maj 1906- janar 1907), udhëpërshkrimin për në Stamboll, nëpër Tripoli (Pranverë 1907); shkreptimat para stuhisë, siç i quan ai lëvizjet kombëtare të kohës; jep pamje nga revolucioni i parë shqiptar, (në se shprehemi me gjuhën e tij) me Idriz Seferin etj, luftën midis dy drejtimeve për përdorimin e shkronjave latine apo arabe; më tej, për në vendin e faraonëve të rinj, Kajro (fund viti 1911); pamje nga revolucioni i dytë shqiptar me Hasan Prishtinën, Bajram Currin, Isa Boletinin etj., kundër Turqve të Rinj; udhëtimet shqiptare (Maj- Korrik 1912); me misionin diplomatik të Gusht – Shtator 1912, që ai e quan të kotë; vjen një panoramë e vrullshme me ngjarje lufte (Tetor – Nëntor 1912); ëndrra e plotësuar nga Kuvendi i Parë Shqiptar dhe Qeveria e Përkohëshme e Plakuttë Pavarësisë, që ishte xhaxahi i tij, Ismail Qemal Vlora. Më tej, marrim informacion për princ Vidin, gjerman protestant, nga dera e Vidëve, nip i mbretëreshës së Rumanisë; rrëfen Beu për fatin e tij gjatë Luftës së Parë Botërore nëpër Europë; përsëri në Atdhe, mars 1919; vitet 1920 -1923; Shqipëria në udhëkryq dhe Beu i fundit. për kohën pas vitit 1925 dhe për ditët e trishtme – shkruan Eqerem Vlora – kur unë u bëra top i fatit në vende të huaja do të shkruaj në vëllimin e tretë, por ai vëllim nuk arriti të shkruhej, sepse mbasditen e 25 maj 1964 ai uli penën në tavolinën e shkrimit dhe mbylli sytë përgjithmonë. Pa bërë analizë të tekstit, mund të shprehemi, se mendimi i studiuesve të sotëm ështëvlerësues pozitiv për këtë libër të rrallë me kujtime. Për “Kujtimet” e Eqerem Vlorës, jemi në krahun e atyre studiuesve që bëjnë këtë vlerësim: “janë perla në gjerdanin e praruar që zbukuron fondin më të mirë të letërsisë sonë historike, në këtë gjini botimesh”*shih: Verli, Maringlen, Syrja Vlora “Kujtime nga fundi i sundimit osman në Luftën e Vlorës”, Tiranë, Iceberg, 2013, f. 7 – 8
Ndihmesa shkencore e Prof. Ethem Likaj.
Sipas mendimit tonë, Eqerem bej Vlora është një personalitet me peshë, protagonist i ngjarjeve të mëdha në historinë e vendit për gjysmës së parë të shek. XX, me dritëhijet e pranueshme. Në kohën e sotme, letërsia dokumentare, memoaret paraqesin interes tek lexuesi. Kujtimet në gjuhën shqipe, me analizat dhe vlerësimet për ngjarjet e jetuara të Beut të fundit, para se të mbërrinin në dorën e lexuesit, kanë kaluar në dorën e mjeshtrit të gjuhës shqipe, prof. Ethem Likaj. Duket përkujdesja e vëmendshme dhe përgjegjësia shumë e madhe për këtë angazhim kapital të Profesor Ethemit. Kush e njeh stilin dhe profilin e punës kërkimore -shkencore të Profesorit e ndjen dhe e shijon redaktimin e përkthimit të “Kujtimeve”(2003) të Eqerem Vlorës dhe çdo ndërhyrje rindërtuese, realizuar sipas kritereve më të mira për botimete e kësaj natyre. Vlen të përmendin, se është ruajtur plotësisht jo vetëm origjinali, por edhe stili e zhargoni i autorit dhe përkthyesit. Ndoshta e njëjta origjinë me autorin e kujtimeve dhe fakti që redaktori, po ashtu, është njohës i shkëlqyer i gjermanishtes, e ngre këtë monografi në nivelin e botimeve më cilësore në gjuhën shqipe. Edhe studiues të tjerë bashkohen me mendimin tonë, që, pavarësisht vështirësive të shumta, gjithçka të realizuar profesor Ethemi e ka bërë në respekt të shkencës, të autorit, të përkthyesit dhe patjetër në nderim të lexuesit. Puna skrupuloze, përkushtimi për finalizimin e suksesshëm të botimit meriton fjalët më të mira për kontributin e madh që profesori ka dhënë që “Kujtimet” e Beut të Fundit të botohen me cilësi. është dinjiteti shkencor i Prof. Ethem Likaj, që dorëshkrimin e shndërroi në një vepër madhore, etalon për botime të tjera të nivelit akademik.
Nuk mjafton të thuash që redaktimi është thjeshtë ai procesi i ndreqjes e i përpunimit të një vepre para se të botohet; është tepër më shumë se kaq. Nga përvoja shkrimore dhe studimet, mund të shprehemi se, redaktimi është shkalla më e lartë e realizimit shkencor, gjuhësor dhe letrar të monografisë që përgatitet për botim. Atë mund ta bëjë vetëm një njeri i aftë i fushës përkatëse, që ka mësuar dhe e njeh mirë botën e botimit, që shkëlqen në fushën e redaktimit dhe rezonon punën me botuesin, korrektorin, recensuesin, përgatitësin, apo përkthyesin, sipas rastit, me aftësi të shfaqura e të pranuara nga bota e krijimit, që di të ruajë integritetin shkencor. Mos ka ardhur koha që redaktori (edhe korrektori) të jetë i plotësuar me arsimin e editorisë në nivel universitar dhe pasuniversitar? Bota e Librit prodhon perla, vlera të mirëfillta albanologjike, siç është edhe libri me kutime i Eqerem Vlorës, me redaktor Ethem Likaj. Por, bota e parasë sot prodhon edhe qofte të qullta nga furrat botuese. është tronditës një lajm kulturorqë ndoqa një një televizion lokal disa ditë më parë,të këtij maji 2014. Bëhej një përurim libri. Gazetari intervistron autorin ( s’ja mbaj mend emrin autorit, se, as e kisha takuar, as e kisha dëgjuar më parë. Flet libërbërësi: Libri im me poezi është shumë i mirë. Kjo poezi ashtu e ajo poezi ashtu, njëra më e mirë se tjetra. Hej, dreqo punë, thashë me vete. Autrit i takon të flas për vete , apo të tjerëve…Gjysma e të keqes – kjo që dëgjova. Më tej tha: “Falënderoj redaktoren e librit, sepse i thashë shiko presjet, pikat dhe kaq. Asgjë më tepër, nuk e lejova të më ndryshojë asnjë fjalë” (S’po ia përmend emrin asaj, është mësuese letërsie, e njoh dhe kam respekt, por…) A nuk është tronditëse kjo situatë?! këmbëngul në mendimin që me redaktim duhet të merren njerëz të pajisur me liçencë dhe jo gjithologë.
Personalisht, meqë kam mundësinë profesionale të përshkrimit bibliografik sipas standarteve ndërkombëtare, do të kisha dëshirë t’i kërkoja profesorit po të ishte sot këtu, në nderimin që i bëhet veprës së tij kërkimore- shkencore, të realizoja bibliografinë e monografive dhe të artikujve të Prof. Ethem Likaj.
* “Konferenca shkencore “Veprimtaria kërkimore e akademike e prof. Ethem Likajt”
e shtunë, 31 maj 2014
Biblioteka Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”
Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë.

Nga MSC. Albert Habazaj/ Vlore/
Në mjediset e Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi” të Universitetit të Vlorës “Ismail Qemali” u zhvillua prezantimi i librit eseistik “Lecce sbarocca”, shkruar nga prof. Franco Ungaro, krijues teatror dhe shkrimtar. Takimi u zhvillua nën kujdesin e konsullatës së përgjithshme të Italisë në Vlorë, të Institutit Italian të Kulturës dhe Departamentit të Italishtes dhe Bibliotekës së Universitetit. Morën pjesë dhe nënkryetarët e Bashkisë së Vlorës z.Ilir Banushaj dhe Edmond Breshanaj. Prezantimin e librit e bëri ish – konsulli italian në Vlorë, z. Sergio Strozzi, i cili e cilësoi shumë interesant dhe për Vlorën. ” Lecce sbarocca” është libri i dytë i autorit, i cili nuk ka lindur në Lecce , por në Taranto , por shkruan me mjaft dashuri për këtë qytet me histori, që mund të humbte, por mbijeton, që mund të ishte qytet i stilit barok, por nuk është i tillë, që mund të ishte bashkëkohor, por as i tillë s’është. Vetë titulli është metaforik dhe kemi një neologjizëm ironike, të përdorur me mesazhe të qarta nga autori për përmirësimin e qytetit të dashur, për përparimin e tij, për respektimin kozmopolitan dhe multikulturalizmin ballkanik apo vlerat e qytetit autentik salentin. Libri trajton problemet bashkëkohore të Leçes në të gjitha rrafshet e jetesës, të niveleve të mendësive dhe veprimit konkret të grupshtresave të ndryshme dhe personaliteteve të fushave të ndryshme, që nga teatralët deri te titullarët e komunarët. Libri është interesant dhe për Vlorën, pasi ka lidhje të ndërsjellta midis Leçes dhe Vlorës. Klima kulturore dhe kontradiktore e Leçes, dhënë me art e realizëm nga autori, erdhi më bukur e natyrshëm nga interpretimi emocional dhe jetësor i aktores Alessandra Crocco e kompanisë teatrore “Koreja”, e cila lexoi disa pjesë nga libri. Ndryshe ka qenë Leçe nga ç’është sot, ndaj s’duhet të harrojmë nga vimë të dimë çfarë bëjmë e duhet të bëjmë – ky është mesazhi i librit, por jo vetëm për Leçen, si duket…Forma narrative librit është shumë e ndezur, me një kolonë zanore të freskët, të gjallë, konkrete për ta dashuruar të bukurën dhe për ta aplikuar atë.
*Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”
Universiteti i Vlorës “Ismail Qemali”, Vlorë, Albania
- Foto-ARKIV

…për Luftën e Vlorës, 1920 në optikën bashkëkohore/
Pamje e përgjithshme shqiptare e periudhës së 1920- ës nga syri i shkrimit europian/
Shkruan: MSC. Albert HABAZAJ/ studiues/
Janë mbi 45 studiues që janë marrë instensivisht qysh atëherë, që e vrojtonin dhe e shkruanin Shqipërinë me lentet e tyre kulturore. Mund të përmendim (sipas rendit alfabetik) studiues të tillë si: Baldacci, Bouè, Brailaford, Callan, Chumckv, Cozem – Hardv, Cozzi, Cvijic, Degradd, Dumont, Edlinger, Eliot e deri tek Nvoni, Windish,Wirthi etj, të cilët i japin edhe virtytet, edhe veset e shqiptarëve. Mis Durham thotë se të gjithë shqiptarët në realitet nuk janë muhamedanë, as të krishterë: feja për ta është një formë e jashtëzakonshme, diçka fare formale. Kanë rregull të madh për mbledhjet. Shqiptarët e shkolluar janë tregtarë të shkathët (të zotë) dhe të gjithë kanë individualitet të theksuar. Ndodh, thotë, që pas vrasjes iu vjen keq për plumbin…Njw tjetwr studiues, Woods, bën këtë portret: “Shqiptari është i egër, luftarak, tolerant në çështje fetare, i pabindur por besnik dhe i ndershëm”.
Etnografi, gjeologu dhe paleontologu hungarez Franc Nopça (Franz Nopcsa: 1877 – 1933) ka ardhur disa herë në Shqipëri gjatë v. 1903 – 1922 dhe për herë të parë përdori metodën krahasuese me vendet e tjera të pellgut të Mesdheut dhe të Azisë së Afërme dhe ndër të parët që në studimet etnografike për Shqipërinë futi për krahasim edhe të dhënat e arkeologjisë. Duke folur për karakterin e shqiptarëve Baroni Nopça, qysh në fillim të studimit kërkimor shkencor në Shqipëri, thekson se, për të asgjë nuk është më e zorshme se sa të njohë një i huaj thelbin e karakterit të një populli dhe “asgjë nuk kërkon më tepër qetësi dhe sundim të vetvetes se sa ta përshkruajë atë pastaj në mënyrë objektive dhe siç ndodh realiteti” .
Nga natyra shqiptarët e asaj kohe janë cilësuar si krenarë, luftarakë, gjaknxehtë, sensibël, me moral shoqëror, sidomos në lidhje me femrat qëndron shumë lart, që bëjnë shumë shpenzime për mikpritje dhe festa. Por Jastrebovi thotë sikur mikpritjen shqiptarët e kanë dogmë, sikur kanë prirje për t’i zmadhuar gjërat, sikur janë dinakë, gënjeshtarë dhe hipokritë, sikur janë armiq të këshillave të mira, idololatër të një nderi të gabuar, nuk durojnë cënimin botërisht të gjërave të shenjta. Ippen bën një prerje horizontale ndër shaljanë dhe quan kapadainj, që tëdobëtin e përdorin keq, pse nuk merren me grabitje, po kështu banorët e Nikaj – Mërturit. Seksualitetin as që e njohin. Jarav gjen që shqiptarët janë luftëdashës, të prapambetur, kanë inisiativë, janë të guximshëm dhe kundër çdo lloj autoriteti. I quan partikularistë, të cilët fillojnë të dyshojnë sa herë kërcënohen të drejtat e tyre. Studimi i punimeve që ata kanë lënë për vendin tonë është ndoshta një mozaik kompleks për ne, ku shfaqen metaforikishtbanorët e tokës dhe qiellit shqiptar me të gjitha ngyrat e ylberit. Me shumë prej mendimeve të tyre nuk mund të jemi dakort, por ato janë “rekorde” të regjistruara në Kujtesën e Shkrimit të Botës dhe janë, ndërkohë, për studimet tona e të tjerëve, të huaj apo vendas, referenca se si na shikojnë ne të tjerët, ngaqë mungon ajo edhe ajo ndarja e famshme që na ka pëlqyer, që si historinë, si këngën ta reduktojmë në një ndarje kaq binare (bardhë e zi). Shumë nga udhëtarët, studimet e të cilëve kemi lexuar, janë objektivë në shënimet e vlerësimet e tyre, pavarësisht se diku, ku ata na mburrin, ne krenarohemi e na ngrihen veshët dhe diku, siç dhe perifrazuam grimca, ku ata na shajnë (më saktë, jo na shajnë, por na nxijnë portretin, ndoshta ashtu paska qenë) ne mërzitemi, ulim kokën, ulim veshët dhe fillon të pllenohet urrejtja për ta në psikën dhe shpirtin tonë. Për informacionet e të huajve, që sipërpërmendëm, i shikojmë me lente kulturore për të parë më mirë, për çka na shërbejnë në funksion të Njëzetës. Hecquard nënvizon se, në rast lufte, në Shqipërinë e Veriut, çdo shtëpi pajiste një burrë, pavarësisht nga numri i përgjithshëm i pjesëtarëve të shtëpisë.
Ndërkohë historiografia dhe kujtesa sociale e LV njofton se në Beun, më 1920 u mblodhën nga çdo fshat shtëpi e burrë e burrë e pushkë. Merr dimensione të reja informacioni historik dhe folklorik që na vjen për atë ngjarje, se në LV ndihmuan, biles morën pjesë edhe gratë. Kur flet për sjellje e zakone të shqiptarëve, kur shkruan për Shqipërinë, sakrifikuar për interesat e Europës, Ismail Qemali thekson: “Tre objektet kryesore të përkushtimit të shqiptarëve janë: nderi i tij, familja e tij dhe atdheu. Ai preferon vdekjen përpara një çnderimi që nuk është larë”. Nga të pashkruarat dhe të pathënat për Njëzetën, edhe sot e kësaj dite, në Vlorë, nga më moshatarët që rrojnë akoma dhe që kanë një kujtesë të admirueshme, mund ta shprehim mendimin sipas tyre se “Njëzeta qe një luftë që çeli e shpërtheu nga rubineti i çesmës morale. E vërteta është se italianët bënë punë e ndërtuan goxha në qytet. Çuan rrugë deri në mal të Çikës. Për interesa të tyre, patjetër, por edhe nevej mirë na bënej. Kishim interesin tonë, se po zhvillonej vëndi. Këtë e dinin dhe e shihnin të gjithë. Këtë e shohni dhe ju sot. Se, ja, fjala vjen, godinën ku është Bashkia e Vlorës dhe Qarku e ka bërë italiani. Po ku qëndron problemi? Këtu ndryshon puna, se ata e shkelën në kallo shqiptarin, vlonjatin, labin. Ulën krenarinë e shqiptarit, e prekën atje ku s’mba më, e cenuan në moral, (mos qesh), i prekën nderin, gjënë më të shenjtë. Të futemi në kohë, more bir, e të flasim. Në atë kohë kishte tradita të mira që ishin ligj i pashkruar për njerëzinë. Ajo psikologji e kulturë zotëronte mënyrën e jetesës, zakonet tona, sjelljet, fejesat, martesat, vdekjet, këngët që keshëm, të gjitha çar’ bënim. Kështu duhen parë gjërat e gjykojmë kollaj pastaj. Kur flasim për dje, do gjykojmë me atë mendje; kur flasim për sot, kemi të tjera kondita e raporte, tjetër psikologji dhe edukatë më të avancuar. Sipas vëndit, kuvëndi, e more vesh djalo?! . Logjika e bisedës, nga e cila shkëputëm këtë paragraf, që mendojmë se përfaqëson jo vetëm mendësinë e tyre, por mentalitetin e kohës të komunitetit vlonjat, na dikton të gjykojmë se, jo gjithmonë diversiteti kulturor prodhon gjëra të mira, të bukura dhe të dobishme. Në atë kohë shqiptarët ishin konservatorë, italianët me frymë liberale. Ai sfond psikologjik nxorri në pah, me një reliev dhe efekt të mahnitshëm, ngjarjet e asaj vere të vitit 1920. Fjala e vjetër “shqiptari për një nder rron” ndezi sedrën e banorëve, të kryefamiljarëve, të burrave të shtëpisë, të mëhallës, të fisit, të lagjes, të fshatit, të krahinëzës, krahinës, parësisë, burrave të kazasë, se kështu klasifikoheshin në atë kohë burrat, sipas hierarkisë trimërore – morale e atdhetare. Për cenimin në nder, krisi pushka. Vendasit nuk u treguan miqësorë me ata që nuk erdhën si të tillë. Kjo është logjika e funksionimit të gjërave, që prishi “kavalierllëkun” e atyre që e quanin se s’kishte ndonjë problem të kullosje në kopsht të tjetrit, në “baçe” të botës… Kjo është logjika e funksionimit të gjërave, nga e cila shpërtheu ndjenja e kolektivitetit për t’u bashkuar si një trup i vetëm, deri sa të vihej nderi në vend. Kjo logjikë dhe praktikë e drejtë luftarake bëri që të lindte dhe të forcohej edhe ndjenja e solidaritetit me LV. Ndërsa optikën e ndriçimit të historisë së LV e kemi nga profesori ynë i nderuar Muin Çami, gjykojmë të paraqesim dhe të interpretojmë, për herë të parë, edhe një autor tjetër të huaj, vepra e të cilit (ku përfshihen dhe shënimet e tij për LV) nuk ka qenë e njohur për ne më parë, sepse vonë është botuar në gjuhën shqipe.

Në vitet ’20 sistemi arsimor në Shqipëri ishte shumë i kufizuar. S’kishte program ndërkombëtar ndihmash, vetëm lakmi e interes shfrytëzimi.

Miranda Vickers është një analiste e ngjarjeve bashkëkohore, e cila, ndër botimet e tjera, ka botuar edhe librin “Shqiptarët – një histori moderne” (“THE ALBANIANS A Modern History”). Ç’ka e bën më interesant këtë monografi, është edhe detajimi i qartë i sjelljes së qeverive perëndimore me fatet e Shqipërisë, me një informacion të jashtëzakonshëm e koherent edhe për mënyrën se si u copëtua territori shqiptar (fushë e pa eksploruar apo e papublikuar deri në fund, asnjëherë deri më sot nga studiuesit e nivelit akademik, shqiptarë apo të huaj.
Autorja na sjell një histori marramendëse të Shqipërisë, edhe për atë periudhë kohore, (që kemi në fokusim të kësaj kumtese), pa lënë mënjanë edhe përçarjet e mëdha të vetë Shqiptarëve brenda për brenda . Tekstin e lexojmë në këtë formë: Në vitet ’20 sistemi arsimor në vend ishte tejet i kufizuar. Gjithashtu, nuk kishtendonjë program program ndërkombëtar ndihmash me asistencë ekonomike dhe teknike për Shqipërinë, për të vcilat ajo kishte nevojë të modernizohej e zhvillohej.“Prandaj edhe vendi ishte detyruar të mbështetej në ndihmën që jepnin në forma të ndryshme agjenci dhe individë filantropë”.
Ka gjasa që, pa mohuar kurrë fajet dhe përgjegjësitë e fqinjëve dhe të Fuqive të Mëdha, që dominuan 20 vjeçarin e parë të shek. XX, kemi vërejtur se ne, shqiptarët e kemi më kollaj t’ja lëmë tjetrit dopio gjashtën, t’ja ngarkojmë gjithë barrën e përgjegjësive të huajve e për vete dalim të larë, s’kemi asnjë faj, por vihemi në radhë për t’u shpallur njëri më hero se tjetri. Dhe kemi këtë interpretim: Ndoshta është ravijëzuar, fatkeqësisht në skenën e asaj kohe edhe një element negativ, siç ishte mercenarizmi i kollajshëm i disave, siç thonë banorët. Po seç m’u kujtua një fjalë e vjetër, që aplikohet edhe sot e kësaj dite në viset jugore të vendit, që thotë: “O balo të hëngërt tënja/ se e ke të keqen brenda”, te vetvetja pra, te bashkësia jonë. Ky fakt dhe libri i Vickersit na nxjerrin në evidencë një problem lokal (lokaliteti shtrihet nga Preveza e Janina, nga Sazani e Gjirokastra, nga Vlora e Prishtina, nga Labëria e Drenica, nga Skrapari e Berati, nga Tirana e Dibra, nga Shkodra e Hasi, nga Tuzi e Plava, nga Peja e Gjilani, nga Ulqini e Mitrovica…). Shqetësimin na e shkakton një virus i rrezikshëm i tërbimit kulturor që quhet “INDUSTRIA E DEKORATAVE”.

Shkruajnë nga VLORA: Albert R. HABAZAJ & Jorgo V. TALO/
Fjala e Lamtumirës. Miq e dashamirës të artit dhe të familjes! Sot kemi ardhur që t’i japim lamtumirën e fundit piktorit dhe kritikut të artit Ilmi Bani. Hutim, trishtim, tronditje, shokim na shkaktoi kjo ikje e papritur dhe e padrejtë. Lajmi i hidhur për vdekjen e hershme pikëlloi pa masë piktorët, shkrimtarët, mësuesit, pegagogët, nxënësit, studentët, miqtë e shokët, të gjithë qytetarët që e njihnin, apo që i kishin dëgjuar emrin nga veprat e tij të mira, të bukura dhe të dobishme. Në emër të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve të Vlorës, të Universitetit “Ismail Qemali”, të Shkollës së Mesme Artistike “Naim Frashëri”, Vlorë, si dhe me dëshirën e familjes për të shprehur fjalën e lamtumirës, dua t’i them Ilmiut, se vërtet ike, por do të jetojë dhe do të na frymëzojë vepra jote artistike, pikturore e kërkimore – shkencore me karakter të thellë humanitar. Pikëllim i madh, dhembje e thellë shpirtërore, humbje e madhe për artin, arsimin dhe kulturën në qytetin e Vlorës e më gjerë, deri në rang kombëtar, sepse kontributi i tij ka qenë i dukshëm dhe i spikatur. Me pikëllim të thellë po ndahemi nga Ilmi BANI, njëri prej emrave emblematikë të pikturës Vlonjate, figurë e dalluar e pikturës shqiptare dhe e kritikës së artit. Një shpirt i etur për qytetari e për dituri dhe i gatshëm kurdoherë atë qytetari e dije ta transmentonte me zotësi te njerëzit e botës shqiptare dhe më gjerë. Njeri i pasionuar, korrekt si ai, me predispozitë e me kërshëri të admirueshme për kërkime e studime didaktike e shkencore në fushën e shkencave humanitare, në lëmin e artit dhe sidomos të pikturës e të kritikës së artit. I paharruar miku im i shtrenjtë, Ilmi Rexhep Bani! S’kam fuqi të të shpreh dhembjen që më shkaktoi ikja jote si meteor i shndritshëm i artistit qytetar dhe të kulturuar. Mundohem ta mbaj veten, të ngrihem mbi të, se të nderoj shumë. Ashtu sikurse i paharruari Vasil Talo, mësuesi yt dhe i gjithë piktorëve me emër të Vlorës, edhe ti ike shumë shpejt nga një aksident fatal, jo për faj tënd… Koicidencë?! Një odise e tërë të ndodhi, por e pamerituar një fije floku. Ti ishe njeri me kulturë, me zemër të madhe e bujare, balancë ekuilibri, simboli ynë i mirësisë, etaloni i korrektesës. Ti ishe një njeri që qëndroje stoikisht dhe nuk ligështoheshe. Ti punoje vazhdimisht me të gjitha forcat. Luftoje për jetë, për jetë të ndershme, qytetare dhe të lumtur. Pakkush sa ti inkurajonte dhe përkrahte talentet e reja. Do të kalojnë vitet dhe ti, i paharruar Ilmi do të jesh më pranë nesh, ashtu si të kujtojmë të gjithë, të dashur, me buzëqeshjen e jetës, që nuk të ndahej kurrë nga fytyra jote fisnike. O Ilmi, më prishe punë me ikjen tënde, sepse do të më mungojë miku i vërtetë, këshilltari i duhur, modeli i këkuesit ndaj punës studimore, mjeshtri i shkrimeve lakonike, redaktori i rreptë dhe i drejtë te Zoti, busulla e përparimit të punëve të mira të letërsisë dhe artit.Ti, si intelektual i formuar, ishe orë e çast i përkushtuar për mirëvajtjen e punës arsimore, shkencore dhe artistike në Vlorë, i përzemërt dhe i devotshëm në realizimin e projekteve të Pemës së gjelbër dhe të shëndoshë të krijimit në qytet. Dashamirësia jote, ndjenja e sakrificës, solidarësia dhe besnikëria, ishin virtyte morale tuajat, si njeri modest dhe i dashur. Puna këmbëngulëse në procesin kompleks të studimit, përgjegjësia intelektuale, guximi dhe talenti krijues, si dhe objektiviteti shkencor të shquajnë, miku ynë, në kuadër të brezit të krijuesve dhe studiuesve që kanë merita për zhvillimin dhe pasurimin e kritikës së artit, didaktikës dhe pikturës në veçanti, patjetër dhe shkencës bashkëkohore në përgjithësi. Ilmi Bani – Është lindur më 1942 [15. 09. 1942] në Vlorë, nga nënë Sania, bijë nga Kafaraj, matanë Vjosës, e cila rrojti rreth 70 vjeçe, duke i rritur dy jetimët Ilmiun, dritën e syrit dhe Buqen, vajzën e vetme, me sakrifica e me nder, me punë të përgjegjshme dhe të ndërgjegjshme në Ndërmarrjen Ushqimore të Vlorës, ku la një emër të respektuar. Babai i Ilmiut, Rexhep Bani atë pranverë të ’44 – ës “këndonte duke rënkuar për lirinë/ dhe kur në ferr të Mathauzenit e flakën, se shumë nuk u kthyen tok me të. Ata që u kthyen qenë me kokrra…e kujtimi i Babait, dëshmor Lirie mbeti për Ilmiun tonë Përshpirtje për Ëndrrën. Ilmiu u martua me Viton nga Tragjasi me origjinë, mësuese, njërën nga të bijat e Kamber Xhulevit, emër i njohur i arsimit të Vlorë, i cili është i biri i Patriotit Xhafer Xhulevi, sekretari besnik i Ismail Qemalit. Ilmiu me Viton lindën dy fëmijë: një djalë, Blendin, arkitekt, i cili është martuar me Almën, inxhiniere nga fisi Thomai, i nderuar në Elbasan, si dhe një vajzë, Bojkenën, arkitekte, e fejuar me ing. Elton Lala, në Sarandë. Blendi dhe Alma kanë dy fëmijë, Entonin dhe Irsën. Irsës së vogël do t’i mungojë gjyshi më i mirë në botë! Familjarisht Ilmiu jetoi e punoi në Vlorë. E aksidentuan tragjikisht më 13 gusht 2014, rreth orës 20. 30’ – 21.00 në Skelë, Vlorë , gjatë ditëve të ekspozitës “Vlora në Telajo”, me 500 piktura nga 60 artistë të peizazhit, mbylli sytë më 23 shtator, ora 10.00 në spitalin “Vitto Pazzi” në Lecce, Itali dhe sot, këtë të enjte të datës 2 tetor kur merr dhè, dhe ky dhè i qoftë i ëmbël, se për ëmbëlsi e mirësi të jetës jetoi e krijoi…U diplomua në Insitutin e Lartë të Arteve, më 1967. Më vitin 1974 kryen kursin mbas universitar për teori dhe kritik arti. Ka punuar mësues i lëndëve: Vizatim, Pikturë dhe Teori Arti në Shkollën e Mesme Artistike “Naim Frashëri”, në disa shkolla tetëvjeçare dhe në Fakultetin e Edukimit të Universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë. Mbahet mend si një nga themeluesit e LSHA të Vlorës dhe për një kohë të gjatë, deri sa mbylli sytë, kryetar i LSHA, Vlorë. Para viteve ’90 të shekullit të kaluar ka botuar në organet e shtypit letraro – artistik dhe politik të kohës në fushën e arteve figuartive. Ka fituar dy çmime kombëtare (të I dhe të II) në konkurset kombëtare të kritikës dhe një çmim vjetor (të I) të revistës “Nëntori”. Më vitin 2007 botoi librin monografik “Përtej mjegullës”, biografi e letrarizuar kushtuar Vasil Talos, që është vlerësuar si një libër i vyer për pionierin e Shkollës së Pikturës vlonjate. Mbas këtij botimi përgatiti librin “Didaktika e Edukimit Figurativ” tekst mësimor për shkollat e mesme, 2010, si dhe librin studimor “Lira udhëheq popullin dhe Delakrua [Delacroix, Eugène], 2012, për të cilin punoi nga viti 2009 – 2012, dhe përsëri iu kthye për përpunim sa më mirë shkencor. Tabloja “Lira udhëheq popullin” – më thoshte shpesh profesor Bani – e bëri romantikun KAMPION TË ARTIT TË RI”. Përgatiti dhe punim serioz tepër të guximshëm dhe interesant për artin e Da vinçit “Buzëqeshja e Monalizës dhe sfumatura Leonariane”. Të gjitha këto punime të vlerta janë në komjuterin tim. Ilmi, për gati 10 vjet ishim dhe punuam bashkë në LSHA, Vlorë për zbukurimin e jetës letraro- artistike në qytet, me ty, si Kryetar të Lidhjes. Ti u ndave përgjithmonë prej nesh duke na lënë veprën tënde të bukur, të mençur e fisnike dhe kujtime të paharruara. Do të jesh midis nesh dhe do të komunikosh me bashkëkohësit e brezat që do të vijnë. Jeta dhe vepra jote kanë sfiduar vdekjen. Kujtimi për njeriun e dashur dhe artistin e dalluar do të mbetet gjithmonë i paharruar . të jetë i paharruar kujtimi yt, miku im, siç ka qenë e nderuar vepra dhe emri yt. Miku im i vërtetë, qofsh i paharruar e dritë të bëftë emri! Të qoftë i lehtë dheu! Në kujtim të emrit të Ilmi Banit, ju ftoj të mbajmë 1’ heshtje nderimi.
P.s. Fjala e mbajtur me rastin e varrimit të piktorit dhe kritikut të artit Ilmi Bani, e enjte, më 2 tetor 2014,ora 14, në banesën e fundit, Babicë, Vlorë, nga Albert Habazaj, Sekretar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve, Vlorë.
Situata pikturore. Punë intensive, telajo të shumta peizazhesh, larmi situatash koloristike, penel herë i shkathët, herë herë i qetë, konstruktiv, dritë e bollshme, etyde edhe në tepër variacione të ndryshme të ditës, agim, mesditë, perëndim, muzg etj. Kjo është prurja gjatë 2- 3 muajve të fundit nga organizimet e grupuara të piktorëve në Vlorë dhe shumë vende të tjera përreth, si Himarë, Kuç etj. Një studio e mbushur plot dhe papritmas gjithshka ndërpritet nga një lajm i zi: Ilmi Bani aksidentalisht largohet nga kjo jetë!
Jeta. I lindur në Vlorë më 15. 09. 1942 nga prindër të varfër, në moshën 1 vjeçare mbetet jetim. Këtu fillon stërmundimi i nënës Sanie për të rritur dy fëmijët…Në vitet e para të shkollës lind dhe dëshira për të vizatuar…Më pas ndjek kursin e pikturës, si shumë djem të talentuar me piktorin e palodhur, plot dëshirë e passion, themeluesin e pikturës në Vlorë, Vasil Talo. Nxënës në Liceun Artistik “Jordan Misja”, student në Institutin e Lartë të Arteve dhe më vitin 1967 diplomohet. Ilmi Bani i përket brezit të piktorëve të fundit të viteve ’60, një grupi piktorësh në Vlorë, të cilët bënë emër me krijimet e tyre në Shqipëri. Mësuesi. Shtator 1967, Ilmiu fillon punës si mësues vizatimi për 2 dekada në disa shkolla të qytetit. Punon disa vjet në krye të Seksionit të Kulturës. Kryen një kurs pasuniversitar për kritik arti. Në vitin 1983 emërohet arsimtar në Shkollën Artistike “Naim Frashëri”. Modest, komunikues, i çiltër, plot humor, i apasionuar në punë, liberal në koncepte – ky ishte Ilmiu në marrëdhënie me kolegët. Në vitin 1998 emërohet drejtor i shkollës, shpaloset përpara nesh, kolegëve artisti vizionar, organizator me mendim të qartë perspektiv, këmbëngulës me kulturë dhe edukatë, cilësi këto që i manifestoi kudo ku drejtoi. Krijuesi artist. Në thesarin e pikturës vlonjate, Ilmi Bani ka vendin e tij të veçantë dhe shumë të merituar. Punëtor e i palodhur krijimet e tij janë të ekspozuara në Galerinë Kombëtare, në Galerinë dhe Muzeun Historik, Vlorë, në Gjirokastër etj. Krijimtaria e tij prek të gjitha zhanret, por i parapëlqyer mbetet kompozimi, biles në këto vite të vështira për piktorët, ku shumë ju përshtatën edhe tregut, Ilmiu nuk e la mënjanë kompozimin. Këmbëngulës në kërkimin e gjetjes artistike, konsekuent i idesë së tij, ai nuk heziton që mbasi e ka mbaruar tablonë ta fshijë dhe ta rinisë edhe një herë, por këtë radhë me më shumë dinamikë, përmirëson elementët artistikë, kolorin, shpërndrjen grafike etj., siç ndodhi me tablonë e titulluar “28 Nëntori”, por edhe herë të tjera. Në vendin tonë, deri në vitet ’70, nuk ishte praktikuar puna në grup në piktura; e kundërta ndodhte në skulpturë, me grupin Paskali, Mano, Paço, por vazhdonte edhe me grupin tjetër të suksesshëm Dhrami, Rama dhe Hadëri. Tentativa e parë në pikturë ndodhi në Vlorë. Shtypi i kohës, kritika e vlerësoi tablonë kompozicionale me dimensione të mëdha të paraqitur me rastin e Ekspozitës së 30 vjetorit të Çlirimit, të grupit të piktorëve Ilmi Bani, Skënder Milori dhe Nestor Jonuzi. Lirizmi, delikatesa, koloriti plot dritë, dashuria për jetën karakterizon tablonë e kompozuar vertikalisht “Nëna e ve”. Ilmi Bani është fitues edhe i çmimeve kombëtare në pikturë gjatë konkurseve të ndryshme. Ide filozofike trajton në kompozime me dimensione të vogla por të fuqishme në përgjithësimin e temës, gjetjes kompozicionale e përgjithësimin artistik të idesë; kemi parasysh titujt si “Mbijetesa”, “Zanafilla e jetës”. “Vjeshta”, ekspozuar në Berat, në Galerinë “E. Lear” ishte një kompozim i vogël me një femër, ekzekutuar me lirshmëri, bukur dhe shumë i freskët. Në këto vite të trazuara dhe të hallakatura, të bie në sy se Bani mbeti besnik i formimit dhe i individualitetit të tij artistik, duke mos bërë plagjiatura. Brenda studios ka piktura për popullin, por ka edhe “Krijime artistike kontemporane”, si u thoshte ai punimeve bashkëkohore. Portreti një zhanër që piktori nuk e la pa e prekur, e ndër vite realizoi shumë, të njerëzve të dashur, të personaliteteve të letrave, të patriotëve etj. “Fishta” është një nga këto, portret shumë i bukur me një dritë të brendshme vezulluese. Në disa kompozime për I. Qemalin, Plaku i Vlorës, herë i ulur, herë në këmbë, në situate të ndryshme koloristike dhe grafike paraqitet me një kolorit dhe plastikë të ngrohtë, natyrshëm, i qetë dhe shumë fisnik. Por, padyshim, portreti i kompozuar “Nëna” është një nga veprat më të bukura të realizuara, ku përveç kompozimit impozant të figurës, qëndrimit artistik, organizimit grafik, drita përqëndrohet vetëm te portreti. Përmes ekzekutimit të lirshëm të një plastike shumë të ndjerë, një koloriti të kursyer, kompozimi mbyllet tek dy duart e kryqëzuara në hije, një individualizim i përkryer, që sugjeron gjithë dashurinë dhe respektin e piktorit për nënën e tij. Janë të panumërta peizazhet, natyrat e qeta të realizuara e natyrisht në këtë shkrim homazh nuk mund të përmenden të gjitha. Mjeshtëria e këtij piktori modest por të fuqishëm duket edhe në një teknikë tjetër të artit figurative, në akuarel. Në studio ka shumë akuarele të realizuara ndër vite, të paekspozuara: portrete, peizazhe, natyra të qeta, teknikisht të përkryera. Ilmi Bani shpalosi vetvetiu dimensionin e tij human, intelektual, erudicionin, shpirtin e tij artistik edhe një një fushë tjetër, atë të mendimit estetik të kritikës artistike me shumë artikuj për ekspozita kolektive dhe personale për kolegë, studime të ndryshme për probleme të artit, tablo kompozicionale etj. Kohë më parë, piktori na njohu me një studim akoma në proces për tablonë “Liria në barrikadë” të Delakruasë, për tendencën artistike, filozofinë e kohës, por mbi të gjitha, për afeksionin e tij personal për artin Grek, që lidhet me figurën symbol në qendër të kësaj kryevepre të pikturës botërore. Vlen të veçojmë studimin e tij: “Kërkime për kolorin, linjën, karakterin dhe detajet” për ekspozitën e piktorit Skënder Milori, një punim i plotë, i thellë, me kompetencë profesionale. Si asnjë piktor vlonjat i brezit të tij, Ilmi Bani tregoi një cilësi tjetër të karakterit: Mirënjohjen. Mirënjohës për punën e palodhur të mësuesit të tij, por edhe për vlerën si piktor, ai realizoi monografinë e letrarizuar “Përtej Mjegullës”, kushtuar Vasil Talos. Ky libër me nivel të lartë artistik, është shkruar me dashuri dhe vërtetësi, me ndershmëri profesionale dhe, ndërkohë, është i vetmi libër deri më sot në Shqipëri, ku një piktor shkruan për mësuesin e tij të artit të ngjyrave.

Nga MSc. Albert HABAZAJ/
Në kujtesën sociale të komunitetit çam në Vlorë është e pashlyeshme pozitivisht puna e pashembullt që ka bërë pesëshja e parë e çamëve më të përkushtuar, në shërbim të çështjes kombëtare, për vlerat morale të trevës së tyre emërmadhe, për traditat, doket, për historinë dhe kulturën çame, ruajtur e transmentuar brez pas brezi, kudo ku kanë banuar, kudo ku kanë punuar, herë trajtuar si muhaxhirë, herë si zot shtëpie, si ai deti me lule dhe furtunë… Po kush janë emrat e kësaj pesëshje të pandarë, që u tretën në kohë të reja për Mëmën e xhanit, Çamërinë e tyre dhe tonën, për Çamërinë e Shqiptarisë?! Ibrahim Banushi, Nuredin (Dino) Isufi, Skënder Beqiri, Servet Iljazi dhe Fadil Zeqiri, u bënë flakadanë të çëshjes çame, qysh kur ishin ende të rinj, në fillimet e viteve ’50 të shekullit XX, që lamë pas. Pesë djem nga Çamëria, si ato bletët e kosheres, që mbledhin nektar e prodhojnë mjalt, punuan si ata dhe u bënë mishërimi i idealit kombëtar, i përparimit qytetar, i veprimit të guximshëm e i mendimit të mençur, në funksion të mbarësisë shqiptare. Fillimisht, ishin katër shokë të ngushtë e besnikë tërë jetën për çështjen e mëmës Çamëri, të cilët i bashkoi Vlora me ardhjen e tyre të dhembshme nga jugu mesdhetar, ku lanë vatrat e ngrohta familjare, shpërngulur e përzënë prej Çamërie barbarisht nga terrori i zi i klanit më mizor grek, në vitin 1944. Brahimi, Dinua, Serveti dhe Skënderi nuk u ndanë gjatë gjithë jetës së tyre, duke patur një shoqëri të sinqertë, me përkushtim e ideale dhe e shtrinë atë edhe në familjet e njeri – tjetrit. I pari, Ibrahim Banushi dhe më i mençuri, djalë nga katundi Arpicë e Çamërisë, tok me me Nuredin Isufin, kishin qenë në Çamëri dhe kishin luftuar me armë në dorë për mbrojtjen e territoreve çame kundër bandave shoviniste greke. Agresorët i kapën dhe i internuan. Menjëherë, mbas internimit deri në gusht 1944 nuk i lëshuan armët nga dora për mbrojtjen edhe me gjak të tokave çame. Me ardhjen në Shqipëri, Brahimi rreshtohet në Brigadën V Sulmuese si partizan dhe lufton kundër nazizmit gjeman, që kishte pushtuar trojet shqiptare. Luftoi deri në Kosovë e në tokat jugosllave, ku u plagos dhe ngriu në borë, në malet e Jugosllavisë. Nga ajo luftë me ideale të larta e qëllime të pastra çlirimtare, Ibrahim Banushi mbeti invalid nga këmbët. Në vitin 1946, kthehet nga spitalet e Jugosllavisë, merr pjesë në ndërtimin e rrugës verilindore të Shqipërisë dhe vjen në Vlorë. Në vitin 1947, emërohet në punë, drejtor i Ndërmarrjes Rruga – Ura, detyrë të cilën e ushtroi me devotshmëri e ndërgjegje shembullore deri në vitin 1981. Atë vit, i rënduar dhe nga plagët e luftës, ndëroi jetë, duke lënë deri më sot në popull gjurmët e pashlyeshme të respektit. U përcoll me nderime dhe respekt të dhembshur qytetar. Fatkeqësisht, asnjë nga pushtetarët apo shtetarët nuk e kujton për kontributin e tij në luftë dhe në punë. Është e çuditshme, me tërë mend, që për Brahimin nuk është dhënë asnjë vlerësim, edhe pse veteranët e LANÇ e kanë çuar propozimin atje ku duhet, qysh para 100 vjetorit të Pavarësisë, e kanë përsëritur edhe tani, në kuadrin e 70 vjetorit të Çlirimit
I dyti, Nuredin Isufi mbahet mend si vullnetar në Brigadat e Rinisë Shqiptare për rindërtimin dhe ringritjen e Shqipërisë, shkatërrruar nga Lufta e Dytë Botërore. Ka qenë vullnetar në ndërtimin e rrugëve në veri të vendit dhe në hekurudhën Durrës – Peqin, Durrës – Tiranë. Në vitin 1948, emërohet nëpunës i Gjendjes Civile në Vlorë dhe shef i këtij sektori të rëndësishëm, ku punoi me ndershmëri e përgjegjesi, vërtet si ai, kur thonë. Gjithë koha 50 vjeçare, që kaloi ka shënimet e tij të sakta e korrekte, fakt që ka evidentuar punën e tij të mirë dhe të dobishme në qytetin dhe në rrethin e Vlorës. Ky volum pune i duhur, i mirë dhe i dobishëm është i verifikueshëm, sepse regjistrat që ka plotësuar Dinua janë edhe sot në përdorim të përditshëm. Është dekoruar nga Presidiumi i Kuvendit Popullor. Dinua rron, është 91 vjeç, në moshën e bardhë të pleqërisë.
I treti, Servet Iljazi ka punuar në sektorë të ndryshëm dhe të vështirë, ku është dalluar për punë cilësore dhe përkushtim ndaj detyrës, sikur punonte për shtëpinë e tij. Ka punuar edhe si shofer në ndërmarrjet shtetërore, deri sa doli në pension, në vitin 1990. Bashkëmoshatarët e paktë që kanë ngelur, kujtojnë me mall e respekt vitte e stuhishme në aksionet e rinisë mbas Çlirimit, për rindërtimin e vendit të shkatërruar nga lufta, ku kontributi i Servetit dukej, sepse ai punonte një sa për 10 vetë. Mbylli sytë në vitin 1992.
I katërti, Skënder Beqiri, qysh në vitin 1946 qe nga dallëndyshet e para të Vlorës që doli vullnetar dhe ka marrë pjesë në ndërtimin e hekurudhës Durrës – Peqin, Durrës – Tiranë. Me Brigadën “Misto Mame” u nis në Jugosllavi vullnetar për hapjen e autostradës Beograd – Zagreb, ku punoi dy muaj në sektorë të ndryshëm të ndërtimit të rrugës. Nga viti 1950 ushtron profesionin e fotografit dhe vazhdon si përgjegjës i këtij sektori deri në vitin 1961. Në këtë kohë emërohet drejtor i Kino- klubit të Bashkimeve Profesionale të rrethit të Vlorës deri në gusht 1970. Nga kjo periudhë emërohet përgjegjës i ekspozitës “Vlora Sot”, deri në vitin 1990, kur doli në pension. Të katër, Brahimi, Dinua, Serveti dhe Skënderi, janë të dekuruar për punën përkushtuese, shpirtin e garës, vullnetarizmin dhe sakrificën e treguar në ndërtimin e Rrugës së Rinisë, si quhej atëhere Rruga Kukës – Peshkopi, në vitin 1946. Skënderi rron dhe bën një jetë aktive edhe sot që është 87 vjeç. Ai njihet si Marubi i Çamërisë dhe i Vlorës. Fotografët profesionistë që ngrihen do të krahasohen me Skënder Beqirin. Një merak ka Skënderi, që gjithë ky qytet i madh e me vlera të jashtëzakonshme historike, si Vlora nuk ka një fototekë. Fototeka e Vlorës është ëndrra, dhembja dhe amaneti i Skënder Beqirit.
I pesti, Fadil Zeqiri u lind në Kajcanj të Paramithisë së Çamërisë, më 15. 07. 1937. Shovinistët grekë, gjatë Luftës së Dytë Botërore, i vranë prindërit dhë shumë të afërm të tij. Mbeti jetim dhe kështu detyrohet të vijë në Shqipëri. U strehua në Sarandë, në jetimore. Katër ditë udhëtoi për në Durrës e pastaj shkoi në Tiranë, ku dhe u rrit e u edukua në Shtëpinë e Fëmijës. Kreu Shkollën e Mesme “Skënderbej” dhe më pas, në Bashkimin Sovjetik, studioi për Marinë Detare. Pesë vjet i bëri atje, nga të cilat tre në Riga të Lituanisë dhe dy në Azerbaxhan për ABD dhe Marinë të Përgjithshme. Emri i tij ka qenë nderi i Sazanit, Karaburunit, Orikumit, Vlorës e Babicës, ku shërbeu me përkushtim e devotshëri në funksion të forcave detare shqiptare. Pa u shkëputur nga puna studioi për Letërsi si dhe thelloi studimet duke përfunduar dhe Fakultetin Juridik. Për shumë vite ka qenë pedagog në Shkollën e Lartë të Marinës në Vlorë. Ishte kryetar i Këshillit të Përgjithshëm të Shoqatës “Çamëria”, anëtar i kryesisë së Shoqatës Atdhetare – Kulturore Mbarëkombëtare “Ismail Qemali”, ku ka qenë i ndjeshëm qëndrimi i tij kombëtar, në shërbim të rritjes së ndjenjës së atdhedhashurisë dhe respekimit deri në adhurim të simboleve të ndritura kombëtare si Pirro i Epirit, Gjergj Kastrioti, Hasan Tahsimi, Elena Gjika, vëllezërit Frashëri, Ismail Qemali, Isa Boletini e gjithë ata pishtarë drirëbërës për të orientuar shqiptarët në rrugën e diturisë, e lirisë, mirësisë e vëllazërisë, se vetëm ajo na sjell përparim. Fadil Zeqiri ka qenë anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë qysh nga viti 1965. Ai ka debutuar kryesisht në prozë, por ka shkruar dhe poezi, skenarë filmash, ekranizuar a botuar sidomos për interesa të ushtrisë, në radhët e së cilës kaloi tërë jetën, qysh nga fëmijëria e derisa mbushi moshën e doli në pension. Në prozë ka nxjerrë në dritë nga shtëpia botuese “Naim Frashëri” librat: “Midis dallgëve të oqeanit”, “Me vështrim nga deti” – tregime, “Shtegëtimi i fundit” – roman, “Nëndetësja 61” – roman, “Dhembi i tretë” – tregime, “Udhëtim në një hambar” – tregime, “Shënjestra dhe manushaqja” – tregime, monografinë “Ilia Dashi”, kushtuar heroit nga Poro e Myzeqesë së Vlorës. U nda nga jeta më 2 gushtit 2008. Erdhi 6 vjeç në Vlorë. Fëmijërinë dhe jetën e tij me halle shumë e përshkruan me ndjenjë, vërtetësi, art e dhembje tek romani “Shtegtimi i fundit”. Jetimi çau mbi dallgët e jetës dhe iu bashkua grupit çam të Vlorës më vitin 1965. Ai u bë oficer marine dhe mori emër të lartë si një nga prozatorët më të mirë jo vetëm të Ushtrisë, por në mbarë botën e letrave shqipe. Fadili ngjante me një zgalem deti. Ai i dha impulse të fuqishme punës atdhetare jo vetëm të çamëve të Vlorës, por të mbarë Shqipërisë. Ai edukonte me veprim. Vrulli i vijueshëm i Fadilit dukej, edhe sepse ai shkruante bukur e mirë. Të pesë këta djemtë mirë Çamërie janë të shënuar në Regjistrin e Atdhetarizmës si pesë themeltarë të Shoqatës Patriotike “ÇAMËRIA”.

Shkruan: MSc. Albert HABAZAJ*/
Emri i Maku Pones është ndier në skenën poetike qysh në vitet ’50 të shek. XX. Profili letrar i tij shfaqet në disa plane: si poet, si prozator (tregimtar, novelist e romancier) dhe si dramaturg, me kontribute të dukshme në dy fusha: në letërsinë për të rritur dhe në letërsinë për fëmijë. Në nënfushën letrare të dramaturgjisë, sipas studiuesit të njohur kanadez, Robert Elsie, ndër autorët shqiptarë, që i kanë kushtuar energjitë e tyre me shumë sukses skenës, është edhe Maku Pone. [shih: Elsie, Robert, “Histori e letërsisë shqiptare”, Tiranë - Pejë, Dukagjini, 1997, f. 433]. Shtylla vertebrale, që mban në këmbë konstruktin e fortë poetik të Pones është drita e bardhë e artit të fjalës së kulluar, sa hënore, aq tokësore. Dy këmbët, që mbajnë harmoninë e urës poetike nga koleksioni klasik i letërsisë së sotme shqiptare në poezinë bashkëkohore, janë ndjenja me “gjak dashurie në rrënjë” dhe mendimi filozofik, që fqinjësohet me “rrufetë” e perëndishme, si “vizion brirësh a eshtrash”. Libri më i ri “Dritësi e terr”, (2014) është pjesë e trilogjisë poetike të autorit të njohur fierak, dhe përbën vëll. 2, i cili ka pararendës vëll. 1 me titull “Në kërkim të fytyrës” i cili pritet të botohet së shpejti. Po ashtu, pret të shikojë dritën e botimit edhe vëll. 3 i trilogjisë me titullin metaforik “Zjarr i hidhur”. Spunton për këtë vëllim poetik, autori e ka marrë nga shkrimtari dhe diplomati i njohur grek Vassilis Vassilikos (18. 11. 1934), trajtuar, kuptohet, sipas këndvështrimit të tij poetik. Libri më i ri “Dritësi e terr” i poetit Maku Pone është një gëzim letrar për ne, lexuesit e vëmendshëm të librit të mirë dhe përdoruesit e dobishëm të penës. Gjykoj të shpreh një vlerësim sentencial në trajtë urimi, sepse bisturinë kritiko – redaktoriale e ka përdorur me ndershmëri profesionale në parathënien e librit, kritiku letrar, poeti, publicisti dhe mësuesi i dashuruar me letërsinë, tepelenasi i fierakizuar, Bujar Xhemal Rama, të cilin e përgëzoj për punën e vlertë që ka bërë për vëllimin poetik të profesor Makut, ndërtuar për jetën reale mes antitezës “dritësi” dhe “terr”. Në këtë kohë, ende të pakthejlltësuar letrarisht, kur gufosemi nga lukunia barbare e librabërësve, që unë po i cilësoj vandak me bezga të njoma, që s’ndezin as në palcë të korrikut [shprehje frazeologjike, mospërf. njeri i trashë nga mendja], libri me poezi “Dritësi e terr” i Maku Pones, vjen si thërrime diellore, që na ngroh bukurisht me fisnikëri botën tonë shpirtërore, duke na përmirësuar në ndjenjë, në mendim dhe në shijet estetike. “Dritësi e terr” na ngarkon me emocione të fuqishme pozitive dhe vjen si një mrekullim mëngjesor i këtij poeti interesant për vullnetin e tij balzakian në portën e moshës e bardhë, ku sapo ka trokitur si hirësi me reflekse vezulluese të mesazhit universal të poetikës poniane. Në fakt, unë kam ardhur sot nga Vlora, që të zihem me punonjësit e Gjendjes Civile të Rajonit Nr. 2 të qytetit të Fierit, ku banon profesor Maku (bëj shaka), sepse jam zemëruar me ta, nga që më kanë dhënë informacion të paduhur. Sipas tyre, poeti Maku Pone qenkërka 75 vjeç për 76! Në fakt, sipas këndvështrimit tim (dhe besoj me mua janë dakord gjithë poetët këtu), poeti Maku Pone na duket 57 vjeç, se aq është me shpirtin poetik, me vitalitetin shembullor, me idealin qytetar, misionar dhe vizionar. Ai diti shkëlqyeshëm dhe natyrshëm ta kapërcejë traun e vjetër (biles, as dhe nuk mori infeksion nga vjershërimet e angazhuara, të kërkuara, të porositura e të përkushtuara). Ai udhëtoi e udhëton i sigurt në shinat e poezisë së re, ecën pa pengesa në hapësirat e saj të pamatë. Poeti universal i dashurisë Maku Pone shquan për artin e bërthamës së dashurisë, sepse siç qe nëna e tij çadër mes shiut për të, edhe ai bëhet “çadër për t’i ruajtur e për t’i mbrojtur/ jo vetëm nga një shi/ gruan e jetës dhe fëmijët”, pasardhësit, njerëzit, miqtë, dashamirësit. Për këtë humanizëm të prekshëm altruist kërkon vend, aq sa zë një fill bari. Duke lexuar poezinë “Për pasardhësit”, mua më shfaqet imazhi i Uitmanit myzeqar (Walt Whitman, 1819 – 1892) në kohën që jetojmë me banim në Fier. Ky imazh më bëhet më i qartë, kur lexoj poezi të tjera të Pones, ku vërej një lidhje të plotë e shpirtërore me natyrën, si novator dhe për ndjesitë mistike. Maku Pone njihet tashmë edhe si mjeshtër i portretit poetik, sepse pena e shpirtit të tij ka gdhendur emrat e fisnikëve të poezisë shqipe, mesdhetare, europiane e botërore, që nga Fatos Arapi e Alen Boske, Janis Ricos e Migjeni, Jorgo Luis Borges e Frederik Reshpja, Dhimitër Jano e Majakovski e deri te i biri, Edvini, që ka vizatuar portretin e mëmës në mur. Kur lexova poezinë “Obeliskët”, kushtuar poetit të paharruar Ilia Kule (1944 – 1987), u ndala, pulita sytë dhe shijova artin e ndjesisë së hidhërimit te vargu “Varret u dashkan hapur në qiell”. Këtë varg nuk e kam dëgjuar apo lexuar më parë ndër poetë të tjerë. Është prodhim original (bio, si i thonë sot) i imagjinatës krijuese sa magjike e hyjnore, aq tokësore e të prekshme të poetit të bardhë Maku Pone. Dëshiroj të nënvizoj në këtë kumtim urues, se Maku Pone ka siguruar mbështetjen e tokës në poezi. Ai ka arritur ta ketë të sigurt dhe mbështetjen e ajrit me artin e tij brilantin të fjalës së zgjedhur poetike. Poezi si “Funerali i një zogu”, apo “Personaliteti i qenit” janë shembëlltyra artistike e mbështetjes së ajrit dhe të tokës që ka siguruar krijmi i Maku Pones. Opusi letrar i M. Pones përbën një ndihmesë për çiltërsinë e letrarishtes poetike në gjuhën shqipe, duke kryer njëherazi një obligim për artin e fjalës dhe një detyrë atdhetare e qytetare. M. Pone është një figurë me integritet letrar dhe, me vëllimin “Dritësi e terr” klasifikohet memorie poetike e kohës, e moshës që përfaqëson. Ai, ndërkohë, ravijëzohet si poet i kontrasteve dhe i ngjyrave, që ka privilegjin si i pranueshëm i të dy kohëve për nivelin artistik, cilësinë poetike dhe funksionin estetik të krijimtarisë së tij të bukur, të mirë dhe të dobishme, duke arritur të jetë person kontakti për poezinë e brezave. Pone do të ketë fatin të rrojë sa poezitë e tij, si një zog në fluturim të përhershëm, si poet e si njeri. Është fat i bukur, që në Principatën e Shkrimit, një dritë e bardhë si Maku Pone, na e bën shkëlqimin e poezisë së lartë. Për shoqërinë tonë letrare, Maku Pone, me 34 libra të botuar, nga të cilët, 14 me poezi, 4 me prozë, 6 libra për fëmijë dhe me 10 drama, është një florin në formë njeriu, që ka shtydhur mushtin poetik të jetës njerëzore për ne.
Biografia: Maku Pone – (lindur më 1 Mars 1939 në Fier, Shqipëri) është poet, prozator dhe dramaturg shqiptar. Fëmijërinë e kaloi në qytetet e Fierit, Pogradecit dhe Tiranës. Studimet e mesme i kreu në Shkodër; studimet e larta në Moskë për inxhinieri nafte. Ka studiuar gjithashtu për filozofi. Pasi u diplomua, punoi si inxhinier për një periudhë relativisht të shkurtër në industrinë e naftës. Në vitin 1974, filloi punë si kryeredaktor në gazetën lokale të qytetit të Fierit. Pas debutimit me disa drama, që u vunë në skenat profesioniste, në vitin 1983, filloi punë si libretist (dramaturg) pranë teatrit “Bylis”, Fier. Më pas punoi në televizionin rajonal TV Apollon. Pavarësisht nga punët që ka kryer në vite, krijimtaria letrare ka qënë drejtimi kryesor i jetës së tij. Në letërsi ka botuar qysh në vitet pesëdhjetë të shekullitXX. Në vitin 1969, ka dalë me librin e tij të parë poetik “Kur buzëqeshin shokët”. Përveç poezive, ka shkruar mjaft për teatrin dhe një kohë i është kushtuar edhe letërsisë për fëmijë. Ka fituar pesë çmime të ndryshme në konkurset kombëtare: në gjininë e poezisë (2 herë), në prozë (2 herë) dhe në dramaturgji (1 herë).
Libra të botuar:
I – Poezi (14 libra): “Kur buzëqeshin shokët” (1969), “Yje mbi bar” (1973), “Në brazdat e kësaj toke” (1975), “Lulëzim” (1982), “Gjaku i verdhë i lulediellit” (1998), “Në portat e erërave” (1999), “Çeku i reve” (2001), “Dëbora e Orientit” (2005), “Triologjinë poetike” (2009): “Qiparisat e muzgut”, “Muzikë dimri”, “Një kafe me gurin”, Në kërkim të fytyrës (2014), “Dritësi e terr”, (2014) dhe “Dritësi e terr”, (2014).
II – Dramaturgji (10 libra): “Shpërthimi” (1976), “Fundi i sinorëve” (1977), “Asgjë nuk është harruar” (1979), “Atje në Ebro” (1979), “Natë e pagjumë” (1980), “Udhë të mbarë” (1982), “Shokë dhe vite” (1984), “Dosja 63” (1985), “Shqetësimet e një mjeku” (1988) dhe “Një vajzë e fyer” (1990).
III – Prozë (4 libra): “Shtëpia midis mollëve” (1984) (novelë), “Trëndafilat e mesnatës” (1987) (roman), “Motër e vëlla” (2003) (roman) dhe “Balona me bedena” (2004) (tregime).
IV – Letërsi për fëmijë (6 libra): “Naftëtarët e vegjël” (1969), “Ne jemi gjeologë” (1969), “Postieri ynë” (1970), “Na thërret trumpeta” (1971), “Pushimet dimërore” (1971) dhe “Motër e vëlla” (2003).
*MSc. Albert HABAZAJ
Drejtor i Bibliotekës Qendrore ‘Nermin Vlora Falaschi”,
Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA.

Nga MSc. Albert R. HABAZAJ*
Shoqata Kulturore Atdhetare “Labëria” e Vlorës nuk bën pushim. Ajo ndez qytetin dhe fshatrat e krahinave të saj me zjarr atdhetar dhe dritë kulturore çdo stinë, çdo muaj, çdo javë, çdo ditë; në disa raste realizon edhe dy veprimtari në ditë, njërën më të bukur se tjetra, njërën më mbresëlënëse se tjetra. Ka pasuri gjeografie, grupmoshash, profesionesh, gjinie, tematike, cilësisht të mira, estetikisht të pëlqyeshme, shoqërisht të dobishme.
Një veprimtari e veçantë ishte takimi në trajtën e një mikrosimpoziumi shkencoro – kulturor në nderim të mësuesit veteran Dasho Miftar Ramosaço, që për nga pjesëmarrja, kumtuesit, serioziteti, mesazhet dhe konteksti i zhvillimit, qe takim kalibri; një model për veprimtaritë në vijim. Jemi mësuar të bëjmë takime të mëdha, me pjesëmarrje, me fjalë, me dekorata. Janë bërë takime shumë të mira. Janë nderuar sidomos figura të traditës historiko- kulturore nga treva e Labërisë apo nga treva të tjera që kanë merita edhe për krahinën e Labërisë. Janë nderuar veprimtarë shoqërorë me kontribute të veçanta për përparimin e sotshmërisë. Janë vlerësuar këngëtarë popullorë, artistë, poetë, shkrimtarë, regjisorë, aktorë, edhe mësues të shkencave humane. Rasti i Dashamir Ramosaçajt përbën një veçanësi e ndoshta është i pari si aplikim ndër vlerësimet e Labërisë për bijtë e saj intelektualë, kur përvoja e tyre arsimore – shoqërore është në dobi të komunitetit. Përse? Sepse Dasho Ramosaço, i cili ka lindur në Radhimë, në Gji të Perëndisë, që vetë Zoti, këtij vendi me diell, kaltësi e gjelbërim shkëlqimtar gjithëvjetor, i ka falur më të mirat visare që ka bota njerëzore, ka qenë mësues, një jetë të tërë mësues matematike, inspektor zone dhe përgjegjës i sektorit përkatës në Drejtorinë Rajonale të Arsimit, Vlorë. Nga monografia “Bota radhimjote” e autorit Neki Lameborshi mësojmë edhe për traditën e arsimit të këtij fshati të bekuar, edhe për stafetën fisnikërisht të bukur që vijoi në vitet e Pasçlirimit: “Duke qenë pra një fshat arsimdashës, radhimjotët, kudo që shkuan, në shkolla të përgjithshme e profesionale, u dalluan si nxënës të zellshëm e cilësorë. E ndër ta, me hapjen e Universitetit në Tiranë dhe instituteve të larta, u diplomuan në profesione të ndryshme. Nga një llogari e përafërt, rreth 200 djem e vajza nga Radhima përfunduan studimet e larta. E një plejadë e tërë, nga këta zgjodhën profesionin e bukur të mësuesit. Mbas përfundimit të studimeve, nisur nga dëshira e mirë për të dhënë kontribut në vazhimin e shkollësisë në Radhimë, shumë prej tyre si Abedin Hamiti, Avni Begotaraj, Tefta Lagji, Lefter Lameborshi, Gani Gjimara, Fatime Gjimara, Mustafa Lagji, Sadik Ruko, Kadrie Limo, Vjollca Lameborshi, Aneta Begotare, etj., filluan karierën e mësuesisë në fshat, duke dhënë me pas kontributin si shpërndarës të diturisë e dijes anë e kënd atdheut si shumë e shumë radhimjotë të tjerë, si Shezai Radhima, Piro Radhima, Jazo Bilani, Xhebro Vera, Hasan Cekodhima, Fitus Radhima, Farfuri Bilani, Dashuri Begotare, Tok Radhima, Spartak Hamiti, Bujtina Lameborshi, Dasho Ramosaço, Ilirjan Selmani, Hektor Radhima, Enver Dani, Hasan Havari, Agron Begotare, Muhedin Begotare, Reta Selmani, etj, etj. E këtu nuk mund të lihen pa përmendur dy mësuesit veteranë, që nuk jetojnë më, Bejko Selmani e Tare Kojani, që breza të tërë mësuan prej tyre A-B-C-në në Fshat”. Një nga ata dritanë të dritës, me të cilët krenohet jo vetëm Radhima, por edhe Vlora, është Dashua, icili spikati gati një gjysmë shekulli kontribut në mësimdhënie për edukimin arsimor dhe qytetar të bijve dhe bijave të Labërisë së Vlorës. Aq më tepër, që zhvillimi arsimor, në periudhën, kur ka dhënë mësim Dashua qe jo për t’u përmendur shumë pozitivisht dhe matematika nuk mirëpritej aq sa duhej. Lënda e matematikës klasifikohet shumë e vështirë, aq sa e bukur dhe e dobishme për përparimin civil. Dashua në këtë drejtim ka vlera të dallueshme, sepse qe i aftë si mësues, i zoti si metodist, me virtyte si njeri. Ai përgatiti një plejadë të tërë mësuesish matematike, që nderuan veten dhe mësuesin e tyre. Nuk ka fshat të krahinës së Labërisë së Vlorës që Dashua të mos e ketë shkelur, nuk ka banor të Labërisë së Vlorës, e cila plotësohet me anëlumas e me anëdetas, që Dashua mos ta ketë njohur, mos të ketë pirë kafe e raki në në shtëpi të tyre e mos t’ua ketë kthyer respektin në Vlorë në shtëpi të tij apo dhe në lokal, duke i mikpritur sipas traditës së bujarisë labe, sepse edhe ai është një djalë i mirë Labërie. Për këto vlera u diskutua në takim, për virtytet, për sakrificat, vullnetarizmin e solidaritetin me përparimtaren, që reflektoi një jetë të tërë Dasho Ramosaço dhe Dashamirët e tjerë të Dritës së Diturisë, që Vlora duhet t’i ruajë si perla të arsimit vlonjat në kohëra. Kishe vërtetë ç’të dëgjoje dhe ç’të mësoje nga fjalët e mençura të mësuesve të shkëlqyer, sot veteranë të arsimit në Vlorë, si Ilirian Selmani, Vitri Zyka, Hajri Allushi, poeti i fizikës Vaso Pata, apo nga Ahmet Dema, i cili është dhe kryetar i shoqatës “Labëria” për degën e Vlorës dhe që i dorëzoi Dashos dekoratën e lartë në një atmosferë festive dhe shumë të ngrohtë. Për këto u fol dhe për librin e tij “Rrugëtim në Origjinë”, që Dashua ua dhuroi miqve, si shenjë respekti, që kaluan momente të shkëlqyera miqësore dhe kulturore së bashku. Lajtmotivi i monografisë së Dashos është “Prindërit e mirë e lenë të pastër rrugën e fëmijve, por edhe fëmijët e mirë ua lehtësojnë peshën e barrës së moshës prindërve”. Vlera burrërore e Dashos u bë më evidente, sepse vlerësimi i tij qe planifikuar të bëhej në një kohë, kur atij i ndodhën dy ngjarje të dhembshura familjare. Dashua nuk kërkoi shtyrjen e aktivitetit. Dhembjen e përballoi me të tijtë. Nderimin që i bëri shoqëria ua ktheu me nderim. Për realizimin shembullor të aktivitetit të Dashos ka meritë nipi i tij fisnik, Dr. Miftar Ramosaço, pedagog dhe përgjegjës i Departamentit të Matematikës në Universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë.
*) sekretar i Shoqatës Kulturore – Atdhetare “Labëria”, Vlorë.

Shkruan: MSc. Albert HABAZAJ* /
Nga historia dimë, që krahas burrave të mëdhenj të Flamurit Kombëtar, Ismail Qemalit, Isa Boletinit e Luigj Gurakuqit me trima të mençur ka qenë po aq vigan edhe Rasih bej Dino. Edhe ata njerëz ishin, si gjithë të tjerët dhe fizikisht të vdekshëm. Është vepra në shërbim të dinjitetit dhe përparimit të Atdheut, që i bën ata të pavdekshëm, përjetësisht ikona nderimi ndër shqiptarë. Kam patur fatin e veçantë, që kam njohur mbesën e Rasih Dinos, fisniken e paharruar Resmie Muharrem Mane (Beqiri) dhe për mbi 35 vjet kam patur e ruaj miqësi familjare me çiftin ideal të përkushtuar ndaj çështjes kombëtare dhe ndershmërisë profesionale të Resmie e Skënder Beqirit, nga të cilët ke ç’mëson. Resmien, tani e tutje, nuk e kemi më. Na mungon fizikisht. Të gjithë jemi të ikshëm nga kjo jetë. Ajo qe zonjë. Në tërë kuptimin pozitiv të kësaj fjale. La emër, la respekt, la fëmijë, të mirë, të edukuar, shembullorë, la burrin, që do t’i përmbushë amanetin, si ai i përkushtuar. La një libër të përvëluar me mall e ëndrra lirie për Çamërinë, që dhe fryma i dhemb. Resmia ishte pinjollja e fundit e Dinejve të mëdhenj. Ajo lindi më 15 Maj 1935, në sarajet e Dinejve në Lops të Çamërisë. Mbylli sytë në Vlorë, të dielën e 7 Dhjetorit 2014, në 7 e 12 minuta të mëngjesit. Mëma e saj ishte Myrveti nga Dinejt, e bija e Safet bej Dinos, mbesë e Alizot Pashë Dinos, i cili njihej si luftëtar dhe atdhetar me kontribute konkrete. (Qe një nga shtatë pashallarët e kohës së Ali Pashë Tepelenës; ka qenë me suljotët dhe Ali Pashën. Dhe krushqitë i bënin brendapërbrenda, si gjirokastritët. Për të ruajtur pasurinë e kapitalin, për të mos prishur gjakun e fisin, në atë kohë, martohej kushëriri i parë me kushërirën e parë.) Skënder Beqiri rrëfen me lot të nxehtë në sytë që i xixëllojnë: Të paktën, nga sot, 250 vjet më parë, deri ku nga shkon me emër pema gjenealogjike, Dinejt e parë ishin tre vëllezër. Të tre banonin në Lops, në sarajet e tyre të njohura. Zenel Abedin Dino, babai i Abedin pashë Dinos me emër vajti në Prevezë. Vëllai tjetër, gjyshi i Nuri Dinos dhe Mazar Dinos, u vendos në Paramithi. Në Lops, në sarajet e Dinejve, te guri i themelit, sipas traditës e zakonit të të parëve, qëndroi vëllai i vogël, Alizot pasha Dino . Atje lindi e la tre djem. Njëri, Mehmeti u vra në luftë kundër osmanëve, ndërsa Safet Bej Dinon, gjyshin e Resmies, babain e nënës, Myrvetit, e rrëmbyen në shtëpi pabesisht dhe e hodhën në lumin e Kalamajt (Thíamis). Safeti qe intelektual i formuar i kohës, personalitet me peshë, që i dëgjohej zëri, që truri, shpirti e zemra e tij rrihte për dituri e për Çamëri. Shovenët grekë i hodhën trupin pabesisht në lumë, por jo idealin, sepse ideali i tij kishte lidhur besë me kombin, me qytetërimin mbarëshqiptar, për ta bërë mëmën Çamëri Nuse Bregdeti në Mesdhe. Myrvetit dhe Muharrem Manes, prindërve të Resmies, u lindën 5 fëmijë, 3 djem e 2 vajza, (sipas radhës): Resmia, Haxhiu (vëllai i madh, pas Resmies), Ruiser (motra tjetër, emër gjerman), Rustemi e Safeti (në kujtim të emrit të gjyshit). Resmia kishte ardhur në Durrës, më 1944, kur të gjithë çamët u endën muhaxhirë e një pjesë e tyre u kthye në trungun amë, në Shqipëri, të diktuar e të përzënë nga terrori shovinist grek. Rezistuan sa rezistuan, por s’mund të mbaheshin më 8 milionë egërsira me 25 mijë njerëz të pafajshëm, të pambrojtur. Për t’i shpëtuar masakrave dhe shfarosjes masive, rifilloi shpërngulja biblike e pupullsisë came. Katër a pesë mijë çamë u vranë rrugës. Të tjerët, që mbijetuan, gjetën strehë ca në Sarandë, ca në Vlorë, ca në Fier, ca në Durrës, Tiranë, Rrogozhinë, Elbasan, etj. Skënderi u vendos në Vlorë, një muaj pas çlirimit të qytetit, më nëntor 1943. Babai i tij, Damin Beqiri e ka shkruar historinë e tij me nder, qysh më Trembëdhejtën, në Janinë, krahas luftëtarëve të tjerë shqiptarë. Damini qe nacionalist idealist, anëtar i Këshillit Kombëtar për Bashkimin e Çamërisë me Shqipërinë. Duke shfletuar edhe nëpër faqet e Historisë së Çamërisë, vërejmë se vëllezërit Dino kanë qenë njerëz me infuncë dhe, më tej, lexojmë këtë paragraf : “Edhe pse Marrëveshja e Mukjes (gusht 1943) ishte denoncuar nga PKSH në mënyrë të njëanshme, nacionalistët çamë i referoheshin asaj si e vetmja rrugë për të zgjidhur çështjen kombëtare shqiptare. Për këtë ata bënë disa herë thirrje për të shmangur luftën vëllavrasëse dhe për bashkimin e të gjitha forcave për mbrojtjen e çështjes kombëtare, në këtë kuadër dhe atë të Çamërisë. Në një letër që Nuri Dino i dërgonte më 21 shkurt 1944 Sh. Peçit, konstatonte se në Greqi po bëheshin përpjekje për bashkimin e dy forcave kryesore politike të EAM-it dhe EDES-it me synimin që “grekët të shkatërrojnë Shqipërinë edhe nën maskën komuniste…”. Dhe më tej shkruan se “mjaft gjak shqiptari vaditi tokën tonë, mjaft larg u dëgjua afshi i popullit tonë për liri dhe kjo mjafton për të nesërmen, por e nesërmja duhet të na gjejë të bashkuar më shumë se kurrë”. Thelbin e kësaj letre e përbënte kërkesa këmbëngulëse për bashkim “për hir të gjakut që na bashkon dhe të zakonit që s’mund të na ndajë”. Ai kërkonte mendimin për bazat e bashkimit, por me “kusht që të mos preken parimet tona dhe karakteri kombëtar”. Mbas çlirimit, Skënderi u rrit dhe u edukua kombëtarisht nëpër aksionet e rindërtimit të Atdheut, nëpër hekurudhat e para, për hapjen e rrugëve të reja në malësitë shqiptare të Veriut, mbaroi dhe shkollën e mesme teknike (Teknikumin e Ndërtimit, si quhej atëherë, që u hap në Shijak). Bashkë me prof. Ibrahim Zejnon etj., gjithë kohës, ka marrë pjesë në aksionet e rinisë, ndërsa, më tej, për 40 vjet është marrë me fotografinë. Skënder Beqiri dhe fotografia në Vlorë u bënë simonime të njëri- tjetrit. Ai njihet si kryemjeshtri i fotografisë në qytet. Nga ana tjetër, Resmia rritej e zbukurohej me dinjitet. Mbaroi shkollën e mesme “Ali Demi”, gjimnazit të mbarënjohur shqiptarisht, që mban emrin e heroit çam, me të cilin ajo krenohej se e kishte patriot, bashkëkrahinar, që gjakun i fali lirisë si lule ylli. Ajo punoi me korrektesë qytetare dhe ndershmëri profesionale në institucione të ndryshme të Vlorës. Skënderi u fejua me Resmien në vitin 1953 dhe, një vit më von, në Vlorë, në korrik 1954 u martua e lidhi jetë me pinjollen e vetme të fisit të madh shqiptar të Dinejve në Vlorë. Shembullorë në familje në fis, në mëhallë, në lagje, në qytet. Një jetë të tërë – model i pastër i familjes tradicionale shqiptare. U lindën 3 fëmijë, 2 vajza e 1 djalë: Vjollca, Erenata dhe Arjani. Vjollca është ekonomiste e lartë, menaxhere, martuar më 1991 në Çamëri, ka dy djem: Gerhart dhe Dinaj. Janë shumë domethënëse këto doke (zakone) edhe në Çamëri, që, për të përngjallur gjyshin e tyre, e kujtojnë brezash në emrat e fëmijëve. Djali i parë është në universitet, i vogli maturant. Erenata është me të mesme, punon rrobaqepse, jeton në Itali, martuar më 1989 me Namik Nurin, tregtar çam (e kanë vrarë më 15.11. 1998 e s’dihet ende kush). Erenata ka dy fëmijë, një djalë e një vajzë. Djali quhet Arnold dhe është në vit të fundit në universitet, studion për elektronikë. Vajza është në Universitetin e Tiranës , në vit të dytë për stomatologji. Arjani, drita e syrit për Skënderin dhe Resmien, është me arsim të lartë për mësuesi, por sot ushtron një biznes të vogël privat si ndërtues. Është martuar në 2004 me Arkidën nga Isufajt e Çamërisë, (mësuese anglishteje në Vlorë) Kanë tre fëmijë, tre djem. Ata quhen Damian, Dilan dhe Bijan, janë të vegjël. Damiani (i kanë vënë emrin t’i afrohet babait të gjyshit) është në klasë të tretë fillore, Dilani në klasë të parë dhe Bijani në kopësht. Të rregullt, të pastër, korrekt, në gjurmët e prindërve dhe të gjyshërve. Vazhdimisht, unë kam shkruar e kam botuar në gazetë shkrime për Çështjen Çame dhe etnokulturën e Çamërisë; kam shkruar e botuar edhe për veprimtarinë e dalluar atdhetare të Skënderit dhe të zonjës Resmie, dritë bëftë atje ku prehet. Resmia ka botuar edhe një libër me mall e dhembje, titulluar “Lot i brengosur”. Edhe për të kam shkruar një artikull. Ajo e la frymën në moshën e bardhë 80 vjeçare, se e bardhë qe, si bora e malit që shndrit nga dielli i kthjellët qiellor. E la frymën mbi një fletore të shtrenjtë, me kujtimet e jetës së saj, me fjalët e nënës dhe të babës, me rrëfimet e gjyshes dhe të të parëve të saj, që kanë ardhur gojë më gojë nga kujtesa familjare e memoria sociale, ku ajo u rrit e u edukua si pinjolle e një fisi emërmadh në historinë e Çamërisë e të mbarë shqiptarisë. Vetë ia vuri emrinasaj fletoreje të madhe: “Çamëri, lot’ i brengosur”. Do t’ja botojë Skënderi me vajzat edhe djalin, me nipërit dhe mbesat, që lulëzojnë si shpresa të gjelbra. Skënderi po tretet si qiriri dhe s’ka për t’u fikur, sepse ka ende detyra për të kryer. Po përmbush amanetet e gruas, të asaj fisnikje të ndritur; sepse po përmbush, aq sa mundet maksimalisht, amanetet Çamërisë, krahut të plagosur të shqiponjës në fluturim. Ja kështu, Resmia dritëruese, mikeshë e nderuar e Nermin Vlora Falaschit, po shkon e qetë në paharrim.
*) Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”
Universiteti”Ismail Qemali”, Vlorë,

Shkruan:MSC. Albert HABAZAJ/ studiues/
Ne Foto:Shkolla e pare Shqipe ne Vlore/
Historia e arsimit në qarkun e Vlorës është pjesë përbërëse me rëndësi e historisë sonë kombëtare. Si në mbarë Shqipërinë, sidomos në qytetet kryesore të vendit, edhe në Vlorë, arsimi lindi mbi një shtresë të pasur monumentesh të kulturës materiale dhe jomateriale (shpirtërore), si një vepër e gjenisë krijuese të popullit të krahinës së Vlorës, që, duke kaluar përmes furtunash shkombëtarizuese për mijëra vjet me radhë, diti të ruajë e të gdhendë më tej fizionominë e kulturës dhe të arsimit shqip me dinjitet kombëtar. Vlora ka dhënë një kontribut me vlerë historike përgjatë shekujve, ka krijuar dhe ka ruajtur visare të rralla monumentale në shërbim të edukimit dhe të arsimit shqip. Arsimi dhe edukimi në Vlorë ka një diagramë zhvillimi të dukshëm pozitivisht në hapësirë dhe në kohë. Një enciklopedi antologjike të mendimit kulturor për arsimin dhe edukimin në Vlorë i ka dhënë kësaj treve emërmadhe për historinë e arsimit kombëtar Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, me monografitë e tij shkencore, me artikujt, punimet, kërkimet e studimet e shumta diturore. Për mbi 40 vjet, Bardhosh Gaçe, krahas punës titanike në fushën e etnokulturës dhe të albanologjisë, po jep një ndihmesë të rëndësishme për arsimin, me pishtarët e dijes, fillimtarët dhe vijuesit dritërues në qytet dhe në fshatrat e Vlorës, të etur për dije dhe liri. Botim pas botimi, vit pas viti e dekadë pas dekade, profesor Gaçe po e lartëson profilin e tij pedagogjiko- shkencor në përmasat e një personaliteti kombëtar. Disa nga monografitë e tij më të spikatura në fushën e arsimit janë : “Rapsodi Xhemil Veli Duka”, kushtuar luftëtarit për liri, arsim dhe këngë Xhemil Duka, 2000; “Dallgët joniane të jetës”, kushtuar atdhetarit, mësuesit dhe folkoristit Musa Muho, 2000; “Blerimi i mësuesit Besim F. Xhebraj”, 2007; “Rilindasi i Vlorës Ibrahim Abdullahu”, 2009; “Mbrëmje vere me Muço Delon”, 2011; “Mësuesi i Popullit Ibrahim Kushta”, 2012, etj. Veprimtaria kërkimore – shkencore e B. Gaçes ravijëzohet në këto piketa metologjike: dokumenta origjinale, monografi, dëshmi e botime, ekspedita vetiake dhe ekspedita kolektive, në grup, trajtuar në rrafshin kronologjik, si një vështrim në mënyrë të krahasuar. Ai është një eksplorator vigan, që di, si ai, të gërshetojë dobishëm vëzhgimin e palodhur në terren me punën këmbëngulëse në biblioteka e arkiva, brenda dhe jashtë vendit, duke iu referuar burimeve të mëparshme të botuara nga autorë shqiptarë dhe studiues të huaj. Nxjerrja në dritë të bardhë e arsimit në Vlorë, sidomos për periudhën, që kulmon me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, më 28 Nëntor 1912, është pothuaj meritë tërësore e studiuesit Bardhosh Gaçe, i cili, ndërkohë, u është mirënjohës autorëve të mëparshëm të historisë së arsimit në Vlorë, historianit Neil Shehu dhe Prof. As. Dr. Zeko Brako, të cilët botuan aq sa mundën dhe, për kohën, duhen falënderuar. Për këtë kontribut të jashtëzakonshëm, studiuesi Gaçe njihet dhe vlerësohet si kryemjeshtër i monografive të atdhetarëve të arsimit dhe të historisë së tij në rrjedhat e kohës. Pa hulumtimet e tij, Himara arsimore e shekujve XVI-XVIII do të na vinte e cunguar, me tjetër rrjedhë apo (larg qoftë) e tharë, aq më tepër nga fakti që portat e Mesjetës, për ne, nuk hapeshin dot, sepse ishin të blinduara nga barbarët dhe shumë të rënda. Misionarët bazilianë të Italisë, që punuan edhe për Shqipen në trevën e Himarës, gjatë asaj periudhe historike të tranzicionit të vështirë kulturor dhe fetar, ringjallen me veprën e tyre të jashtëzakonshme, falë ndihmës së këtyre emrave dritërues: Nilo Borgia e Matteo Mandalà, Jup Kastrati e Petro Marko, Bardhosh Gaçe e Shaban Sinani, Pëllumb Xhufi e Mimoza Hysa. Studiuesi B. Gaçe, me rigorozitet shkencor, në një nga monografitë e tij, na sjell tërë pamjen e një historie të papërsëritur për njeriun, mësuesin dhe këngëtarin e paharruar Xhemil Duka, që i përkiste njerëzve të shquar që bënë Shqipërinë, si Sh. Gjeçovi, F. Noli, L. Gurakuqi, J. Minga, H. Xhelo, H. Lumi, A. Rustemi dhe shumë mëmëdhetarëve të tjerë si këta. Me jetën e tij, Xhemil Duka u bë shembull i gjallë për të përparuarit e arsimit kombëtar, shkruan Profesori. Ndërsa për pionierin tjetër të arsimit kombëtar, Musa Muho, ai ndërton një përmendore të bardhë me shkronja drite. Atdhetari, mësuesi dhe folkloristi Musa Muho vjen në penën e autorit si një pishtar i shqipes, qysh në vitin 1913 (kur u hapën 10 shkollat e para shqipe në trevën e Vlorës) dhe bëhet shembul i mësuesit të talentuar deri sa mbylli sytë më 3 Nëntor 1981, si personalitet i arsimit në Vlorë. Në Vlorë dhe në Labëri flitet shpesh për figura të ndritura të historisë, kulturës dhe arsimit kombëtar, gjurmët e të cilëve shkrepëtijnë në qiellin e kohës sonë. Shpirti i tyre duket sikur bie një frymë shenjtërimi për brezat e rinj. Njëri prej lisave të blertë të Vlorës dhe të Labërisë ëshët mësuesi atdhetar Besim Feim Xhebraj, jeta e të cilit është një frymëzim kombëtar. Zjarri i tij u ndez qysh në shoqërinë “Shtizat e Qytetërimit” dhe “Mbrojtja Shkollore”, në demonstratën antimperialiste të Vlorës, 28 Nëntor 1919, në Epopenë e Njëzetës, me shoqërinë “Bashkimi”, në Paris, në Kuçovë, udhëve të dritës si mësues vizionar, si veprimtar i palodhur i arsimit kombëtar, me përkushtim idealisti. Me këtë profil na vjen ky personazhi i nderuar i monografisë “Blerimi i mësuesit” i autorit B. Gaçe. Me dashuri dhe vërtetësi shkruan autori monografinë e shkëlqyer “Rilindasi i Vlorës Ibrahim Abdullahu”. Sipas tij, ekzistencën e shqiptarëve si komb, Ibrahim Abdullahu e shikonte edhe tek përhapja e gjuhës shqipe, ndaj shërbeu si mësues shëtitës në Vlorë dhe në trevat e saj. Ishte ndër iniciatorët e çeljes së shkollës shqipe të Muradies më 1908, përkrahës i flaktë i Kongresit të Manastirit, si dhe i përhapjes së librave shqipe të rilindasve tanë. “Pa u kulturuar dhe pa mësuar gjuhën shqipe – thoshte Ibrahim Kushta, – nuk mund të fitohet qytetërimi i shqiptarëve”. “Mësuesi i Popullit Ibrahim Kushta” është një tjetër monografi e studiuesit të talentuar Bardhosh Gaçe, kushtuar mësuesit me kulturë të thellë dhe mendimit të tij pedagogjik, sepse I. Kushta përfaqëson një figurë emblematike të traditës së arsimit në Vlorë. Mesazhi që përcillet nga studimi i monografive për pishtarët e arsimit në Shqipërinë Jugperëndimore mund të përmblidhet me shprehjen: “Mësuesi ka në dorë fatin e shtetit dhe fytyrën e ardhme të Atdheut”. Në librin “Mbrëmje vere me Muço Delon”, na shpaloset mësuesi i diturisë dhe lufëtari i lirisë, shkruar me pasion e dashuri nga autori B. Gaçe, i cili ka patur fatin e madh ta njohë shumë mirë heroin e librit, të bisedojë gjatë me të, ta zbërthejë deri në detaje dhe të na e japë portretin e tij me fakte e dokumente në një monografi përfaqësuese, që ndriçon historinë dhe kulturën e Labërisë dhe më gjerë. Vlora dhe Labëria është një hapësirë me yje të ndezur, se nuk mund të jetë një hapësirë me yje të shuar, sepse në ato vise, ndër të tjera, trimëria e dituria binjake ishin të dyja, sepse pushka dhe pena prunë dritë përmbi bedenat e kështjellës së trimave për liri, pavarësi dhe përparim. Memoria arsimore në Vlorë emrin e Bardhosh Gaçes e ka të ngulitur thellë, sepse ai ka gdhendur me shkronja floriri apostujt e shkollës shqipe dhe kombëtarisë në Vlorë. Opusi monografik i B. Gaçes është i pari monument i historisë së arsimit në Vlorë dhe çmueshmëria e tij vlerësohet më tepër për faktin se e përmendi nga harresa letargjike, e riformatoi vërtetësisht dhe bëri pronë të botës shkencore shqiptare. Shkrimtaria kërkimore- shkencore e Prof. Gaçes përbën një tren në fushën e historisë së arsimit. Duke udhëtuar me trenin e tij të shkrimtarisë arsimore, na shfaqet në horizont ndriçimi i traditës së mëparshme të shkollës shqipe në Vlorë, tradita shkollore në Himarë, ruajtja e frymës rilindase ndër banorët e këtyre trevave. Fokuson në tej përhapja e abetares, e shkronjave shqipe, floririt e kaluar floririt për shqiptarët, që nga koha e Rilindjes e deri ë vitet 1920, me artikujt në gazetën ‘Mësuesi”, në revistën “Arsimi” etj. Ravijëzohen marrëdhëniet e Vlorës, Himarës, Kurveleshit, Mesaplikut, Dukatit e Topalltisë me shoqëritë patriotike të kohës deri në Sofje, në Bukuresht, në Stamboll etj, po ashtu artikujt e spikatur për Jani Mingën si orator e filolog. Dom Mark Vasa, Musa Çakërri, Murat Tërbaçi, Gani Iliazi, Peço Doko, Beqir Velo Kanina, etj., që shquhen si mësuesit e parë në fillimshekullin XX në Vlorë, vijnë të gjallë me mesazhet e tyre rilindase përpëmjet punimeve shkencore të studiuesit skrupuloz B. Gaçe. Nevoja për të nxjerrë monografi për këto figura komplekse për gjurmët arsimore, sidomos nga shek. XX e në vijim gjetën në penën e Gaçes harmoninë e admirueshme të koherencës me emocionin e fuqishëm. Gjimnazi i Janinës e i Shën Mitër Koronës qenë vatrat e përgatitjes së mësuesve të parë të Shqipes. Të gjithë mësuesit që bënë dritë për arsimin u arsimuan jashtë, në Janinë, në Kalabri… Kjo del edhe nga monografië për I. Kushtën, M. Delon, Xh. Dukën, B. Xhebron, M. Muhon, më marrëdhëniet e tij me H. Xhelon, J. Mingën etj. Nxjerrja në dritë e statusit të shoqërive kulturore – arsimore e letrare, si e shoqërisë “Opinga”, “Mbrojtja Kombëtare”, “Mbrojtja Shkollore”, ‘Shtizat e Qytetërimit”, “Lidhja e Djelmoshave” dhe “Shoqëria Letrare e Vlorës”, të cilat u krijuan dhe vepruan në vitet 1918 -1920, ka qenë një merak dhe realizim dokumentar, sipas kritereve shkencore në laboratorin e “Punëtorit të madh të kulturës së kombit”, siç e quan arbëreshi i shquar Antonio Bellushi studiuesin Bardhosh Gaçe. Një objekt i rëndësishëm i punës studimore të Profesorit ka qenë e ngelen elementët pedagogjikë. Ai veçon “Abetaret dhe Këndimet për Shkollën Fillore” të Jani Mingës dhe thekson se, askush tjetër përveç J. Mingës nuk bëri abetare e këndime në vitet ‘20 – ’30, kur njerëzit ende ishin analfabetë apo dinin vetëm turqishja (turçe, thuhej në popull). Abetaret dhe këndimet e J. Mingës patën përhapje jo vetëm në krahinat jugperëndimore të vendit, por në pjesën më të madhe të Shqipërisë. Për të shkruar këto monografi të çmuara autori ka përfituar nga dijetarët e mëdhenj të vendit, se rrinte me ta, i dëgjonte, i respektonte dhe mësonte prej tyre. Konkretisht ai ka patur kontakte me Musa Krajën, Shefik Osmanin, Koli Xoxen, Shaban Demirajn, Musa Vyshkën, Ali Xhikun, Zihni Sakon, Fatmir Agalliun, Vangjel Gjikondin (Mësues i Popullit, nga Lekli), Kozma Vasilin, Dhimitër Grillon, Nasho Jorgaqin, Jup Kastratin, Bedri Dedjen, Hamit Boriçin, Iljaz Gogën, sidomos në fushën e zhvillimit të arsimit, psikologjisë, pedagogjisë, metodologjisë. Kur Bardhoshi ishte mësues në Kukës, në vitet 1977-1980, i shkon për inspektim një ekip nga Ministria e Arsimit dhe nga Akademia e Shkencave, me Bedri Dedjen (sekretar i Akademsë së Shkencave dhe zëvendës ministër i Arsimit për kohën) dhe Prof. Sotir Temo. Panë një orë mësimi që Bardhoshi po zhvillonte në Morinë. Panë dhe fletoret e nxënësve të klasave të shtata e të teta, të cilët kishin mbledhur folkor. Model! Në konkluzionet, që bënë për Seksionin e Arsimit Kukës, zhvilluar në sallën e gjimnazit të qytetit, Profesor Bedri Dedja tha: “Tashmë, me mësues të rinj, të përgatitur në Universitetin e Tiranës, siç është dhe mësuesi i Morinës Bardhosh Gaçe, ku gjatë vëzhgimeve tona, kemi vënë re disa orë mësimi Gjuhe dhe Letërsie të nivelit të lartë metodologjik e arsimor, mund të marrin përvojë edhe shkollat e kryeqytetit” (edhe pse Morina qe një fshat i largët i verilindjes malore). Edhe në auditoret e Universitetit “Ismail Qemali” të Vlorës, ku jep mësim, Prof. Dr. Bardhosh Gaçe kujton me nderim pedagogët dhe dijetarët e mëdhenj E. Çabej, Sh. Demiraj, M. Domi, A. Kostallari, A. Uçi, V. Bala, Z. Sako, N. Jorgaqi, J. Xoxa, F. Arapi, me të cilët organizonin debate dhe diskutime të hapura, që bënin me auditorët e Universitetit për Letërsinë dhe Gjuhën, si dhe për marrëdhëniet e Shqipes me gjuhët e tjera të Ballkanit. Bardhosh Gaçe thekson mendimin, si tek artikujt për J. Mingën dhe monografia për I. Kushtën, se arsimi shqiptar ka tendencë oksidentale dhe shpërfaqet mendimi për prirjen e arsimit kombëtar e të shkollës shqiptare sipas modeleve gjermano – austriake dhe franceze. E kush më mirë se shpirti i florinjtë i akademikut (ende të pashpallur vetëm zyrtarisht) Bardhosh Gaçe do të na sillte të gjallë zgjimin e kujtesës kombëtare të shkruar përmes monografive shkencore për pionierët e arsimit dhe njëkohësisht luftëtarë të paepur të lirisë?!
Vlorë, e martë, 10.03.2015

Vëllim me elegji të spikatura/
Nga Laureta Petoshati/
Kur më ra në dorë libri me poezi “Dhembin degët e shqyera”, m’u krijua ndjesia se kisha një libër me urtësi popullore të sinqerta dhe të vërteta deri në qelizë. Është një libër poetik, ku autori ka në vëmendje që me anë të vargjeve të bëjë një analizë historike dhe sociale. Ai nuk kërkon të zhytet thellë në shekuj, por ai zhytet thellë në mjedisin real bashkëkohor dhe të bashkëkohësve të tij. Në këtë libër ai lëvron një mori temash që si mozaik na japin mjedisin social të cilit i përket autori Albert Habazaj. Ai librin e fillon me poezinë kushtuar Vlorës të titulluar “Prelud për detin”, si simbol i dashurisë së tij për Vlorën, të cilës i kushton vargje siç thotë dhe vetë “vargjet për ty burojnë ujëvarë, / i vemë kurorë një gjethe ulliri”. Pra Vlora shihet si një perëndeshë, që për poetin përbën thelbin dhe tharmin e muzës së tij, por dhe të poetëve të tjerë si Fatos Arapi, që ai i ka për zemër, sepse Vlora është dashuria e tyre e përbashkët. Jo më kot ai këtë poezi e mbyll me emrin e tij, në vargjet me sfond metaforik: “Krijojmë e ndezim diellin si Fatos Arapi,/ Si zogj furtune në buzë të detit,/s’është gjë takimi i mbretit me mbretin/ para takimit të poetit me poetin!”
Duhet përmendur fakti se poezitë e vëllimit poetik “Dhembin degët e shqyera” janë të karakterit shoqëror dhe me dëshirë njohëse e respekt për njerëz të veçantë që përbëjnë familjen dhe shoqërinë e poetit. Me një brishtësi dhe shumë takt, ai i thur vargje shoqes së tij të jetës, Mejos për 50 vjetorin e lindjes, ku duket sikur bëhet një Lasgush i dytë, kur shpërthen në vargje lirike tepër të ngrohta e gurgulluese: “Nektari i puthjeve nga buza në buzë/ Si lëngu i shegës së çarë në tetor./ O gëzim, o fat, o dinjitet, o shpuzë,/ Mbretëritë në dorë!”
Po ta shikosh me vëmendje vëllimin poeti i këndon me dashuri shumë njerëzve, të cilëve u vë emra konkretë si për shembull poezia “Arkeologu i Poezisë” që i kushton Moikom Zeqos
në vend të kartolinës, për 60 vjetorin e lindjes, por ai i këndon pa me kaq patos edhe mjedisit, peizazhit, deri dhe gurëve. Kjo dukuri ndjehet fuqishëm te poezia “Marshi i Tërbaçit”, ku poeti kalon në dalldi poetike për një dashuri të pamasë për fshatin e lindes kur thotë: “Në – trojet spërkatur/ me dritë dashurie,/ o Tërbaç i dashur,/ o vëlla me yje!”
Ka shumë poezi në këtë vëllim ku poeti Albert Habazaj u këndon jo vetëm vlerave demokratike dhe antifashiste, por mbi të gjitha atyre njerëzore dhe njerëzve që i bartën këto vlera si te poezitë “Malli për çlirimtarët”, “Kurora e Nderit”, etj. Ngaqë autori flet me emra të përveçëm, herë- herë i gjithë vëllimi poetik duket si një roman historik i shkruar në vargje për persona konkretë.
Krahas këtyre poeti Albert Habazaj ka thurur dhe disa poezi për përditshmërinë në vendin e tij, që në vetvete janë thelbi i një realiteti të dhembshëm, i përshkruar me tone të forta të një denoncimi social, por dhe një shpirtbutësi për të përvuajturit. Hera-herës në poezi të tilla si “Kombi dhe unë”, “Rilevim”, “Toga e lypsarëve dhe unë”, “Shqipëria sot”, etj, qëndrimi i poetit është denoncues, madje dhe ironik. Ka një ironi melankolike midis asaj që ndodh në realitet dhe asaj që ndodh në shpirtin e poetit. Kjo gjë shprehet fuqishëm te poezinë “Kombi dhe unë”, ku me anë të konotacionit thotë shprehimisht: “Ti, zotni fryhesh si bollë, / Unë – si zogu mbi cipal;/ Shihma kërcirin e hollë,/Si unë kombi është në hall!”
Ironia që karakterizon labin nuk ngelet me kaq në poezinë e Albert Habazaj. Ai ka raste që kalon në sarkazëm, ku kjo e fundit merr nota tepër të theksuara në poezinë “Unë dhe shteti” ku në mënyrë lakonike me sarkazëm dhe sinqeritet tregon marrëdhënien e shtetit me qytetarin e vet. që është vetë poeti: “Shteti im – çapaçul,/ Unë të dua, / ti ma ngul!”
Po me nota therëse me një denoncim social për ligësinë dhe njerëzit pa karakter është dhe poezia “Mostra”, e cila të sjell ndërmend poezitë e Nolit apo dhe të Ali Asllanit për nga notat e protestës dhe të sarkazmës. E kush nuk do të qeshte me përkufizimin që i bën njeriut “Mostër” Albert Habazi kur thotë se: “Të gjithë e dinin që ishte / Shok i ngushtë i Tartufit./ Të gjithë e dinin që ishte / Kushëri i parë i bufit…” Por ato që spikasin më shumë në këtë libër janë elegjitë. Duket se një vaj, një qarje e brendshme, shkruar me një delikatesë tregon bukurinë e kujtimeve personale si një rekuiem për të gjithë ata që nuk janë më në jetën tokësore. Thuhet se njeriu vdes vërtetë jo kur ai kalon në përmasën tjetër, por kur ai harrohet dhe nuk kujtohet kush për të. Ndërsa poeti Albert Habazaj i ka vendosur ata në vargje për ti sjellë si të gjallë pranë nesh, aq sa herë pas here të duket se po lexon ndonjë epos si ai i kreshnikëve. Duket sikur diellin e vargut të këtij eposi “shumë po ndrin ky diell e pak po nxeh” poeti Albert Habazaj e ka dhënë në mënyrë krejt origjinale në vargjet e poezisë “Mbi re diellon Teuta”, e cila është një elegji për zonjushën Teuta B. Shkurtaj: “Kisha kohë që kisha ikur,/prapë në parajsë u futa,/dielli m’u duk i mitur,/se diellonte Teuta.” Madje duket sikur kemi një varg dantesk, i cili bëhet më drithërues tek elegjia e dytë për po këtë vajzë nën titullin “Nëna qan vajzën e re” ku thotë se “do të të vinte nëna,/me pesë lekë të mbështjella /në fund të xhepit,/me një trike leshi të thurur/ syth më syth/me kokrrat e lotit.”
Është hera e parë në jetën time që lexoj një vëllim poetik me kaq shumë elegji që më duken si boroitje e mirëfilltë Labërie. Këtu mund të përmendim elegji të tilla si “Baladë për gjyshen”, “Baladë për Badenë”, “Elegji për një mik të mirë” kushtuar kujtimit të paharruar të intelektualit veprimtar Njazi Hamzaraj, “Përshpirtje për Kujtimin”, në nderim tëKujtim Gjondedës, “Në udhë të dritës” kushtuar mësuesit Labë Beqiraj, “ Pëshpëritje për ëndrrën” kushtuar martirit të Mathauzenit Rexhep Bani, “Elegji për medaljen e artë” kushtuar Kujtim Peçit, “Flakadan princëror” elegji për Mësuesin e Popullit- Profesor Kristaq Shtëmbari, “Homazh për vëllain tim poetik Anastas Bita”, “Loton një gjethe mali” për Lako Gjokën, “Edhe varri sot po tundet” kushtuar Ruzhdi Hitës, “Baladë e vogël për një shpirt të madh” kushtuar Sose Dardhës, “Epitaf” si lule fati për Musa Koshenën, ej.
Të gjitha këto poezi janë të ndërtuara me vargje të puthitura ose të gërshetuara, por ka dhe vargje të lira. Poeti Albert Habazaj ka përdorur shumë figura letrare të cilat theksojnë mesazhin e tij poetik dhe flasin për një ndjenjë të thellë njerëzore.

nga MSC. Albert HABAZAJ/poet,studiues/
Parë me lentet artistike të shekullit të ri, nëqoftëse letërsinë shqiptare të shekullit XX e cilësojmë një rrokaqiell (ndërtesë shumëkatëshe) të qytetit të mrekullueshëm të letërsisë universale, Vlorës i takon nderi të ketë katër kate, si dhe shumë dhoma të tjera të bukura, me hapësirë, me dritë e me ajër.
Katër janë shkrimtarët vlonjatë të nivelit kombëtar, pa të cilët letërsia shqipe do të ishte e e paplotë, e cunguar, pa këtë formatim harmonik që njohim sot.
Këta shkrimtarë sipërorë janë: Ali Asllani, Petro Marko e Shevqet Musaraj, që spikatën me brezin e artë të krijimit të viteve ’30 – të, tok me Migjenin, Lasgushin, Kutelin, Konicën, Nolin, Fishtën, Koliqin etj. I katërti është Fatos Arapi, poeti i Zvërnecit, që i përket letërsisë së pasluftës, të cilit “Neraida”, një nga shtëpitë botuese cilësisht më prestigjoze në Shqipëri, me botues njeriun qytetar të kulturës Jani Malo, i botoi veprën e plotë poetike në katër vëllime. Robert Elsie, historian i njohur i letërsisë shqiptare e cilëson F. Arapin “më të mirënjohurin ndër poetët e sotëm shqiptarë”.
Në linjën kronologjike, Shquhet publicisti aristokrat Eqrem bej Vlora (1885 – 1964), politikan, erudit e studiues historie, kulture dhe etnografie. Është ndër shqiptarët e parë me bibliotekë të pasur, që njihet, për kohën, ndër më të dëgjuarat dhe në Ballkan. “Kujtimet” e tij janë një vlerë e rrallë albanologjike.
Një personalitet i njohur është dhe atdhetari demokrat Halim Xhelo (1893 – 1937), ndër themeltarët e zjarrtë e titanikë të publicistikës letrare, ideator dhe frymë e luftës së Vlorës.Halim Xhelo është cilësuar si Abdyl Frashëri i kësaj epopeje, që gremisi perandorinë e pushtimit…
Nga Vlora është dhe i njohuri lirik Nexhat Hakiu (1917 – 1978), autor i një vëllimi me poezi të gjallë e spontane, zotërues i vargut me ndjenja të holla romantike e sentimentale, botuar më1939, në tiranë me titullin “Këngët e zambares”. Për lirikat e dashurisë radhitet i dyti pas Ali Asllanit, për atë lloj vjershërimi.
Të tjerë shkrimtarë të angazhuar, por më minorë janë Isuf Luzaj, Andrea Varfi, Aleks Çaçi dhe Spiro Çomora. Një emër i paharruar për letërsinë është dhe juristi vlonjat Kudret Kokoshi ( -1991), poet i hollë e përkthyes i zot, burgosur edhe nga fashistët, edhe me pas nga komunistët. Dramaturgu i talentuar Minush Jero (1933- ) nga Vlora për dramën “Njolla të murme” fitoi çmim të parë më 1968, në Festivalin Kombëtar të Teatrit, por u burgos për “mungesë të pastërtisë ideologjike”. Në vitet 1970-’80 dalin në skenën letrare shqiptare emra si Fadil Zeqiri, Neshat Tozaj, Shefqet Tigani, Flora Gjondeda, Llambro Ruci, Ruzhdi Gole, Dalan Luzaj, Lefter Çipa, Kastriot Mahilaj, Maro Pasho, Irfan Bregu, Miliano Stefa, Odise Goro e Hiqmet Meçaj, i krahasueshmi në poezi me nivelin artistik të Xhevahir Spahiut, që dhe u inkurajuan si talente të reja të kohës.
Nga autorët vlonjatë janë përfaqësuar në antologjinë e letërsisë bashkëkohore shqiptare: Petro Marko, Shevqet Musaraj, Spiro Çomora, Fatos Arapi e Neshat Tozaj.
Nga Vlora evidentohen dhe pesë shkrimtarë të shquar për fëmijë: Odhise Grillo -lëvrues i madh i letërsisë moderne shqipe për fëmijë, autor i mbi 120 librave dhe fitues i 30 çmimeve të para; poeti Tasim Gjokutaj, origjinal në humorin dhe satirën e tij; Ferhat Çakërri, ose “xhaxhi Ferati”, siç i thërrisnin në Vlorë mikut të Dritëroit të madh e fëmijëve të vegjël; Skënder Hasko që i sjell frymëzime të thella botës letrare fëminore;
Bardhosh Gaçe me magjinë e ëmbël të fjalës për vogëlushët,ndërkohë dhe studiues me vullnet balzakian për kulturën vlonjate e më gjerë.
Një rrymë e re letrare
Gjatë viteve 1985-1995 një rrymë e re letrare lind në Vlorë, e përfaqësuar nga Seit Seitaj,
Xhemil Lato, Albert Habazaj (Abazi) e Qerim Skënderi. Nëqoftëse, deri atëherë njihej në nivel kombëtar Shkolla Vlonjate e Pikturës, po konturohej tashmë denjësisht Shkolla Poetike e Vlorës, (krahas shkollave të tjera, kuptohet). Ndihej, tok me shqetësimin qytetar e intelektual, aroma e së nesërmes dhe vizioni universal i poetëve të rinj, që tashmë s’ishin më të rinj e të pakët, sepse shoqëria letrare e qytetit po rritej dhe njëkohësisht ngrihej cilësisht me individualitete të dalluara për nivel artistik në veprat e tyre. Idajet Jahaj, Enrieta Sina, Eqrem Canaj Anastas Bita,Aleksandër Çipa, Hiqmet Mehmetaj, Elma Rama, Kozma Billa, Gëzim Llojdia, Astrit Xhaferi, Albana Hodo, Avni Varfi, Liljana Zoga, Astrit Hajdini, Laureta Petoshati, Ruzhdi Bajrami, Nertesi Asllani, Vilhelme Vranari (Haxhiraj), Myrteza Mara, Tomor Balla,Sinan Elmazi,Blerina Kotorri, Vangjel Stefa, Luto Memokondi, Leka Skëndaj, Vjollca Staro, Pajtim Xhelo, Vangjel Pici, Pelivan Bajrami, Mynyr Zyka, Kudret Mara, Pali Shtëmbari, Zyba Hysa (Bashmili), Ylli Bora, Petrit Velaj, Enver Qamo, Asqeri Llanaj, Shkëlqim Zotaj, Çlirim Hoxha, Novruz Abilekaj, Pelivan Bajrami, Ideal Muho, Petrit Qejvani, Andi Meçaj, Robert Goro, Besiana Koshena, Valbona Gaçe, Zenepe Luka, Thodhori Babe, Sokrat Habilaj, Idlir Azizi, Kristo Çipa, Neki Dredha, Kristaq Xhaho, Dionis Qirixidhi, Elisabeta Alikaj, Lavdie Çela e të tjerë emra që do të vijojnë, përbëjnë gjethet e degët e gjelbra të pemës së shëndetshme të krijimit letrar në Vlorë.
*) Master Shkencor për Etnologji dhe Folklor

Analizë telegrafike e librit “Porta e mundimeve”, shkruar nga Remzi Haxhi Gjika/
Shkruan: MSC. Albert HABAZAJ/
Lexuesi vlonjat e më gjerë ka një dorë një libër të ri që të shkakton tri ndjesi: të bën dhe të qash, dhe të qeshësh, dhe të reflektosh. Qysh në 12 rreshtat e prezantimit të librit “Porta e mundimeve”, kuptojmë se kemi të bëjmë me një autor të arsimuar dhe me talent, me një prozator qytetar, me botë humane, me një staturë të lartë familjare e sociale. Qyteti i Vlorës dhe qarku i tij e njeh mirë dhe e respekton autorin e kësaj monografie, Remzi Gjikën, sepse ka qenë e ngelet një nga simbolet e arsimit dhe të kulturës së qytetit, kudo që të jetojë ky njeri, brenda apo jashtë kufijve shtetërorë. Ky admirim nuk kushtëzohet vetëm nga që ai ka qenë në krye të Seksionit të Arsimit për një kohë, që mbahet mend se la gjurmë progresiste në memorien e shoqërisë, por sidomos nga shpirti i tij si koshere me mirësi, si dhe nga mendimi i tij vizionar për t’u përmirësuar duke përparuar. Ky libër temën e merr nga jeta e mërgimtarit të sotëm. Në aspektin kohor, libri rrok periudhën që nis nga prilli 1993 e shtrihet për mbi 10 vjet, ndërsa si hapësirë, ku veprojnë personat realë të shndërruar në personazhe artistikë rrok territoret Shqipëri, Greqi, Spanjë etj. Autori i ka veshur librit kostumin e një proze të shkurtër me element të mirëfilltë të etnologjisë së sotme. Nga shkalla e njohjes që kam, gjykoj se, etnologu më i mirë që ka Shqipëria, Akademik Mark Tirta, apo antropologu Nebi Bardhoshi, sa t’u bjerë në dorë ky tekst e pasi ta studjojë këtë libër, do ta kenë në referencat e tyre bibliografike në fushën e endetëbrishtës Antropologji Sociale. “Portën e mundimeve”, me 30 ese letrare, si lexues i vëmendshëm, e vlerësoj pozitivisht, ndërsa si specialist i librit, pra si katalogues, e klasifikoj këtë monografi në letërsinë shqipe si prozë sociale, në llojin e esesë, pothuaj, si prozë e shkurtër, ku ka edhe përshkrime udhëtimi të këndshme. Emigracioni shqiptar në Greqi nga “Porta e mundimeve” vjen te lexuesi me një titull të thjeshtë, kuptimplotë dhe metaforik, të cilën autori e quan edhe “Portë xhehnemi”. Tek ky libër, Remzi Gjika na shfaqet edhe si autor edhe si personazh. Ai ëshët një pelegrin mesdhetar nga Vlora në Athinë, në Madrid, në Bruzh e gjetkë, me kulturën tradicionale të identitetit lab e vlonjat dhe me respektin për kulturën globale. Pjalmi letrar ndihet qysh në esenë çelëse të librit, që lexuesi e shijon artistikisht në trajtën e një fjalie similitudë, të cilën autori R. Gjika na e paraqet: “Pika kufitare ngjante si një fole e prishur milingonash”. Qysh në fillim të librit evidentohet mjeshtëria artistike e prozatorit Gjika dhe ne kuptojmë aftësinë e tij për të dhënë me anë të figurave artistike bukurinë dhe të vërtetën e jetës, qoftë edhe në “Portën e mundimeve” e brenda saj. Me këtë libër, autori jep një kontribut që duhet për pasurimin e fjalorit frazeologjik shqiptar. Kemi të bëjmë me një libër që na jep modelin e esesë. Do të më falni, por ndjej detyrimin për një sqarim ndaj lexuesit dhe dëgjuesit të nderuar. Ç’është kjo eseja? (se e kemi dëgjuar të përdoret shpesh si term, por vend e pavend, me e pakuptim, shpesh për t’u shfaqur i ditur). Eseja është sprovë (jo në kuptimin e drejtpërdrejtë si provë e vështirë, sprovat e jetës, periudhë sprove, por në kuptimin e një studimi për një çështje shkencore, shoqërore, letrare etj., me një vështrim të parë të përgjithshëm [Fjalori i Gjuhës Shqipe, 2006, f. 979]. Esé – ja është fjalë me burim francez [essai = provë] ose sprovë. Është një vepër e shkruar, studim, që nuk e trajton gjer në fund një çështje, por që vetëm paraqet disa ide të cilat mund të shërbejnë për t’u thelluar në të. Kujtojmë “Esé mbi të kuptuarit njerëzor” të Lokut, [Fjalor Enciklopedik Shqiptar, 2001, f.51], “Autobiografi e popullit në vargje” e Kadaresë etj.
Rikthehemi në tekst: në të 30 esetë, sidomos në prozat me titull “Rruga e halleve”, “Në punë”,”Halle e humor”, “Më mirë po mësoj unë shqip”, “Fati i kopështarit”, “Mjeshtër Sotiri”, “Turistët e fuçisë”, “Intervista”, “Takim me Don Kishotin”, “Porta e mudimeve” etj., vërejmë shkrirjen organike të prirjes talentore të autorit me të kuptuarit e botës, me njohjen e thellë të jetës, me përvojën e pasur jetësore, gërshetuar me aftësitë e larta profesionale, si kontribues në Sagën e Mërgimit të Ri, në stilin e narratorit realist. Mesazhet që marrim nga ky libër na bëjnë të kuptojmë se, së pari, kush punon me duar e tij është punëtor (në tulla qoftë, në llaç, në mermer, në transport a kopështar). (Jo vetëm grekët, por të gjithë njerëzit e komunitetet s’të duan për kollare e punë zyre, se janë vetë). Refugjati, shkalla më e ulët cilësore e emigrimit është për punë të rënda dhe shumë të rënda. Edhe Remziu nuk mund të bënte përjashtim nga kjo valë masive e pashmangshme në fillimet refugjate. Këtë libër më mirë nga të gjithë e kuptojnë dhe e përjetojnë ata që kanë qenë në emigrim gjatë periudhës së vështrirë të tranzicionit, apo edhe këta që janë akoma larg Atdheut të përbashkët me synime jetësore, ekonomike, sociale e arsimore. Mesazhi i dytë që marrim nga ky librër është se, kush punon me duart dhe me mendjen e tij është mjeshtër. Me kalimin e viteve, edhe Remziu u përshtat dhe evidentoi vlerat e tij, sipas kushteve që i kërkoi skena e jetës mërgimtare. U bë mjeshtër i respektuar atje, në punë me punëdhënësit grekë, në familjen e tij dinjitoze me zonjën e urtë e fisnike Leta dhe fëmijët e shkëlqyer në sjellje e në mësime, dhe po atje, në vend të huaj, me shoqërinë shqiptare në mërgim “Vëllazërimi” me njerëz me virtyte si Miftar Kurti etj. Mesazhi i tretë më marrim nga libri është se, kush punon me duar e tij, me mendjen e tij dhe me zemrën e tij, është artist. Remziu e arriti këtë stad me botimin e këtij libri, në të cilin sinkretizohen kultura diturore, talenti artistike, kujtesa vetiake, kujtesa popullore, dëshmitarë dhe dokumente autentike, kur kryedokumenti është vetë jeta e tij 10 vjet në mërgim, pa të cilën ky libër, që qëndron kaq bukur në këmbë s’do të ishte, ose do të ishte çalaman. Siç e shpreha, qysh në prozën e parë, autori na fut në situatë në kohë dhe në hapësirë, me njerëz konkretë, që me një gjuhë të zgjedhur, të kujdeshsme, të qëruar, të pastër na bën pasqyrimin artistik të realitetit shqiptar në vitet e sapobulëzuara të demokracisë ndër këto vise të Ballkanit Jugperëndimor. Mendoj se te personazhi simpatik i Sotirit, çdo emigrant shqiptar shikon vetveten në lëvizjet fillimtare jo vetëm drejt gjitonit, fqinjit të vjetër jugor. Me një frazë lakonike, por të shkruar me art, me dashuri e vërtetësi, shfaqet një ndjenjë fisnikërisht solidariteti ndër shqiptarë në kohë të vështira sidomos e në vend të huaj. Veçse, këtë ndjenjë të lartë humane s’ e kemi vetëm ne. E kanë edhe popujt e tjerë të botës. Është meritë e autorit që na e paraqet solidaritetin si pronë universale. Ndjenja e solidaritetit dhe e shpresës për t’u përmirësuar duke përparuar, ndihet qysh kur Sotiri, personazhi i parë dhe më i dashur i autorit (apo ndoshta alteregoja e tij), autotallet, kur thotë se u bë qytetari i Athinës për 3 orë e deri tek ëndrrat e bukura për Lungomaren, që Vlora jonë e përbashkët të bëhet vërtet një Venecie shqiptare apo një Aleksandri e vogël adriatike. Kështu libri bëhet më tërheqës e përpihet nga lexuesi, jo vetëm se shkrimet janë të shkurtra e jetësore, por se gjatë leximit shijojmë edhe një lloj lëngu letrar me burim nga kultura shpirtërore e popullit tone: talljen e hollë, një ironi e shëndetshme, pa përbuzje. Mjaft nga tregimet e autorit të bëjnë të qeshësh me lot (aq më tepër një ish – emigrant si puna ime, veçse jo në jug të Gadishullit të Ballkanit, por në Gadishullin Apenin). Kujtojmë dialogun në punë të Veliut që bë Vasil me usta Jorgon, i cili e kishte provuar vetë emigrimin dikur në Gjermani. Prozat e vogla të Remzi Gjikës më ngjajnë si bijëza të skicave të Nonda Bulkës e na bëjnë të kujtojmë thënien e madhe noliane: “Qesh prej zorit,/ qaj prej gazit!…”. Kjo është vlerë e kulturës letrare të autorit. Ka një gjë të veçantë ky libër. Na kanë ardhur në komunikimin tonë natyrshëm, pa sforcim, shumë fjalë e shprehje të përditshme të gjuhës greke, kuptohet të gjuhës popullore greke, të komunikimit të punës midis njerëzve punëdhënës vendas dhe punëmarrës, (punëbërës më saktë), të huaj. Dhe me kaq fjalë greqisht që ka libri, Remziu mund të hartojë një manual, një doracak dy gjuhësh shqip – greqisht, sjellur si prurje e gjuhës së punës. Do të kisha shumë dëshirë të bëja sidomos analizën e figurave stilistike të veprës së autorit R. Gjika dhe sinqerisht do ta realizoja, sepse ndjej edhe kënaqësi estektike nga ky libër, por programi kaq hapësira më la, sa për të bërë një vështrim të përgjithshëm, sepse do të kumtojnë edhe miq të tjerë të fjalës, sepse Remzi Gjikën e vlerësoj si njeri të veprimit e pasqyrues letrar të jetës reale, jo të lavdive false, sepse njerëz si ai, punën e kthejnë në art dhe argëtohen edhe vetë, duke na dhënë mesazhe për rregullimin e zbukurimin e Shqipërisë, sipas përvojës së botës qytetare. Shpesh herë, gjatë leximit, shprehim nëpërmjet pyetjeve: “Po këtu?”, “Po ne?” shqetësimin bashkëkohor qytetar dhe intelektual. “Muzika nuk do përkthim”, shkruan autori në një esé. Dikur, në një shkrim të botuar, këngëtarët e gadishullit tonë të vjetër i kam quajtur dasmorë të farefisnisë ballkaniko – mesdhetare dhe i kam cilësuar konsuj vullnetarë të dashurisë mes popujve. Ky libër i R. Gjikës është një urë e sigurtë komunikimi, e ndërtuar jo me gurë, drurë, metal hekur e beton, por me shkronja vërtetësie e respeketi midis shqiptarëve dhe grekëve. Dhe, siç shprehet Profesor Gaçe, është mirë të ndërtojmë ura komunikimi midis kulturave të popujve dhe jo të ngremë mure ndarës.

Vlorë, e mërkurë, 08.04.2015, ora 08:50’

Nga Albert HABAZAJ/

E vogël, me një klasë shkollë në atdheun mëmë, nga fillimi viteve 90 – të të shekullit që kaluar, mori rrugen e kurbetit pas prindërve për një jetë më të mirë dhe ajo Ardita Vreka lindur në Vlorë, por me rrënjë nga rrëza e Trebeshinës. Pavarësisht vështirësive fillestare në përvetësimin e gjuhës greke ja doli mbanë që klasat fillore dhe gjimnazin t’i mbarojë me rezultate të mira. Filloi dhe liceun, por në vijim e sipër e la në mes për t’u angazhuar në një shkollë profesionale, që ndoshta do ta nxirte më shpejt në jetë dhe në marrëdhënie pune për të ndihmuarë sado pak dhe familjen. E ndërsa kishte mbrojtur dhe gjuhën angleze, vazhdonte të punonte në një floktore private me një rrogë të vogël por edhe gjithë ditën në këmbë për trupin e saj të brishtë nuk ishte pak. Shikonte shoqet e saj greke që vazhdonin shkolla dhe universitete, i kishte zili por dhe ndjente një boshllëk në vetvete, ndaj ëndërronte dhe ajo të bëhej si ato.

Pa u shkëputur nga puna, me shumë sakrifica e përfundoi dhe liceun dhe, pas një testimi paraprak, hyri në një kolegj amerikan për “Business administration” për burimet njerëzore.
Mirëpo duheshin marrë masat paraprake – një shtëpi me para, gjë që e detyroi familjen të shtrëngohej ekonomikisht dhe ta mbështesë në misionin e saj. Punë dhe shkollë gati një pesë vjecar. Gjithë ajo lodhje dhe ankthi qe e mundonte, e motivonte më shumë, aq më tepër në dhè të huaj, që të mundëte t’ja delte ndanë. Vitet kalonin. Ardita rritej dhe në ngjitje shkonin dhe rezultatet e saj, duke patur siguri tanimë në vetevete, se kur i ke vënë vetes një qëllim, s’ka asgjë që të të pengojë në ecjen tënde përpara.

Punë dhe mësime, me netë të tëra mbi libra, sa herë duhet të shlyente provimet e radhës pa lënë asgjë prapa. Dhe rezultatet e larta do t’i buzëqeshnin në vazhdimësi. E shihte babai mëngjezeve të dremiste mbi libra dhe do t’i shkruante:
“Arti yt i të mësuarit / Ishin Kurani dhe Bibla, / Se yjet që linin sabanë /Do të gjenin prapë mbi libra”. Babai i saj është atdhetar idealist dhe poet i përkushtuar për shqiptarinë. Bashkë, thinjëm rininë për ideale kombëtare.

Shoqëria ecte përpara me kohen, grekë dhe shqiptarë jetonin në një komunitet, punonin bashkë, bashkë dhe fëmijët në bangat e shkollës, por ç’e do se, politika dhe burokracia bëheshin pengesë në inkuadrimin e plotë të emigranteve në shoqërinë greke.
Prandaj dhe Ardita, të parën temë që mbrojti ishte ajo “Në mbrojte të emigrantëve”, se diçka duhet të ndryshonte nga statukuoja ekzistuese. E vetmja gjuhë e folur dhe e shkruar, si gjithnjë, do të ishte vetëm anglishtja. Dhe aftësitë e saj rriteshin vazhdimisht. Mbrojti me radhë tema të Biznesit, ushtroi dhe manaxherin, mbrojti “Udhëheqës në emergjencë si Hitlerin” dhe deri në mbrojtjen me sukses të “Revoltave në Afrikën veriore”, pra “Revolucionet Arabe”. Vitin e fundit iu desh të linte dhe punën për të ngritur cilësinë e shlyerjes së provimeve. Akoma pa mbaruar viti kalendarik e marrin në provë në shkollë dhe i afrojnë punë si sekretare në një zyre avokatësh. Por ajo nuk rresht së mësuari. Mbron detyrat me shkrim, ushtron dhe praktikën dhe pas një viti bëhet gati për t’u ngjitur në tribunë për t’u kurorëzuarë me mundin dhe djersën e saj ndër vite, me marrjen e Diplomës.

Por ja, një ditë para betimit, i thonë se ishte ndër nxënëset më të mira të Kolegjit dhe e para ndër dhjetëra bashkëkombësit e vet. Habi, mallëngjim dhe lot!…Mundimi, përpjekjet dhe shpenzimet nuk shkuan kot. Kishte hedhur hapa të sigurta në rrugën e gjatë të jetës. Të nesërmen, në tokën e Prometheut duhet të parakalonte ndër 300 nxënës dhe auditorin e shumtë me flamurin përkatës kombëtar, me flamurin e Skenderbeut. Nuk e zinte gjumi se i erdhi lajmi si bombë… Qysh do ta mbante flamurin, si e para ndër shqiponja…?

Dhe te nesërmen, çdo gjë ishte gati për ceremoninë madhështore. Parakalojnë tradicionalisht mbi 300 nxënës që do betohen dhe pastaj flamurtarët e kombeve dhe kombësive të ndryshme. Kishin të drejtë të krenoheshin prindërit e saj, familjarët miq dhe të afërt, shoqet e saj bashkëkombëse Irini Duru, Elena Raka, Marjana Brunga, që u betuan dhe ato atë ditë. E panë në çdo anë të globit, se si na përfaqësoi me simbolin e kombit, flamurin kuq e zi. S’ka si mos të ndjehesh krenar, kur shikon një vajzë shqiptar në dhè të huaj të valëvit në qiell Flamurin Kombëtar. S’kanë se si të mos fluturojnë në qiejt e krenarisë fisnikja mëmë Theodora dhe babai i Arditës, miku im i pastër, Maliq Vreka për fëmijën e tyre, për bijën e tyre që mban lart flamurin kombëtar, me emrin “Albania”, fill pas flamurit Amerikan dhe atij Grek, si vendi i asaj shkolle të madhe. Por Ardita nuk ndalet. Ka vite që ka aplikuar për pasaportën e vendit ku jeton mbi dy dekada por me kot. Burokracitë bëjnë të tyren, duke mos i lejuar të drejtën e përfitimit të bursës se është e huaj. Megjithatë, studentja shqiptare parakaloi ballëlart në zemër të Athinës, nën dritën e praruar të Flamurit Kombëtar Shqiptar, se e meritonte. Na nderon një shqiptare e re me ndjenja kombëtare të zjarrta, porsa etja për dijen, për jetën.

Ka disa muaj që ka filluarë mësimet për “Master”, se do që të ushtrojë profesionin e saj “Busness administration” për burimet njerëzore, për të cilin ju përkushtua me studime vite të tëra.

Duke qënë se ishte nxënëse e rezultateve të larta, shkolla, të vetmen gjë që mundi t’i afronte, ishte ulja përgjysëm e shpenzimeve të studimeve. Por Ardita tani e ka të qartësuar misionin që ka marrë përsipër, punë dhe shkollë për perfeksionimin e dijeve dhe është e sigurt se vitin e ardhshëm përseëri do të jetë e para në piedestalin e dijeve. Sinqerisht i çojmë nga Vlora e përbashkët një det me urime Arditës, vajzës tonë, bijës së Maliq Vrekës, përmetarit të vlonjatizuar aq qytetarisht, shqiptares së re që na nderon me dinjitet në botën e dijes. I urojmë shëndet, mirësi dhe suksese të mëtejshme. Ndjen vërtet kënaqësi prindi kur ka fëmijë të talentuar dhe atdhetarë të zjarrtë, sidomos në mërgim, si ditë arta Arditë.

VEPRA KUJTIMORE E INTELEKTUALIT TË NJOHUR, KONTRIBUT NË PUBLICISTIKËN LETRARE/
Nga MSC. Albert HABAZAJ/ studiues/
Eqerem bej Vlora, në këndvështrimin tonë, është një figurë e mirëfilltë intelektuale, me kulturë të plotë perëndimore për kohën dhe matanë saj. Ai radhitet ndër emrat e dalluar të publicistikës letrare, ndërkohë, që si figurë historike është mjaft komplekse, me ulje – ngritje e me dritë hije të dukshme. Trajtimi historik i figurës së tij u takon historianëve dhe nuk është objekt i këtij punimi. Objekt i këtij shkrimi është vetëm publicistika e Eqerem bej Vlorës. Kulturologu Ndriçim Kulla e ka përfshirë publicistin aristokrat në veprën madhore “Enciklopedi Antologjike e Mendimit Shqiptar” (shih: vep. cit., vëll. 1 (1807 – 1927), Tiranë, Plejad, 2014, f. 557 – 585), duke e përfaqësuar me 9 shkrime të zgjedhura: “Fjalët e një ministri”, “Parahistoria e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare”, “Vitet pas shpalljes së Pavarësisë”, “Vitet 1920 deri 1923”, “Tetë muaj nëpër Evropë”, “Fan Noli”, “Beu i fundit”, “Përse unë nuk desha?” dhe “Shtëpitë e mëdha”. Pa u futur në jetëshkrimin e tij, gjykojmë të njohim lexuesin e “Tirana Observer” me zërin e tij përgatitur nga historiani Prof. Viron Koka për “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” (FESH): “Veprimtar politik, diplomat. Lindi në Vlorë [1. 12. 1885, një variant tjetër shënon 21. 02. 1885 – shën. im: A. H]. Kreu liceun “Theresianum” në Vjenë dhe studioi për drejtësi në Stamboll. Shërbeu në poste me rëndësi në Perandorinë Osmane. Më vonë u bashkua me xhaxhanë e tij Ismail Qemal Vlorën, në lëvizjen për pavarësinë e Shqipërisë. Me Shpalljen e Pavarësisë u zgjodh nënkryetar i Pleqësisë (1912). Gjatë LPB [Luftës së Parë Botërore – shën. im: A. H] u arrestua nga italianët, por më pas ishte një nga përkrahësit kryesorë të mbështetjes tek Italia. Deputet i Vlorës në Asamblenë Kushtetuese të v. 1924. Në 1925 u bë senator. Shërbeu në misione të ndryshme diplomatike. Në v. 1928 u emërua ambasador i Shqipërisë në Londër e më 1930 në Athinë. Sekretar i Përgjithshëm i Ministrisë së Jashtme (1933). Deputet i Vlorës (1937). E.V [Eqrem Vlora – shën. im: A. H] e mbështeti pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste. Më 1942 u emërua ministër i Tokave të Lirueme (territoret etnike shqiptare të ish – Mbretërisë Jugosllave, që iu bashkuan Shqipërisë gjatë Luftës II Botërore). Në kabinetin e Fiqri Dines (1944) kishte postin e ministrit të Punëve të Jashtme dhe të Drejtësisë. Pas LDB [Luftës II Botërore – shën. im: A. H] emigroi në Itali e më pas në Austri. E.V. ka shkruar libra me kujtime, studime historike, kulturore dhe etnografike, si “Aus Berat und vom Tomorr”, Sarajevë 1911 (“Nga Berati në Tomorr dhe kthim”, Tiranë 2003), “I dolori del popolo Albanese” (“Dhembjet e popullit shqiptar”), “Lebenserinnerungen” I, II, Munih 1968, 1973 (“Kujtime”, I, II, Tiranë 2001, “Mbi historinë e bujqësisë shqiptare” etj. Vdiq në Austri [Vjenë, 25 Maj 1964 – shën. im: A.H] (Shih FESH, 3, ASHSH, Tiranë, 2009, f. 2899). Pra, Eqrem Beu evidentohet siç ishte shfaqur: edhe si veprimtar i çështjes shqiptare, edhe si bashkëpunëtor i pushtuesit, për mbrojtjen e interesave të tij. Ai prezantohet erudit, diplomat, politikan, shkrimtar dhe historian shqiptar. I emëruar Beu i fundit, megjithëse vinte nga një kastë e themeluar nga parimet e feudit ushtarak, përçoi tek bashkëkohësit dhe më pas tek lexuesit një nga mendtarët më të hollë të breznisë së tij. Pa u marrë më tepër me jetëshkrimin e tij, duhet shënuar se ishte bir i Syrja bej Vlorës dhe i Miri hanëm Toptanit, pra rridhe nga një prej familjeve më të pasura të Shqipërisë së deri asaj kohe. Nuk do të ndalojmë tek periudha e errët e pushtimit italian dhe veprimtaria e tij politike gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe, kuptohet, as te përndjekja e familjes dhe pronat, as tek titujt dhe nderimet shkencore që ka marrë.
Biblioteka dhe koleksioni arkeologjik
Meraku më i madh i Eqrem Beut, pas familjes qe biblioteka e Vlorajve, e cila ishte një nga bibliotekat private më të pasura të parakomunizmit, jo vetëm në Shqipëri. Biblioteka e Vlorajve ishte ndër më të njohurat edhe në Ballkan. Eqrem beu i përmend vleftën tek “Kujtimet” dhe e qan shpesh si nuk mundej t’ia shfrytëzonte burimet që ishin mbledhur ndër breznitë e Vlorajve që i dhanë rëndësi, nga vetë Eqremi me të atin, Syrja beun. Më 1812, vëllimet ishin diku tek shifra 5200 , pas gati një shekulli, më 1914 librat në bibliotekën e bejlerëve qenë 14640 vëllime; 2000 nga të këta vëllime me rëndësi të posaçme për fusha të ndryshme studimore të cilave do t’i shërbenin shumë. Ajo ndoqi fatin e bibliotekave simotra të Mit’hat bej Frashërit dhe të Lef Nosit duke u “shtetëzuar”, e brendësuar në Bibliotekën Kombëtare. Me t’u hapur Biblioteka “Shevqet Musaraj”, kishte të regjistruar në fondin e saj themelor bibliotekën private të Vlorajve. Përveç se fondit të Vlorajve, biblioteka e qytetit të Vlorës do vendosej po ashtu në shtëpinë e Eqrem beut mbas vitit 1974. Më 1924 në Apolloni nisën gërmimet arkeologjike të misionit të Leon Rey. Me zbulimet që u bënë, lindi nevoja të vendohej diku koleksioni arkeologjik i mbledhur gjer atëherë në ndërtesën e parë qeveritare, ku Eqremi dha shumë nga gjërat e zbuluara nga fshatarët ndër pronat e Vlorajve. Dëshmi për kujdesin që tregonte Beu për zbulimet vijnë edhe nga konti Ugolini, duke pasë mbledhur edhe në shtëpinë e tyre një sasi të çmuar sendesh e antikuaresh, të cilat arkeologu i kishte parë, ndërkohë që bujtte në shtëpinë e bejlerëve gjatë Lëvizjes së Qershorit, 1924.
Botimet. Si njeri i penës, Eqerem bej Vlora, siç dhe e shkruam më parë, përmendet për monografinë e tij “Aus Berat und vom Tomor: Tagebuchblätter” – (“Nga Berat dhe Tomori: Faqe të një Ditari”), Instituti i Studimeve Ballkanike – Sarajevë – Gjermanisht 1909, 1910, “E vërteta mbi politikën e Xhonturqve në Shqipëri”, Vjenë, Gjermanisht. Nga albanalogu gjerman Johann Georg von Hahn (1811 – 1869), që njihet si themelues i studimeve shqiptare, ka përkthyer veprën “Shënime përmbi shkrimin e vjetër Pellazgjik” më 1910 në Stamboll, që u shkëput nga “Albanesische Studien” /Studimet Shqiptare, botuar që më 1854. Eqrem beu shkruan tek “Shêjzat” e Koliqit artikuj me vlerë historike, juridike e folkloristike me trajtesa mbi të drejtën zakonore të Labërisë dhe kalasë së Kaninës; “Forca e Popullit Shqiptar”, (Enciklopedia e Akademisë Diplomatike) Paris, frëngjisht; 1956 dhe në veçanti, “KUJTIMET” e tij në dy vëllime në gjuhën gjermane që ia kishte caktuar dr. Bernath i Institutit “Südost” të Mynihut, botuar pas vdekjes me titullin “Lebenserinnerungen” (“Kujtime”), Mynih 1968, 1973. Ky punim jep një pasqyrë interesante në botën e një fisniku shqiptar të fillim shekullit të XX. Janë përkthyer në gjuhën shqipe “Kujtime 1885-1925″, Tiranë 2002, dhe në turqisht “Osmanli Arnavutluk’undan anilar, 1885-1912″ (“Shënime nga Shqipëria otomane, 1885-1912″), Stamboll 2006. Kemi Dorëshkrimin monumental të tij të daktilografuar në 1200 faqe në bashkëpunim me Baroneshën von Godin “Beiträge zur Geschichte der Türkenherrschaft in Albanien: Skizze eine historische” përkthyer nga Afrim Koçi nën titullin “Kontribute në historinë e sundimit turk në Shqipëri: një Skicë Historike” në dy vëllime nga shtëpia botuese “55”, Tiranë 2010.
“Kujtimet” – kryevepra e publicistit aristokrat
Libri voluminoz nis me shënimin e Beut: “Gruas, si dhe dy vajzave të mia, që jetojnë larg, me dashuri dhe përkushtim të veçantë. Romë, 1963”. Në Shqipëri bëri bujë ribotimi i “Kujtimeve” dhe dëshmive të rralla të Eqrem Bej Vlorës nga shtëpia botuese IDK, përmbledhur në 618 faqe, pas goxha mungese në tregun e librit. Këto kujtime, të cilësuara si një nga librat më interesantë për historinë e Shqipërisë të botuar gjatë kohëve të fundit u pranuan nga opinioni i kritikës dhe lexuesit elitarë, se ishin një rrëfim i munguar, një tregim sa historik aq emocional, ku ndihen drithërimat e jetës së trazuar të një njeriu, të syrgjynosur diku larg në mërgim dhe që i vihet punës për të ndërtuar tablo, fytyra, emocione dhe ngjarje të së shkuarës së tij. “Një libër magjepsës! Një nga dëshmitë më interesante për këdo që dëshiron të njohë të shkuarën tonë, atë çka s’e gjen dot në librat e historisë dhe që të ndihmon të kuptosh shumëçka sot në kundërshtitë e dritëhijeve të jetës shqiptare”, – shkruan në parathënien e librit studiuesi Pirro Misha. Sipas tij, kjo vepër do të hyjë në fondin e artë të letrave shqipe, duke shtuar në këtë fond diçka që na mungonte. “Duke qenë se kujtimet janë shkruar nga një pinjoll i një prej familjeve të mëdha të Shqipërisë e të Perandorisë Otomane, një nga njerëzit më të kulturuar të kohës, me një ndjeshmëri që e bën të tingëllojë aq modern, Eqrem Bej Vlora na ka dhënë një ndër dëshmitë më interesante për një nga periudhat më të trazuara të historisë sonë”, – thekson studiuesi. Kujtimet e Eqrem Bej Vlorës përcjellin në ditët tona dëshmi dramatike të përmbysjes së madhe të një perandorie, çka shënoi fillimin e dhimbshëm e kaotik të transformimit të shqiptarëve dhe, njëkohësisht, të lindjes së Shqipërisë moderne. Studiuesi Misha nënvizon më tej në parathënien e librit se kujtimet e Eqrem Bej Vlorës janë dëshmi dramatike e shembjes së një bote të tërë, dhe në këtë kontekst citon Eqrem Bej Vlorën që shkruante “një botë merr me vete teposhtë ata, që deri atëherë qëndronin në majat e hierarkisë së shoqërisë, duke i “humbur nën gërmadhat dhe nën pluhurin e marrëzisë së barazimtarisë”, që kupton pashmangshmërinë e ndryshimeve, dhe i përjeton ato si një dramë personale…
Është një fakt interesant. Në librin e studiuesit të njohur Robert Elsie, shfletoj, ndër faqet e periudhës së Rilindjes, letërsinë e zgjimit kombëtar shqiptar dhe ndaloj tek përpjekjet për shkollën. Jemi në situatën, kur Porta e Lartë e shihte arsimin dhe librat në gjuhën shqipe si veprimtari subversive dhe e gjykonte të arsyeshme të ndalonte të gjitha shkollat dhe botimet në gjuhën shqipe, duke e zhytur kësisoj vendin në padije e errësirë të thellë. Edhe në shekullin e njëzetë madje, autoritetet osmane shpesh shkonin aq larg sa t’u hapnin njerëzve çantat dhe korrespodencën e të bastisnin shtëpitë për të gjetur gjësendi të shkruar shqip. “Publicisti aristoktrat Eqrem bej Vlora – shkruan Elsie – njofton për një bastisje të tillë shtëpie në prill 1903: “Nuk doli gjë e madhe. U gjet një kartolinë e shkruar shqip në një fustan gruaje. Ky zbulim tronditës shkaktoi syrgjynosjen dhe burgimi e tetëdhjetë zotërinjve nga krahina e Vlorës”. (shih: Elsie, Robert, “Historia e Letërsisë Shqiptare”, 1997, f. 208.). Njoftim lakonik, tronditës, tërë fodullëk, therës në ironinë e tij ndaj sejmenëve të Perandorisë gërdallë në ngordhje, dhe, njëkohësisht i lartë për krenarinë e tij shqiptare. Kështu na duket. Art dhe realitet. Një fotografi artistike me shkronja shqipe. Një vizatim vërtetësor dhe letrar që s’të shklyhet dot nga kujtesa. Kurrë: “U gjet një kartolinë e shkruar shqip në një fustan gruaje”. S’ka të dytë. Gdhendur si me daltë historike kjo fjali e mrekullueshme. Është e botuar. Ka meritë për këtë paraqitje shkrimore Beu. Pikë.
Kontributi: Është pranuar ajo që dhe dihet siç ka funksionuar, se Eqerem bej Vlora është një figurë me dritë hije e kulturës shqiptare dhe e historisë së Shqipërisë. Duke bërë një vështrim krahasues, dallohet Eqerem Bej Vlora si studiues dhe emri i tij është i mbushur me dritë në fushën e kulturës shqiptare. Ai është një zë i nderuar i mendimit shqiptar dhe, sipas kriterit kronologjik radhitet krahas Vaso Pashës, Sami Frashërit, Luigj Gurakuqit, Mithat Frashërit, Gjergj Fishtës, Fan Stilian Nolit etj. Eqerem Vlora është ndër 25 intelektualët shqiptarë të periudhës 1879 – 1945, të cilët përfaqësojnë antologjinë e mendimit shqiptarë, jo vetëm për kohën që jetuan, me ndikim jo vetëm në hapësirat e banuara me shqiptarë. Përkrah mendimin e një studiuesi bashkëkohor, që i cilëson ata edhe si “ndërgjegjja e nesërme e kombit shqiptar”. Nëqoftëse në fushën e kulturës, Eqerem Bej Vlora na mbush me dritë dhe vetëm me dritë, në rrafshin historik figura e tij ka dritë, hije dhe hije. Edhe në histori, ai është një figurë enciklopendike, e përfshirë në botimet e nivelit akademik. Sipas “Fjalorit Enciklopendik Shqiptar” (FESH), ai njihet si veprimtar politik dhe diplomat, i arsimuar në Vjenë dhe në Stamboll, ku mbrojti doktoraturën për drejtësi. Shërbeu në poste me rëndësi të Perandorisë Osmane. Edhe sipas këndvështrimit tonë, drita e tij në histori duket, kur u bashkua me Ismail Qemal Vlorën në lëvizjen për pavarësinë e Shqipërisë. Sipas historianëve, Eqerem Vlora “Me shpalljen e pavarësisë u zgjodh nënkryetar i Pleqësisë (1912). Gjatë Luftës së Parë Botërore u arrestua nga italianët…”. Ky është fakt dhe e vërtetë dhe kjo paraqitje është pamja e tij e bardhë, me dritë. Në burimin e sipërcituar, vijon fjalia: “por më pas ishte një nga përkrahësit kryesorë të mbështetjes nga Italia”. Është fjala për kohën kur, në Vlorë dhe në krahinat e saj, italianët erdhën si kolonizatorë dhe pushtuan trojet e banorëve vendas, të cilët i kishin trashëgim prej të parëve të tyre. Njihet miqësia për interesa personale e Eqerem Beut me Piaçentinin. Ky fakt dhe kjo e vërtetë nuk mund të jetë faqe e bardhë, pra as dritë, por hije e cila u pasua nga një tjetër hije në vitet e Luftës së Dytë Botërore. “E. V. e mbështeti pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste”. Shqyrtimi ynë ka të bëjë me pjesën me dritë të tij dhe pikërisht me kontributin e tij në lëmin shkrimor.
Vepra kujtimore e Eqerem Bej Vlorës. Kontributi i mendimit të Eqerem bej Vlorës është i dukshëm dhe i dobishëm në këto fusha të dijes: në publicistikë, kulturë dhe histori, me punimet albanologjike, me studimet historike, arkeologjike, kulturore, etnografike e sidomos etnologjike. Nga literatura e tij e botuar, vjen me shungullimë vepra madhore “Kujtime nga jeta”, pjesa I, II (Mundien, 1973), e cila, në dorëshkrim daton Romë – Mynhen, 1963; ndërsa për botimin shqip u përgatit nga Shtëpia e Librit & Komunikimit, në trajtën më të plotë më vitin 2003, nën kolanën “Bota Shqiptare”, përkthyer nga gjermanishtja prej Afrim Koçit, nën redaktimin e prof. Ethem Likajt. Një lexues i vëmendshëm di ta lexojë dhe ta interpretojë tekstin, duke kuptuar dhe vlerësuar rolin e stafit realizues për botimin shqip. Libri në shqip titullohet “Kujtime (1885 – 1925)” dhe vjen në dy vëllime. Vëllimi i parë rrok periudhën 1885 – 1912, pra arrin deri në mbledhjen e Kuvendit të parë Shqiptar, më 27 – 28 nëntor 1912. Vëllimi i dytë kap segmentin kohor të ngjeshur me ngjarje 1912 – 1925 dhe përfshin edhe zgjedhjen e Ahmet Zogut si president i Republikës Shqiptare në vitin 1925. Monografia është e pajisur edhe me shtojcë, ku shënohen shtëpitë e mëdha, listat gjenealogjike, treguesi i emrave të personave dhe treguesi i emrave të vendeve. Jeta dhe veprimtaria e Eqerem bej Vlorës, i cili mbahet mend për kujtesën e habitshme, ka qenë e pleksur ngushtë me regjimin osman dhe me lindjen e Shqipërisë moderne për kohën. Sipas studiuesve, libri me kujtime i Eqrem bej Vlorës i ndarë në dy vëllime, përkatësisht vëllimi i parë 1885 – 1912 dhe vëllimi i dytë 1912 – 1925 të përkthyera nga gjermanishtja e të botuara në shqip më 2001 është jo vetëm libri më i rëndësishëm I autorit, por një prej librave më interesant dhe tërheqës për mendimin shqiptar. Vepra kujtimore e tij mund të quhet pa drojë hartim i një përshkrimi monografik të historisë shqiptare. Ajo vjen herë si serum i kujtesës historike, herë vjen si tetanos nga veprimtaria e tij politike. Gjykojmë se duhet të bëjmë dallimin në personalitetin e dyzuar të Beut të Fundit, se vlen dhe për të tjerët. Asnjë gjë nuk mund të pritet me thikë, veçse figura e Eqerem Vlorës nuk mund të shihet më bardhë e zi, sepse ajo kakolorit ngjyrash interesante dhe me kontraste të fuqishme, e dobishme dhe e dëmshme, veçse gjithmonë me një mendim intelektual të zgjedhur. Faqja e tij politike dhe diplomatike finalizohet në funksion të interesit personal. Faqja e tij kërkimore – shkencore është në interes të kulturës shqiptare. Nuk mund të zbehet shkëlqimi shkrimor i tij nga lëkundjet apo pamjet e kokolepsura politike të Beut, as dhunimi deri në shfarosje deri i bibliotekës së tij nga regjimi komunist. Në formë telegrafike po prezantojmë çka është botuar në “Kujtime”, atë çka është gjetur në dorëshkrimin e kujtesës së tij për jetëshkrimin dhe vitet e fëmijërisë, atyre të rinisë, të pjesës së parë të veprimtarisë politike, ekonomike dhe shoqërore të E.V. në Shqipëri. Nga libri, nëpërmjet dëshmive të tij, marrim një informacion të munguar, të pagjetur dot në librat e historisë. Ai rrëfen për vitet e fëmijërisë në Vlorë (1885 – 1899); vijon kujtimet shkollore në Terezianum të Vjenës (1899 – 1903); me vitet e mësimit në Stamboll; me përurimin e hekurudhës së Hexhazit, Siri (vjeshtë 1904); me udhëtimet nëpër Europë; flet për parahistorinë e lëvizjes kombëtare shqiptare; ritakimin me Shqipërinë, pas kthimit nga Stambolli (9 maj 1906- janar 1907), udhëpërshkrimin për në Stamboll, nëpër Tripoli (Pranverë 1907); shkreptimat para stuhisë, siç i quan ai lëvizjet kombëtare të kohës; jep pamje nga revolucioni i parë shqiptar, (në se shprehemi me gjuhën e tij) me Idriz Seferin etj, luftën midis dy drejtimeve për përdorimin e shkronjave latine apo arabe; më tej, për në vendin e faraonëve të rinj, Kajro (fund viti 1911); pamje nga revolucioni i dytë shqiptar me Hasan Prishtinën, Bajram Currin, Isa Boletinin etj., kundër Turqve të Rinj; udhëtimet shqiptare (Maj- Korrik 1912); me misionin diplomatik të Gusht – Shtator 1912, që ai e quan të kotë; vjen një panoramë e vrullshme me ngjarje lufte (Tetor – Nëntor 1912); ëndrra e plotësuar nga Kuvendi i Parë Shqiptar dhe Qeveria e Përkohëshme e Plakut të Pavarësisë, që ishte xhaxahi i tij, Ismail Qemal Vlora. Më tej, marrim informacion për princ Vidin, gjerman protestant, nga dera e Vidëve, nip i mbretëreshës së Rumanisë; rrëfen Beu për fatin e tij gjatë Luftës së Parë Botërore nëpër Europë; përsëri në Atdhe, mars 1919; vitet 1920 -1923; Shqipëria në udhëkryq dhe Beu i fundit. Për kohën pas vitit 1925 dhe për ditët e trishtme – shkruan Eqerem Vlora – kur unë u bëra top i fatit në vende të huaja do të shkruaj në vëllimin e tretë, por ai vëllim nuk arriti të shkruhej, sepse mbasditen e 25 maj 1964 ai uli penën në tavolinën e shkrimit dhe mbylli sytë përgjithmonë. Pa bërë analizë të tekstit, mund të shprehemi, se mendimi i studiuesve të sotëm është vlerësues pozitiv për këtë libër të rrallë me kujtime. Për “Kujtimet” e Eqerem Vlorës, jemi në krahun e atyre studiuesve që bëjnë këtë vlerësim: “janë perla në gjerdanin e praruar që zbukuron fondin më të mirë të letërsisë sonë historike, në këtë gjini botimesh” (shih: Verli, Maringlen, Syrja Vlora “Kujtime nga fundi i sundimit osman në Luftën e Vlorës”, Tiranë, Iceberg, 2013, f. 7 – 8). Në kuadrin vlerësues të plotmërisë diturore dhe të kontributeve të tij, jo vetëm në fushën e gjuhësisë, por edhe në rrafshin historiografik dhe të kujtimeve, gjykojmë të trajtojmë ndihmesën e prof. Ethem Likaj për redaktimin e librit madhor të Eqrem bej Vlorës “Kujtime (1885 – 1925)”. Në lëmin e albanologjisë, njihet emri i Eqrem bej Vlorës (Vlorë, 21 shkurt 1885 – Vjenë, 25 maj 1964), si një politikan, diplomat, shkrimtar dhe historian shqiptar. I cilësuar si Beu i fundit, ai qe mishërim i aristokracisë së mirëfilltë shqiptare megjithëse vinte nga një kastë e themeluar nga parimet e feudit ushtarak, shkollimi i tij dhe stili në të shkruar përcjellin stërhollimin interesant të një eruditi. Njohës i 9 gjuhëve të huaja, të vdekura dhe të gjalla, ku veçojmë turqisht, arabisht, italisht, latinisht, frëngjisht dhe gjermaisht, me bibliotekë personale nga më të pasurat e kohës jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Ballkan, ai ishte i plotësuar edhe me një kulturë gjermane. Veprën e tij madhore, “Kujtime (1885 – 1925)”, ai e la në dorëshkrim, që u botua në gjermanisht, (Mynih, 1968, 1973). Për modelin e botimit në gjuhën shqipe të librit “Kujtime” të Eqrem bej Vlorës, (Tiranë, 2001, 2003) me këtë formë dhe përmbajtje që është paraqitur në shërbim të lexuesve dhe studiuesve shqiptarë etj., jemi të mendimit se roli i redaktorit të librit është i dukshëm, i prekshëm, i dobishëm. Redaktor i këtij botimi madhor të historiografisë shqiptare është gjuhëtari i njohur, prof. dr. Ethem Likaj, i plotësuar, edhe ky, me kulturë gjermanike.
Ndihmesa shkencore e Prof. Ethem Likaj me redaktimin e librit me kujtime Beut: Sipas mendimit tonë, Eqerem bej Vlora është një personalitet me peshë, protagonist i ngjarjeve të mëdha në historinë e vendit për gjysmës së parë të shek. XX, me dritëhijet e pranueshme. Në kohën e sotme, letërsia dokumentare, memoaret paraqesin interes tek lexuesi. Kujtimet në gjuhën shqipe, me analizat dhe vlerësimet për ngjarjet e jetuara të Beut të fundit, para se të mbërrinin në dorën e lexuesit, kanë kaluar në dorën e mjeshtrit të gjuhës shqipe, prof. Ethem Likaj. Duket përkujdesja e vëmendshme dhe përgjegjësia shumë e madhe për këtë angazhim kapital të Profesor Ethemit. Kush e njeh stilin dhe profilin e punës kërkimore – shkencore të Profesorit e ndjen dhe e shijon redaktimin e përkthimit të “Kujtimeve”(2003) të Eqerem Vlorës dhe çdo ndërhyrje rindërtuese, realizuar sipas kritereve më të mira për botimete e kësaj natyre. Vlen të përmendin, se është ruajtur plotësisht jo vetëm origjinali, por edhe stili e zhargoni i autorit dhe përkthyesit. Ndoshta e njëjta origjinë me autorin e kujtimeve dhe fakti që redaktori, po ashtu, është njohës i shkëlqyer i gjermanishtes, e ngre këtë monografi në nivelin e botimeve më cilësore në gjuhën shqipe. Edhe studiues të tjerë bashkohen me mendimin tonë, që, pavarësisht vështirësive të shumta, gjithçka të realizuar profesor Ethemi e ka bërë në respekt të shkencës, të autorit, të përkthyesit dhe patjetër në nderim të lexuesit. Puna skrupuloze, përkushtimi për finalizimin e suksesshëm të botimit meriton fjalët më të mira për kontributin e madh që profesori ka dhënë që “Kujtimet” e Beut të Fundit të botohen me cilësi. Është dinjiteti shkencor i Prof. Ethem Likaj, që dorëshkrimin e shndërroi në një vepër madhore, etalon për botime të tjera të nivelit akademik. Nuk mjafton të thuash që redaktimi është thjeshtë ai procesi i ndreqjes e i përpunimit të një vepre para se të botohet; është tepër më shumë se kaq. Nga përvoja shkrimore dhe studimet, mund të shprehemi se, redaktimi është shkalla më e lartë e realizimit shkencor, gjuhësor dhe letrar të monografisë që përgatitet për botim. Atë mund ta bëjë vetëm një njeri i aftë i fushës përkatëse, që ka mësuar dhe e njeh mirë botën e botimit, që shkëlqen në fushën e redaktimit dhe rezonon punën me botuesin, korrektorin, recensuesin, përgatitësin, apo përkthyesin, sipas rastit, me aftësi të shfaqura e të pranuara nga bota e krijimit, që di të ruajë integritetin shkencor. Mos ka ardhur koha që redaktori (edhe korrektori) të jetë i plotësuar me arsimin e editorisë në nivel universitar dhe pasuniversitar? Bota e Librit prodhon perla, vlera të mirëfillta albanologjike, siç është edhe libri me kutime i Eqerem Vlorës, me redaktor Ethem Likaj. Por, bota e parasë sot prodhon edhe qofte të qullta nga furrat botuese. Është tronditës një lajm kulturor që ndoqa një një televizion lokal disa ditë më parë,të këtij maji 2014. Bëhej një përurim libri. Gazetari intervistron autorin (s’ja mbaj mend emrin autorit, se, as e kisha takuar, as e kisha dëgjuar më parë. Flet libërbërësi: Libri im me poezi është shumë i mirë. Kjo poezi ashtu e ajo poezi ashtu, njëra më e mirë se tjetra. Hej, dreqo punë, thashë me vete. Autorit i takon të flas për vete, apo të tjerëve…Gjysma e të keqes – kjo që dëgjova. Më tej tha: “Falënderoj redaktoren e librit, sepse i thashë shiko presjet, pikat dhe kaq. Asgjë më tepër, nuk e lejova të më ndryshojë asnjë fjalë” (S’po ia përmend emrin asaj, është mësuese letërsie, e njoh dhe kam respekt, por…) A nuk është tronditëse kjo situatë?!, këmbëngul në mendimin që me redaktim duhet të merren njerëz të pajisur me liçensë dhe jo gjithologë…
E bëra këtë ndërhyrje, sepse më vjen në ndihmë për të gjetur shtegdalje nga llumi i fasadës boshe shkrimtaria e Eqrem Vlorës. Gjykoj se në shkrimet e tij, Eqerem beu, ishte i besueshëm, brenda hapësirave që na lejon raporti midis objektives dhe subjektivitetit. Po përmend rrëfimin e Beut te libri “Nga Berati në Tomorr dhe kthim: ditar”, Tiranë, 2003 (Aus Berat und vom Tomorr) me studime sociale, përshkrime udhëtimi, folkor dhe etnologji. Diku paraqet bujtjen tek një fshatar i lodhur e i pikur, i cili, i gjendur në pozitë të vështirë, përpiqej t’i priste sa më mirë mysafirët e rëndë, me salltanetet e kohës, që ai, i varfëri, mendonte se ishte uturaku, që nxorri për qerasje. Kujtojeni situatën dramatiko – komike që u krijua. Beu na e tregon vetë, e shkruan. S’ka komplekse. Ai ironizon dhe veten kështu. S’ e ka problem se ç’do mendojnë të tjerët dh eta fshehë qoftë edhe një ngjarje qesharake si kjo. Pra, kur flet ashtu për veten, ç’pret? Të ruajë e të lustrojë apo të legjendarizojë të tjerët?! Jo, jo! Ai i godet veset e shqiptarëve. “…nuk kanë qenë kurrë engjëj të pafajshëm: dhuna, kapardisja, etja për grabitje, padurimi kanë qenë prej kohësh tipare të spikatura të tij”. Ndërkohë Beu nuk tregohet nihilist, ai ua vlerëson virtytet dhe tiparet fisnike, kur shkruan: “Shqiptari është trim, kokëkrisur, besnik, shpirtmadh, bujar, i vetësigurtë dhe i zgjuar. Ai i përvetëson njëlloj shpejt si vetitë e mira, ashtu dhe ato të këqija”. (Shih: Vlora, Eqrem bej, “Kujtime”, vëll. 2, Tiranë, 2003, f. 252 – 255.). Nëqoftëse do të flasim me gjuhën e publicistit erudit këta gjithologët vocërrakë janë gramë, nuk janë bimë e dobishme dhe grami, krisja, siç ndodh në natyrë, shtohet, harliset. Kërkon zgjidhje serioze nga vertikaliteti i drejtimit, shqetësimi intelektual i Prof. Dhurata Shehri për hierarkinë e vlerave të qëndrueshme letrare, që kërkon domosdoshmërisht mediumin e kritikës, “statuset” apo rregullat e kritikës.

Nga MSc. Albert HABAZAJ/ studiues/
Shpresim Besim Kasaj ka botuar një monografi me titullin “Armeni në rrugën e dritës”, që rrok ngjarje, persona, zhvillime, ulje e ngritje, duke eksploruar në një shtresë kohore treshekullore: 1700-2000. Në atë libër trajton çështje të arsimit, të histories të vendlindjes së tij, Armenit të njohur deri në shkallë kombëtare gjithmonë me një prerje – në rrugën e dritës. Shkruan për mësues dhe biografi personale e kolektive të atyre që kanë kontribute për edukimin dhe arsimimin e bijve dhe bijave armenase apo dhe të atyre djemve dhe vajzave të Armenit që kanë dritëruar jashtë fshatit të tyre. Ai libër është botuar në vitin 2011 dhe është mirëpritur nga lexuesi i kulturuar vlonjat, nga mësuesit dhe veprimtarët shoqërorë. Është pëlqyer nga njerëzit që merren me libra, sepse Shpresim Kasaj të vërtetën e sheh në sy dhe me vërtetësi ua lë brezave të saktë, si pasuri e kujtesës kolektive për komunitetin e Armenit. Pas katër vjetësh, po ky autor, më i vëmendshëm, më i plotësuar, me sedër atdhetare e ndershmëri profesionale korrekte na vjen me
një monografi të re, titulluar “Vlera historiko-kulturore të Armenit dhe krahinës sonë”. Në këtë libër, diapazoni tematik ka shtrirje në gjerësi dhe në thellësi dhe vjen si një prurje e freskët e publicistikës historiko-kulturore. Në fushën e publicistikës lokale është një kontribut me vlerë, sepse vendos një gur të fortë e qosheli në murin e ndërtesës historiografike të krahinës së Lumit të Vlorës, në Labëri e në Vlorë. Falë intuitës si mësues, autori e paraqet këtë libër në trajtën e një mozaiku të përzgjedhur historik, si një tufëz shumëngjyrëshe kulturore, të cilat i shijon me ëndje, pa u shqetësuar, pa u bezdisur nga stërgjatjet e lodhura e të padobishme. Ky është një libër që të rrëmben, të bën për vete e s’do të shkëputesh nga ai. Si duket, kjo ndodh se Shpresim B. Kasaj bën libra me dashuri dhe vërtetësi për historinë e vendlindjes. Tërësia e shkrimeve të mbledhura e të botuara në këtë monografi nga autori më krijojnë imazhin e të gjitha luleve të një kopshti, të të gjithave; më ngjajnë shkrimet e Shpresimit si flora e pasur e Armenit në trajtë ngjarjesh dhe njerëzish, me fatet dhe antifatet e tyre. Materiali na vjen vërtet si tërësi shkrimesh, por në rrafshin e trajtimit, autori është treguar mjeshtër racional i studimit të çështjes dhe i paraqitjes së
saj, jo në përgjithësi, jo në vija të trasha, por, fatmirësisht, si thotë një fjalë e urtë “e ka grirë hollë” trajtesën, që lexuesi ta shijojë atë, mos ta flakë tutje. Si në një operacion, ku mjeku duhet të jetë i përqëndruar dhe maksimalisht i kujdesshëm për ndërhyrjet e imta mini milimetrike, edhe monografisht Kasaj ka studiuar e ka përmbledhur për botim substanciale e figurës apo të ngjarjes historike e jetësore, në detaj, pa përsëritur ç’kanë shkruar të tjerët dhe, mundësisht, duke na dhënë informacione historiko-kulturore të paditura më parë nga publiku libra lexues. Është e veçantë dhe meritë e autorit, që, për penën e tij, të gjithë i ka njësoj, të gjithë i ka të barabartë, sepse ai i falet vetëm vërtetësisë, sepse, edhe sipas tij, vetëm e vërteta na përmirëson duke e parë e duke e thënë atë në sy, pa e trishtuar shikimin e qartë, por me moral burri e dashamirësi qytetari, sepse motivi i botimeve të tij është edukimi që jep një nga korifejtë antologjikë të mendimit shqiptar, Mithat Frashëri (25.03.1880 – 3.10.1949) kur dëshiron, që të përpiqemi për moralizimin dhe përparimin e popullit, se vajtimi nuk hyn në punë, se sjell dëshpërimin
e fatalizmit, prandaj të përmirësohemi duke përparuar. Nuk kam ndërmend të bëj analizën e librit, as komente të artikujve të veçantë, qofshin ata nga më mbresëlënësit përmua (jo thjesht si lexues), por dua të shprehem që, tërësia e shkrimeve që trajtojnë çështjet historiko-kulturore apo
edhe politiko-kulturore, të cilat kanë të bëjnë me Armenin dhe armenasit, kanë rënë në dorë të sigurt për të patur jetëgjatësi lexueshmërie. Janë me fat për sot e për nesër, sepse autori i tyre ka qenë me fat dhe është, nuk ia ka mbyllur derën fatit asnjëherë, përherë ia ka hapur, në dimër e në pranverë. Së pari, ai vjen nga një gjak fisnik, me rrënjë e degë atdhetare, nga një fshat me emër kombëtar, Armeni i tij, që ka shenja të qytetërimit 3500-vjeçar ka nxjerrë figura historike të nivelit kombëtar, si Osmën Haxhi Muhameti apo Osmën Nuri, si flitej në popull, i cili qe edhe
kryetar i Komitetit të “Mbrojtjes Kombëtare” të Epopesë Termopiliane të Njëzetës, një patriot i kulluar, që autori e përshkruan me koherencë shkencore dhe emocion të motivuar në shkrimet e këtij libri. Armeni i tij ka nxjerrë një nga 12 viganët e Luftës Skënderbejane të Vlorës, Sali
Bedinin, anëtar i Komitetit të Mbrojtjes Kombëtare, e burrë gjykimi. Në rrjedhat e kohës, ka nxjerrë emra të dëgjuar për arsim e atdhe, që i dhanë emër në histori Armenit, prandaj autori shkruan përherë me dashuri për vendlindjen e tij. Ai krenohet me të parët e tij, por nuk mburret. Refat Ali Kasaj është një dekoratë morale e gjakut të Shpresimit, e fisit të tij, e fshatit të tij, prandaj ai shkruan me nderim për të, por pa e tepruar. Shpresim Bekimi ka patur dhe disa fate
të tjera, që i ka përdorur dobishëm, nuk i ka shpërdoruar. Nga bisedat me të, por edhe nga libri vërejmë adhurimin e tij për dijet e thella të profesorit të tij të gjimnazit Tanush Frashëri poliglot i madh me shpirt të gjerë, nga i cili Sh. Kasaj ka mësuar shumë, duke i vënë në jetë ato mësime të
vyera diturore qytetare. Një fat tjetër i Shpresimit është se, gjatë asaj kohe me furtunë e me lule, Instituti i Gjuhësisë, me burra të mëdhenj si Androkli Kostallari etj., u bë bërthama diellore që emetonte rreze për etnografinë, për fjalët e rralla, për folklorin, për Floririn e Shpirtit Popullor
anembanë Shqipërisë. Mësuesi Shpresim Kasaj ishte njëri nga ata dritanë të palodhur, të përkushtuar me shpirt e të pajisur me dijet e duhura për të bërë ekspedita vetjake, apo për të drejtuar ekspedita kolektive për mbledhjen e njësive gjuhësore, etnografike e folklorike, sipas kritereve shkencore të kohës. Duke qenë pjesë e shoqërisë elitare të arsimit dhe të kulturës, jo vetëm në Armen, por në rrethin e Vlorës, Shpresim Kasaj ka kontribute konkrete për
etnokulturën e krahinës e më gjerë. Shkrimi “Historia e një kënge (Xinxërfilja e Armenit) është modeli i duhur për një studiues të folklorit në aspektin metodologjik të punës në terren me variantet. Ndërkohë, në kushtet e reja, të shoqërisë së erës demokratike, Shpresim Kasaj u integrua në rrjedhën e kulluar të saj, atje ku kontributet e tij peshonin e peshojnë për edukimin atdhetar e kulturor të njerëzve e sidomos të brezave. Si veprimtar i dalluar shoqëror ai shquhet
ndër të tjerë dhe zgjidhet kryetar i shoqatës Atdhetare -Kulturore “Armeni”, në krye të së cilës realizon veprimtari cilësore në funksion të edukimit atdhetar dhe nderimit të figurave historike. Ai vlerëson shqiptarët, që mendojnë e veprojnë si shqiptarë e për Shqipëri, pa pyetur shumë
shohin majtas apo mbajnë djathtas, janë ballistë apo janë komunistë. Për këtë qëndrim korrekt e burrëror, Shpresim Kasaj është zgjedhur edhe anëtar i Kryesisë së Shoqatës Atdhetare -Kulturore “Labëria”, Vlorë e për këto vlera qe edhe delegat i Vlorës, bashkë me përfaqësues të
tjerë të Labërisë së Vlorës në Kuvendin e Pestë Kombëtar të Shoqatës Kulturore-Atdhetare “Labëria”, Maj 2014. Edhe në shkrimet e botuara në këtë libër të ri, që kemi në dorë, bie në sy këndvështrimi i autorit veprimtar për të ngritur në një shkallë më të lartë ndjenjën atdhetare të Armenasve në veçanti e të labëve të Vlorës në tërësi, për të forcuar unitetin midis njëri-tjetrit brenda fshatit e me fshatrat e tjerë, me të cilët na bashkon Labëria, Vlora, Kombi jo ca me sy të kuq e ca me sy të zinj, ca me sy të larmë e ca me sy blu. Duhen parë me syrin e vëllait të mirë – duket sikur na thonë shkrimet e Shpresimit sepse vëllai që të do ta thotë të mirën apo të keqen në sy, që të mos na rritet mendja e të na marrë lumi pastaj…
Harmonizimi i kriterit tematik me rendin kronologjik brenda hierarkisë shkrimore, e bën më serioz e të pranueshëm librin dhe premton për punime më të specializuara në fushën e historiografisë së Armenit nga autori. Dhe gjykoj se askush tjetër më saktë se Shpresimi nuk mund ta bëjë këtë vepër me rëndësi për historinë lokale, për të plotësuar faqe të munguara në historinë kombëtare, të panjohura më parë apo të shkruara bardh e zi. Duhen përdorur të gjitha
shkronjat, të gjitha ngjyrat të pasqyrojnë realitetin siç ka ndodhur, personazhet siç kanë qenë, me plus minuset e tyre, edhe me vijën e drejtë, edhe me zigzaket e jetës. Synimi është përmirësimi duke përparuar. Jo vetëm shkrimet historike apo kulturore-sportive, shkrimet nga
aktualiteti për armenasit dhe Armenin, po patjetër edhe katër homazhet, por edhe ato për Daut Seferin e Vranishtin, për Balil Pelarin e Dukatin, për Gani Iliazin e Tërbaçin, për Ahmet Lepenicën, dhe Lepenicën, për Qazim Koculin dhe kombin, për Zeqir Gjikondin, për Enver Memishën, për Bardhosh Gaçen e figura të njohura të botës së sotme kulturore janë frymëmarrje e vërtetësisë historike, që na shëndoshin qytetarisht, por sidomos dy tufa me lule të freskëta që vijnë në kapitullin e dytë “Shkrime për partizanë e dëshmorë” dhe “Shkrime për ballistë e nacionalistë”, në kapitullin e tretë janë një qetësim i pastër shpirtëror përkundrejt shqiptarëve të mirë, patriotë, të pafajshëm, me kontribute. Harrojmë ndoshta që njeriu është si deti. Sidomos për këtë çështje eksploron thellë në psikikën e banorit lab e del në përgjithësime për psikologjinë shqiptare të kohës, aq kthjellët autori Shpresim Kasaj në monografinë që po boton. Ky libër është edhe një zbukurim moral, që rrit më tepër dobinë e penës së autorit në komunitet.
Vlorë, 29.05.2015

nga MSC. Albert HABAZAJ/

Nexhat Hakiu mbahet mend si poet i ëmbël dhe njeri i ditur. Kur themi që Nexhat Hakiu është tërësisht poeti i dashurisë, kuptojmë që ai e zbërthente dashurinë me detaje shpirti si një sistem zinxhir në klasifikimin hierarkik të kësaj ndjenje universale, që thur ylberin më të bukur të botës njerëzore. Më të vjetrit në qytet kujtojnë lirikat e tij melodioze, (jo vetëm idilet e madrigalet) që vijnë si vijim i këndshëm nga këndvështrimi i tij artistik e shpirtëror i imazheve liriko – epike të princit të Principatës së Dashurisë, Ali Asllanit. Por përsëri, Nexhat Hakiu është zë i veçantë, sepse është zëri i tij, origjinal, me këngët e zambares si një simfoni pranvere. U lind në Vlorë më 20 qershor 1917 dhe vdiq më 18 qershor 1978. Njihet në letrat shqipe si poet dhe studiues, përkthyes dhe botues. Poezia e N. Hakiut është manifest në shërbim të dashurisë. Ai i përket brezit përparimtar të shkrimtarëve të viteve ’30 që kërkuan fjalën e lirë e u bënë zogjtë e fluturimit të saj në atë kohë të murme me vetëtima.

Emri i N. Hakiut në Bibliotekën Kombëtare, në kujtesën akademike dhe në memorien sociale: Në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë janë regjistruar 15 botime që mbajnë firmën e Nexhat Hakiut, nga të cilat 11 tituj librash dhe 4 regjistrime bibliografike janë cikle me poezi të botuara në organet e e shtypit të përditshëm dhe periodik si suplimente apo në rubrikën e kulturës dhe letërsisë. Sipas rendit kronologjik ato janë: “Kangët e Zambares”, Tiranë : Shtypshkronja “Gutenberg”, 1939, autori në fletën e titullit është shënuar Nexhat Haki Mahmuti, libri ka 36 faqe; “Këndoj”, [poezi], Tiranë, 1958, 63 f.; “Zëri i fyellit” : vjersha Tiranë, “Naim Frashëri” 1959, 80 f.; “Fjala ime”, [poezi], Tiranë, “Naim Frashëri” 1961, 63 f. ; “Komente të zgjedhura : kl. V – XI”, Tiranë : Drejtoria e Studimeve dhe e Botimeve Shkollore, 1962, në serinë “Biblioteka e Mësuesit”, me 180 f., ku trajtohet letërsia shqipe, ajo botërore, si tekst për mësuesit dhe për shkollat 8 vjeçare të kohës; “Antologji e komentuar : klasa e V”, me 129 f. me serinë: “Biblioteka e Mësuesit”, Tiranë: Ministria e Arsimit dhe Kulturës, 1964, ku ka antologji të letërsisë shqipe me poezi dhe prozë, tekst për shkollat  8 – vjeçare; “Kënga e gjakut”, poezi, Tiranë, me 46 f.; “Një lule mbolla”, vjersha, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1973, me 44 faqe; “Copa letrare të komentuara në ndihmë të mësuesit : nga leximi letrar kl. 5 – 6”, përmbledhje (antologji) e përgatitur me përzgjedhje nga letërsia shqipe, si tekst për mësuesit), me 80 f., Tiranë: Instituti i Studimeve Pedagogjike, 1974; “Në garë me stinët” : poema, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1977, 38 f.  Dhe, me këtë libër të vogël me poema, e mbylli jetën e madhe poeti optimist i dashurisë, i cili ishte ai intelektuali që ia ngriti Vlorës ballin në lartësitë kombëtare të vlerësimit e të nderimit të meritueshëm. Një vit më vonë, Nexhat Hakiu mbylli sytë nga emfizema polmonare. Vetëm 61 vjeç. Iku qetësisht, pa u ndier. Dhjetë vjetë mbas ikjes së poetit tonë të ëmbël, Mësuesi i Popullit Kristaq Shtembari (1934 – 2007) do të bënte shkrimin “Homazh i vonuar për poetin Nexhat Hakiu”, ku, ndër të tjera, na njeh: “Veç miqve, shokëve, dashamirësve e nxënësve, njerëzve të dashur të familjes, askush nuk tha ndonjë njoftim për vdekjen e tij. “Për të s’ra asnjë kambanë”. Edhe revista “Nëntori” nr. 7, korrik 1978, që botoi vjershën e fundit të shkruar prej poetit nuk dha ndonjë njoftim. Historia e letërsisë dhe e artit njeh plot shembuj të tillë. Por ajo rezervon edhe vende në panteon për ata- siç shkruante poeti – “që duke u djegur vetë, të tjerëve u falin dritë dhe jetë”” . (Shih: Shtëmbari, Kristaq, “Udhëve të hapësirës letrare”- gjurmime, studime, kritika, Tiranë,Toena, 2002, f. 134). Duhej të kalonte një çerek shekulli e kusur (plot 27 vjet) heshtje, që poeti i dashurisë t’i thoshte lexuesit vlonjat dhe atij shqiptar: “Tungjatjeta dhe mirësejugjeta!” dhe ata, që aq shumë e kishin pritur, ta përshëndesnin gëzueshëm: ‘Tungjatjeta dhe mirësenaerdhe për fare!”. Është pikërisht viti 2005, kur Prof. Nasho Jorgaqi mbledh, redakton dhe boton në Tiranë librin antologjik “Këngët e Zamabares” me krijimtari të zgjedhur nga poezia, proza, kritika, interpretimi dhe menditaria e Nexhat Hakiut, me 431 faqe. Gjithashu, pjesë të zgjedhura poetike nga krijimtaria e tij janë botuar, përkatësisht: [Poezi] në “Rilindja demokratike”, Nr. 1156, 13 janar, 1996, f. 5; “Si u lidh, o kjo krushqi…”; “Nusja mbi govatë lante”, në “AKS”, Nr. 27, 8 korrik, 1995, f. 7;  “Pëshpëritje vjeshte; Madrigal; Vitit të Ri; Stinët e tua” në “Revista letrare”, Nr. 9, 1998, f. 37 – 41; “Nusja mbi govatë lante : poezi” në “Gazeta shqiptare”, (“Milosao”, suplement), Nr. 4948, 6 qershor, 2010, f. XI. Vetëm duke studiuar bibliografinë e botimeve të tij, kuptojmë kontributin e dukshëm të këtij intelektuali vlonjat, që na sjell imazhin e kallirit të grurit me kokrrën e plotë e të pjekur, i pabujë, i heshtur, punëshumë e punëdobishëm për arsimin, për kulturën, për letërsinë dhe qytetërimin shqiptar. Botimi i nivelit akademik “Historia e Letërsisë Shqiptare…”, 1983, kur merr në shqyrtim poetët e prozatorët e brezit të viteve 30 dhe letërsinë e tyre të rrymës së realizmit kritik zbërthen dhe mendimin e përparuar demokratik të kohës. Dhe në vijim: “Me disa përjashtime (Bulka, Spasse, Shuteriqi, V. Kokona, N. Hakiu) shumica e shkrimtarëve të rinj të viteve 30 nuk arriti të dilte me përmbledhje të  botuar në vëllime me vete. Në këtë mënyrë, krijimtaria letrare e këtyre autorëve mbeti e përhapur përgjithësisht nëpër organe të ndryshme shtypi ose nuk u botua”. (Shih: “Historia e Letërsisë Shqiptare që nga fillimet deri te LANÇ”, bot. i ASH së RPSSH, IGJL, Tiranë, 1983, f. 568). Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar (FESH) kemi këtë informacion telegrafik: “HAKIU, Nexhat (1917- 1978). Poet dhe publicist. Lindi në Vlorë ku kreu dhe shkollën e mesme tregtare. U diplomua në Institutin e Lartë Teknik të Selanikut. Punoi si gazetar dhe mësues i letërsisë. Drejtoi gazetën “Bashkimi i Kombit” (1943-44) dhe është ndër themeluesit e “Revistës letrare” (1944). Debutoi në letërsi që në v.’30 me vëllimet poetike “Këngët e zumbares” (1939), “Këngë gjaku” (1944) dhe duke bashkëpunuar në shtypin e kohës. Pas çlirimit ka botuar përmbledhjet poetike “Këndoj” (1958), “Fjala ime” (1961), “Një lule mbolla” (1973) dhe “Në garë me stinët (1977). Poezitë e N.H përshkon nga notat lirike dhe fryma popullore”. (Shih: FESH, 3, ASHSH, Tiranë, 2009, f. 3033, zëri përgat.: Nasho Jorgaqi. Ndërkohë që Profesori ka vlerësim mirënjohës, sepse e nxorri nga hiri emrin poetik dhe intelektual të Nexhat Hakiut me botimin e krijimtarisë së tij të zgjedhur, duke dhënë mesazhin kohës së sotme, se Nexhat Hakiu me poezinë e tij më të mirë na paraqitet një poet i ngrohtë lirik, këngëtar i dashurisë, i botës dhe i natyrës shqiptare. Botimi i plotë i veprës së shkruar, që na ka lënë trashëgim ky njeri i dashur, i ëmbël, artist, virtuoz dhe njerëzor, do të jetë plotësimi i detyrës ndaj Njeriut që detyrat ndaj nesh dhe emancipimit letrar dhe kulturor të Shqipërisë i kreu korrektësisht. Shumë nga vjershërimet e tij mbahen mend përmendësh nga vlonjatët e vjetër, disa prej tyre dhe janë këngëzuar, sidomos ‘Banushja”, apo dhe të tjera që këndohen lehtësisht si: “Më more…”, “O moj lule!”,  “U bubu…”, “Trim, o trim…”, “Ku ta dijë e zeza grua”, ‘Bir, të keqen…”, “Ç’ka ky trim…” etj. Këto tekste qarkullonin gojë më gojë në mëhallat e në lagjet e qytetit dhe këndoheshin nga banorët, sidomos nga plakat apo dhe vashat e reja. Disa vjersha të tij, sidomos dy, ato me titull “Pëshpëritje vjershe” dhe “Kam një fjalë” djemtë (trimat e dashurisë) ua këndonin si serenada vajzave të bukura, sidomos netëve të ullinjta me kitarë e mandolinë, poshtë dritareve të së dashurave përkatëse të zemrave djaloshare, trimërore dhe për dashuri. Poezitë e tij të kënaqin me gjuhën e pastër, me vargun elegant, në stilin popullor, me fjalë të ëmbla, të dhembshura, të natyrshme, me melodi të ngrohta Vlore. Ja teksti i plotë i serenadës së parë: “Ja po piqet, mike rrushi/ Deg’ e pjeshkës më një thyhet,/ T’i ka zënë faqet pushi/ Edhe gjiri po të fryhet…/ Eja mike bashkë të bredhim,/ Erdhi koha që t’i mbledhim:/ Un’ i zgjedh, ti i këput/ Ca në dorë e ca në futë…/  Në se degat nuk arrin/ Do të kap, moj, mu në mes:/ Të të ngre, moj, mbi pëqin/ Me një zemër, me një shpresë./ Kokrrat fshehur nëpër fletë/ Hajt t’i mbledhim, më nuk rriten,/ Eja mike, se un’ vetë/ T’i këpus kam frik’ se vriten…!”. Lirika e Nexhat Hakiut vlerësohet shumë në Vlorë, mbas Kushtetutës Poetike që shpalli përjetësisht Ali Asllani. Ndjenjat, shqetësimet, dëshirat e përjetimet e tjera të poetit, që përbëjnë lirikën e natyrës, atë qytetare dhe dashurore të Hakiut rrjedhin, siç e përcakton kritiku dhe studiuesi Rinush Idrizi, “në psikologjinë e fizionominë e vlonjatit e vlonjates dhe nga kjo pikëpamje, ai është një biografi e vendlindjes së tij. Poet social, ai është njëkohësisht dhe poet i portreteve” (Shih: Hakiu, Nexhat, “Këngët e Zambares”, Tiranë, 2005, f. 408). Robert Elsie, teksa e trajton me poetë të tjerë të kohës para marrjes së pushtetit nga komunistët, në rrymat e letërsisë shqipe deri më 1944, pasi na jep profilin e V. Prennushit, L. Shantos, B. Palajt, Gj. Bubanit e A. Asllanit, shkruan: “Nga Vlora është poeti Nexhat Hakiu (1917-1978), i njohur edhe si Nexhat Haki Mahmudi, autor i një vëllimi me poezi të gjallë e spontane me titull “Këngët e zambares”, Tiranë 1939, një përmbledhje e ribotuar më pas me titullin “Zëri i fyellit”, Tiranë 1959. Më vonë, Hakiu, poezia e të cilit është me ndikim të fortë nga poezia gojore toske, botoi edhe vëllimin “Fjala ime”, Tiranë 1961, por pati sukses më pak” (Shih: Elsie, Robert: “Histori e Letërsisë Shqiptare”, Tiranë – Pejë, dukagjini, 1997, f.326). Dhe kur shkruan për vërshimin e realizmit socialist, për letërsinë shqiptare të pasluftës deri më 1961, krahas mjaft figurave të shquara intelektuale shqiptare që u arratisën nga vendi qysh vjeshëtn e 1944-ës, si Ernest Koliqi, Mehdi e Mid’hat Frashëri, Karl Gurakuqi, Branko Merxhani, Tajar Zavalani etj., studiuesi i huaj e përmend emrin e poetit Nexhat Hakiu ndër 25 shkrimtarë dhe intelektualë të tjerë, ndër ta Mitrush Kuteli, Petro Marko, Musine Kokalari, Andrea Varfi, Kudret Kokoshi, Mirash Ivanaj, Sejfulla Malëshova, Pashko Gjeçi, Jusuf Vrioni, Selman Riza, atë Donat Kurti, Dionis Bubani etj. që u arrestuan e u burgosën gjatë gjuetisë së shtrigave pas Luftës së Dytë Botërore [LDB]. (Shih: Elsie, Robert: vep. e cit., f. 377-378). Emri i Nexhat Hakiut dallon në zenitin kulturor të mesit të viteve tridhejtë, si një nga pikat më të larta për fuqizimin e kulturës së shkruar në Shqipërinë e asaj kohe. Nexhat Hakiu, së bashku me Mitrush Kutelin, Vedat Kokonën dhe Sterjo Spassen themeluan në 15 shkurt 1944 revistën e përdyjavshme “Revista letrare”, e cila edhe pse qe afatshkurtër u paraqit me një staturë serioze dhe pati ndikim më peshë në kulturën shqiptare gjatë jetës së saj të shkurtër nëpër stuhi lufte. Studiuesi kosovar Isak Shema, gjatë trajtimit që i bën monografisë së Ilinden Spasses “Im atë, Sterjo!: përmes arkivit vetiak”, (me kujtime e biografi në formë letrare), Tiranë, 1995, ndër të tjera  shkruan: “Katër shkrimtarë dhe miq të pandarë: Mitrush Kuteli, Vedat Kokona, Nexhat Hakiu dhe Sterjo Spasse, më 13 shkurt 1944 botuan numrin e parë të “Revistës letrare”. “Revista është themeluar nga katër të rinj…që patën kujdes të madh të vinin emrat e tyre në majë të fletushkës, nga frika se mos nuk binin mirë në sytë e leçitësit…”. Më 1944 doli nga shtypi edhe përmbledhja e novelave “Nusja pa duvak”, në të cilën, në mënyrë realiste është trajtuar tema sociale. Në rrethanat e ashpërsuara të zhvillimit ëtë luftës, Sterjo, si edhe disa shkrimtarë të tjerë, bashkëpunonin me “Revistën letrare”. Ajo ishte gëzimi dhe shqetësimi i tyre. Pas botimit të trembëdhjetë numrave, revista u ndërpre së botuari, sepse bëhej presion i madh ndaj anëtarëve të redaksisë. Nexhat Hakiu ishte në rrezik, sepse ndiqej në çdo hap. Mitrush Kuteli kishte ikur, sepse edhe ai ndiqej nga oficerët gjermanë, “për ta arrestuar për sabotimin e emisionit të monedhës së re kombëtare”. Nonda Bulka ishte…”. (Shih: Shema, Isak: “Vlerësime të Letërsisë Shqiptare”, Orishtinë, Rilindja, 1996, f. 103). Ky informacion, të nderuar lexues të gazetës sonë “Dielli” nuk ka nevojë për koment. Ai flet vetë. Nga ne vetëm duhet drejtkuptuar. Dhe më tej Profesor Shema vë në dukje: “Mbas luftës Sterjo takohet përsëri me shokët e tij në “Kasollen e xha Tomit” me fjalët “Fitore dhe Paqe”; “…u përshëndetën…Nexhati, Mitrushi, Nonda, Vedati, Petro Marko, Andrea Varfi, Manol Konomi, Peter Elezi, Mustafa Greblleshi, çunaku më i ri etj.” (Shih: Shema, Isak: vep. e cit., f.104). Më 1979 Sterjo u nda përgjithmonë nga dy shokët e tij të dashur: më 19 qershor vdiq Nexhat Hakiu [18.06. 1978- shën. im: A.H] dhe më 1 tetor Petër Elezi [1903-1979. P. E. qe veprimtar i arsimit kombëtar, autor tekstesh mësimor, gjurmues i folkorit dhe studiues i etnografisë shqiptare. Atje ku lindi, prehet, në Shelcan, Shpat të Elbasanit – shën. im: A. H] Pikëllimin e thellë Sterjo e ka shfaqur edhe në kujtimet që ka lënë në dorëshkrim”.  (Po aty, f.112). Qoftë dhe nga kjo paraqitje fragmentare, kuptojmë që ata burra të lartë e të pashëm edhe nga bota e brendshme, i lidhte diçka më e madhe në Bërthamën e Molekulës së Kulturës Shqiptare: Dashuria për jetën, për atdheun, për diturinë dhe përparimin, humanizmi m edritë të ngrohtë. Ata ishin altruistë, idealist, dritanë të dijes. Ishin Njerëz. Ishin Artistë. Nexhat Hakiu ka kontribute edhe për bibliografinë e veprave dhe të studimeve të historisë së letërsisë, që është vertët e pasur. Siç theksojnë edhe studiuesit, kronologjia e hartimit dhe e botimit të doracakëve, e teksteve shkolloree universitare dhe e historive të letërsisë shqiptare, paraqet më së miri zigzaget e zhvillimit të historisë së letërsisë gjatë shekujve XIX dhe XX. Ecim në kohë dhe vijmë në LDB, për ngjarjet letrare- arsimore- kulturore që ndodhën. Nën kujdesin e Ernest Koliqit dhe Namik Resulit, në Tiranë, më 1941, doli nga shtypi “Shkrimtarët shqiptarë I” (1462-1878), dedikuar klasës së tretë e të katërt të kursit të lartë të shkollave të mesme. Bashkëautorë të këtij vëllimi kanë qenë: Aleksandër Xhuvani, Filip Fishta, Justin Rrota, Karl Gurakuqi, Lumo Skëndo, Namik Resuli, Rosalin Petrotta, Simon Shuteriqi dhe Zef Valentini. Pasqyra e historisë së letërsisë shqiptare që nga viti 1878-1943 është përfshirë në pjesën e dytë “Shkrimtarët shqiptarë”, 1943. Bashkëpunues të vëllimit të dytë janë Aleksandër Xhuvani, Andon Fashëri, Filip Fishta, Gjon Kasmi, Henrik Laçej, Justin Rrota, Karl Gurakuqi, Namik Resuli, Nexhat Haki, Rosalin Petrotta, Stefan Shundi, Sterjo Spasse, Vedat Kokona dhe Zef Valentini. “Një poet që mbeti deri në fund poet- e cilëson studiuesi Jorgaqi Nexhat Hakiun. Lirik në shpir, lirik në këngët që këndoi. Nga mesi i viteve 30, që mund të quhet vërtet kohë e artë për për shpërthimin dhe lulëzimin e letërsisë artistike shqiptare, edhe N. Hakiu e nisi rrugën e vjersëhrimit me një grup vjershëtorët të rinj, që hodhën hapat e parë nën ndikimin marramendës të poezisë së L. Poradecit. Të gjithë pothuaj u bënë lasgushianë, epigonë e tij të tij dhe askush nuk arriti të krijojë individualitetin e vet. Epigoni (fjalë me burim nga greqishtja – epigonos – i lindur vonë) quhet në mënyrë përbuzëse ai që ndjek dhe imiton verbërisht një shkrimtar të njohur pararendës, përsërit në mënyrë mekanieidetë dhe mjetet e tij artistike. N. Hakiu nuk u bë epigon as i Lasgushit, as i Ali Asllanit, pati ndikim nga ata, por asnjëherë nuk i imitoi. Sa qe gjallë këndoi me zërin e tij nëpër blerimet e ëmbla të lirikave intime, të florës, të faunës, të fshatit, të qytetit. Edhe këngë liriko – epike bëri ai. Këndoi këngë atdhetare që u pëlqyen nga njerëzit. Qe i vetmi ndër shokët e grupmoshës së tij që fitoi emër në poezinë shqipe të kohës me zërin e tij norigjinal. Të paktët moshatarë me shekullin në Vlorë, Petrit Velaj dhe Shaban Xhyheri e kujtojnë me mallëngjim dhe nderim “Kingun e Tregtares”, që bashkë me Sh. Musarajn, P. Markon e A. Varfin, më pas, u bënë katër shkrimtarët e Vlorës me djep formimi të përbashkët Shkollën Tregtare të Ujit të Ftohtë. Pas studimeve të larta në Institutin Teknik të Selanikut, N. Hakiu punoi si gazetar e më von si mësues i shkëlqyer i letërsisë në shkollat e Tiranës. U bë bashkëpunëtor i rregullt i organeve letraro- kulturore të kohës: “Bota e re”, “Illyria”, “Përpjekja shqiptare” etj. Në vitet ’40 drejtoi revistën “Shkëndija” dhe gazetën “Bashkimi i Kombit”. Përmbledhja e tij e parë me poezi “Këngët e zambares” 1939 vlerësohet si më e mira artistikisht. Libri me poema “Kënga e gjakut”, 1944 erdhi si një frymë antifashiste në formë artistike. Mbas çlirimit botoi disa thërrime letrare. Ai do t’i paguante kështu haraç të pamerituar një kohe në të cilën nuk u rreshtua asnjëherë si këngëtar i saj i vërtetë i angazhuar, i përkushtuar dhe militant, sikurse ishin disa autorë minorë bashkëkohës dhe “patriotë” të tij (me origjinë nga Vlora e Himara). Shpesh herë në Vlorë poezive të tij u thonë këngë e disa prej tyre marrin trajtën e romancave dashurore. Kënga e N. Hakiut frymëzohete buron në radhë të parë nga gazet e dertet e fshatit, të agjes , të mëhallës, të rrugicës, nga jeta zakonore. Ajo gurgullon si poezi e mirëfilltë dhe e pastër rustike (fshatare), plot kolorit e frymë fshatarake, brend asë cilës gjallojnë personazhe dhe ndihen shqetësime të kohës. Poeti shfrytëzoi në mënyrë krijuese modelet e lirikës popullore, sidomos të këngëve lirike të Labërisë. Disa nga vjershat e tij më të bukura morën trajtën e idileve (poemtha dashuror me subjekt baritor e fusharak ku paraqiten në mënyrë të idealizuar tablo e ngjarje nga jeta e njerëzve të thjeshtë që rrojnë në gjirin e natyrës, sidomos nga jeta e barinjve, mes fluturimesh romantike – shën. im: A.H). Idilet e Hakiut janë si llokume të spërkatura në lëng portokalli dhe pëlqehen edhe sot, fakt që tregon se i kanë qëndruar kohës, të rreptës kohë, e cila s’pyet për miq, por vetëm për vlera. Vjershat e tij të bëjnë për vete e të rrëmbejnë me hovet lirike dhe situatat psikologjike, me tonet optimiste dhe reflekset e gjalla njerëzore. Të gjitha këto përcillen me një shprehje spontane, varg të harmonishëm e gjuhë të rrjedhshme, që i bëjnë të denja për çdo antologji të poezisë shqipe. Sa qe gjallë e në këmbë, ai mblodhi, zgjodhi, përgatiti, përpiloi, pajisi me shënime e botoi autorët e shquar pararendës. Tradita duhet ta vijojë fisnikërisht stafetën. Kritikët, studiuesit e poetët e sotëm duhet të bëjnë me Nexhat Hakiun atë që ai bëri me Ali Asllanin. Vetëm kështu shkon haka tek i zoti, siç na kujton fjala e urtë. Edhe pse ai qe mendimtar i lartë e përkthyes i mirënjohur, edhe pse pena të spikatura të kritikës letrare shqiptare e klasifikojnë si njërin prej këngëtarëve më lirikë të poezisë shqipe në kapërcyell të shekullit XX, gjykoj se poezia e N. Hakiut nuk është majë, kodër është, një ndër kodrat e shumta të letrave shqipe, që duket në horizont që tej. Ai është një individualitet artistik i pakontestueshëm, por poet mesatar është Nexhat Hakiu. As vetë poeti ynë nuk do t’i duronte këto lëvdata që kërcasin, se s’i ka patur kurrë qejf fryrjet si kokoshi i vitit të ri. Po seç m’u kujtua biseda e famshme e Johann Peter Eckermann me gjeniun Johann Wolfgang von Goethe, kur Gëte, midis të tjerash, i thotë Ekermanit, se ai njeri që njeh nga letërsia gjermane vetëm tre-katër shkrimtarë të shquar të këtij kombi nuk ka aspak dijeni të plota për këtë letërsi. Dhe më tejpohon mendimin: “Në doni të jeni të drejtë, t’i jepni cilitdo vendin dhe vlerën që meriton, duhet më përpara të njihni mirë letërsinë tonë mesatare, që nuk është punë e paktë”. Ndaj m’u shpalos në kujtesë ky mendim i vyer i Gëtes, teksa po shkruaja këto radhë paharrimi për Nexhat Hakiun, që na ka dhuruar gjithë këto lule artistike të pavdekshme me “Këngët e zambares”, antologji e përzgjedhur nga krijimtaria e tij e paraçlirimit. Fillimet e botimeve të vjershave të para datojnë: “Trëndafili dhe konxhja” më 22 shkurt 1934 “Poetit dhe bilbilit”, 12 gusht 1934, “Çerdhe e shqipes më 28 Nëndor!” dhe “Mike t’iku lumturia” të dyja botuar më 28.11. 1934 dhe të gjitha sa shkruan në “Kuvendi kombëtar”. Gjatë vitit 1935 ka dhe dy vjersha botuar në “Kuvendi kombëtar”: “Fytyra jote!” më 10 maj dhe vjershën humoristike “Agaj qan hallet”, po aty më 11qershor 1935. Edhe pse në rrafshin patriotik më pak poezi ka shkruar, ato janë të mbushura me zjarrin e dashurisë si rilindasit për Shqipërsinë, me vargje origjinale, që i burojnë natyrshëm e pa sforco figuracioniste: “Er’ e ditës shkoi, fryn flladi atdhetar…/ Dhe në zemrën e arbneshkës futet plot me dashuri”. Vijon me vjershën tjetër patriotike “Si bien dëshmor burrat”, botuar te “Populli”, 8 tetor 1935, me lirikën e dhembshme e të gjatë “Shegertit”, “Illyria”, 2 nëntor 1935, me “Epopeja Kombëtare (1443-1912), i kushtohet kujtimit të Naim Frashërit”, botuar te “Populli” 28 Nnëtor 1935, që vjen si  “një psherëtimë djalërie për KOSOV’ E ÇAMËRINË”; me dy vjersha të tjera “Plakut të Njëzetetetës”, botuar te “Illyria” më 28 Nëntor 1935 dhe “Rrapo qorrit…” po aty më 1shkurt 1936. Më tej autori boton te “Bota e re” nga ku do të veçoja “Vallja e kohës” dhe tingëllimën “Djepit”, kur dimë që tingëllimën apo sonetin pak autorë shqiptarë e kanë lëvruar si L. De Martino, Z. Serembe, E. Koliqi, me kryemajë Mjedën  poemat sonetike “Lissus”, “Scodra”, e  “Lirija”. Është peshë e rëndë artistike dhe teknikisht kërkon mjeshtëri të lartë soneti, se pastaj i qorton keq krijuesit Francesco Petrarca e William Shakespeare. N. Hakiu ka guxuar duke lënë një gjurmë të bukur e ndjesore të virgjër në shportën e paktë me yje tingëllimash shqiptare. Në vijim të krijimtarisë së tij poetike autor boton tek “Përpjekja shqiptare”, “Kombi”, përsëri te “Bota e Re”, te “Jeta e re”, “Diana”, “Shkëndija”, “Shkolla shqiptare”, “Vatra shqiptare”dhe “Revista letrare”. Është një vjerëshëz e ëmbël, qaj e qesh e qesh e qaj:  “Vaj -me det çobankë, vaj! (në kadencë popullore)”që nuk duhet komentuar. Duhet shijuar po aq ëmbëlsisht sa ç’e ka thurur autori në hojet e shpirtit të zjarrtë romantik e sentimental. Na vjen çudi se asnjë studiues nuk e ka vështruar këtë poezi dhembshurisht të zjarrtë. Do ta sjellim siç e ka shkruar në original, sepse duke respektuar parimin fonetik, kuptojmë frymën popullore të autorit dhe burimin e frymëzimit të krijimit. Vjersha na vjen si një melodie ngrohtë Jugu. Edhe dhembje, edhe mall, edhe dert, edhe gaz, edhe gjëmë, edhe fat: “Vaj- medet, çobankë, vaj!/ Qaj, çobankë e vogël, qaj/ Se kasollja ty t’u doq/ Se manarja ty t’u poq,/ Qaj çobankë, q ëtë qaj/ Se kjo bota qënka vaj!/ Moj e gjor’, çobankë e gjorë,/ Mbete moj me krrab’ në dorë/ T’iku syska me këmborë,/ Vaj- medet, çobankë, vaj!/ Qaj, çobankë e vogël, qaj/ Se kjo bota qënka vaj!/ Kú- kú- kú, çobanë kú,/ Bú-bú stani seç t’u doq/ Pú-pú nëna seç t’u poq,/ Bú-bú-ú, çobankë, bú,/ Ku je ti, çobankë ku,/ Mbete qyqe dhe kërcu!/….Há-há-há, çobankë, há/ Qesh, çobankë e vogël, qesh/ Se ky trimi të pru desh,/ Qesh, çobankë, qesh, mos qaj,/ bota qënka gas e vaj/ Qesh, çobank’, që të mos qaj!”. Përdorimi i onomatopesë për të krijuar harmoninë imituese i jep forcë shprehëse vargut dhe ndez emocione mbresëlënëse. Kontributi i N. Hakiut, përveç se si poet, shfaqet edhe në kritikë, studime e gazetari letrare, në mësuesi, në shërbim të arsimit kombëtar dhe në fushën e vështrirë të përkthimeve. Nuk do të zgjatem shumë në prozën e tij, që e ka brilante dhe na duket sikur flet me shumë elokuencë, por dua të theksoj se N. Hakiu ka një skicë të veçantë “Shamisë”, që ai e quan vjershë në prozë. “Fshi lotët e mos u gris, moj shami!- shkruan autori në mbyllje të kësaj proze kaq të gjallë, që duket se ecën kundër rrymës, duke i thurur himn shaminë, kur dihet se kujt i kushtohen himnet, ato këngë solemne…Në një trajtë tjetër, vjershanë prozë “Shamisë” e N. Hakiut më bën të heq një paralele  të largët me prozën poetike të Gorkit “Kënga e Zgalemit”:  “…Mbi të thinjtin shesh të detit, era fryn e mblidhen retë…” (Megjithëse këto krijime të Gorkit janë vigane, të papërsëritshme, të paarritshme). Pena e mendjes së Nexhat Hakiut ka bërë edhe përkthime dinjitoze, duke na sjellë në shqip poezinë “Kau” të Giosuè Carduccit (nobelist i vitit 1906), novelën “Shkallët e lumit” të nobelistit indian Rabindranath Tagore, (1913) “Formaliteti” të Luigi Pirandelos (nobelisti italian i vitit 1934), prozën “Stania” të shkrimtares italaine Ada Negri, “Dialogu i fisnikërsië” nga Giuseppe Parinio, si dhe poezinë e Petrarkës “Kajsia” me një koment për këtë vjershëtë vogël me katër strofa katërvargjëshe, nëntërrokëshe,  me rimë të kryqëzuar ABAB, krijuar nga një prej më të mëdhenjve të Rilindjes Europiane, Francesco Petrarca. Me vlera është dhe mendimi kritik i N. Hakiut për veprën “Folkor shqiptar”, vëll.I me autor Stavro Th. Frashëri, për librin me poema “Ngjyra të jetës”, shkruar nga Skënder Arrëza, studimin e gjatë dhe të arrirë “Naimi si poet i dashurisë”, “Shkrimtarët dhe populli”, “Libra që duhet”, “Shkrimtarët, frymëzimi dhe origjinaliteti”, sidomos “shkrimi “Talentet femërore”, me rastin e librit “Rreth vatrës” të Musine Kokalarit, botuar me pseudonimin Ali Dervella në “Bashkimi I Kombit” më 9 korrik 1944. Vlera të veçanta studimore përbëjnë punimi i gjatë “Komedia hyjnore – Ferri”. Ato nuk janë dy fjalë për përkthyesin e talentuar Pashko Gjeçi të kryeveprës së madhështorit Dante Aligeri; ato janë një skaner i plotë i kritikës letrare shumë i nevojshëm sidomos për brezate sotëm, sepse punime të tilla i ka zënë pluhuri i harresës egoiste të gjithologëve të shqyer që kemi në qarkullim. Unë kujtoj. Po kështu, një artikull i goditur, serioz dhe i punuar me përgjegjësi profesionale është “Natyra në poemën “Milosao”, që, si duket, aq shumë i shkon për shtat dhe natyrës së tij poetike, të dashuruar aq fort me natyrën shqiptare. Shkrimi “Poezi të zgjedhura (vëllim nga Ali Asllani)” u botua në revistën “Nëntori”, nr. 7, 1974, pas botimit antologjik të lirikut të madh vlonjat. Artikullshkruesi thekson se me krijimtarinë e Ali Asllanit letërsia shqiptare mori tipare të reja dhe e vlerson fuqinë poetike të tij, q ëka ditur të transfigurojë realitetin me një veshje artistike, me frymë popullore dhe kolorit shqiptar. Na tërheq vëmendjen vëmendjen largpamësia, dhe vizioni i Nexhat Hakiut, kur shkruan, ndër të tjera në revistën “Shkëndija”, nr. 2, gusht 1949: Pasi të kemi formuar SHKOLLËN FOLKORISTIKE SHQIPTARE, atëhere jemi të pregatitur edhe për agime të reja të Muzës së huaj, e cila do të na zgjerojë horizontin e ndjenjave e të mendimeve dhe do të na bëjë të kuptojmë shpirtin  e botës” (Shih: Hakiu Nexhat: “Këngët e Zambares”, Tiranë, 2005, f.300). Për veprën e N. Hakiut kanë shkruar Jani Lili, (Malseni) [1939], Qemal Draçini, [1940], Mario Skanjeti, [1942], Dr. Kolë Ashta [1943], H.H (iniciale vetëm) [1944]…heshtje, heshtje dhe Rinush Idrizi [1993], Nasho Jorgaqi [1995], Tarik Llagani [1996], Perikli Jorgoni[1996], Kristaq Shtembari[1998], Albert Habazaj [2007] dhe Hiqmet Meçaj [2009]. Ai bëri shumë për ne. Ne pse kaq pak për të?! Më kujtohet një natë magjike detare e 28 Gushtit 2006. Me të paharruarit Koçi Petritin e Kristaq Shtëmbari. Poeti, kritiku dhe mikpritësi. Sot e kujtoj si ëndërr. Ruaj në shtëpi edhe fotografi dhe kemi një kujtim të bukur, të papërsëritshëm: E gdhimë thuajse tërë natën me yje duke folur me zjarr e respekt për letërsinë, sidomos për korifejtë e traditës nga Vlora. Ju vlonjatët duhet ta mbani kokën lart, sipër te Çika, sidomos me shkrimtarët që keni nxjerrë: Ali Asllanin, Petro Markon, Nexhat Hakiun… Ju, ose s’i njhni, ose s’doni t’i njihni, ose s’dini t’i njihni. Vetëm Nexhat Hakiu është një ajsberg. Poezitë e Nexhat Hakiut, fliste me zjarr Profesor Kristaqi jan ësi buqeta lulesh shumë ngjyrëshe dhe erëmira, që të japin kënaqësi me freskinë dhe njomësinë e tyre. Vokacionet e vjershërimit të atij vlonjati dallohen që përtej nga ëmëblsia, natyrshmëria e ndjeshmëria emocionale që na përcjellin ne si lexues. Po të lexojmë, më mirë të këndojmë “Këngët e zambares” na duket se n ashfaqet parasyve një tablo sie punuar me akuarel, që na ngjallimazhet për natyrën dhe njeriun e thjeshtë. Dhe biseda mori zjarr nga mirësia e ëmbël e profesor Koçiut apo dhe detajet që dija unë. Dhe  pimë raki rrushi shoqëruar me meze sinqeriteti. E mali na hidhte fllad. E deti na niste valë. Formohej një iso e magjishme sikur dilte nga Epi i Gilgameshit, nga Këngët e Kreshnikëve apo Labërishtja shumëzërëshe, e shtruar labçe, vënçe, himarioçe, që pastaj ndizet e s’ka zjarrfikëse ta shuaj… Në fakt ajo harmoni krijohej nga Akrokeraunet pellazgjiko-ilirike, që janë, ja këtu, sipër, mbi ballë të Vlorës. Me nderim u këndon edhe Homeri vargmaleve të Vetëtimës – Akrokerauneve… E…

Dy fjalë për vëllimin me poezi të zgjedhura “Këngët e zambares” të Nexhat Hakiut: Më kujtohet, ka qenë mesdita e së martës së datës 21 mars 2006, kur në Bibliotekën Publike “Shevqet Musaraj” të Vlorës me forcat krijuese të qytetit  përuruam botimin e veprës së zgjedhur të poetit Nexhat Hakiu, i cili, ka qenë edhe një nga themeluesit e Bibliotekës së qytetit të Vlorës. Diskutuam për krijimtarinë e zgjedhur të poetit të ëmbël të Vlorës, mbledhur dhe redaktuar nga Prof. Nasho Jorgaqi, botuar në librin me titull “Këngët e Zamabres”. Edhe unë mbajta një kumtesë të shkurtër, në të cilën i quajta poezitë e Nexhat Hakiut Manifest në Shërbim të Dashurisë. Sot kujtoj, se pikërisht dje Nexhat Hakiu kishte 98 vjetorin e lindjes, ndërkohë që pikërisht në qershor, data 18, 37 vjet më parë, iku të prehet në heshtjen hyjnore 61 – vjecari i përjetshëm Nexhat Haki Mahmudi. Fatmirësia jonë është sot ky nderim i merituar që i bëjmë një pinjolli të kulturës kombëtare, që shkëlqeu për mendimin e tij brilant, human e të emancipuar. Emri i Nexhat Hakiut i bën mirë Vlorës në ballafaqimin që vendlindja e tij dhe e jona bën me djepet e tjera qytetare të Atdheut, siç janë për kohën:  Korça, Elbasani, Shkodra, Gjirokastra etj. Vepra e Nexhat Hakiut është një manifest bukurisht origjinal i lirikës dashurore vlonjate, ku ai shpall mesazhet, synimet poetike, shenjtërimin shpirtëror të vargut të lulëzuar, vlerat artistike, estetike, etike dhe humane të krijimtarisë së tij që  e ngrenë veprën e këtij dashnori të penës së ëmbël në nivel kombëtar. Ne jemi me fat që kemi në dorë veprën e tij të zgjedhur me emrin kuptimplotë e të veçantë, labëror: “Këngët e zambares”. Liriku ynë mendjehollë qe me fat, se pati profesor Ernest Koliqin dhe Skënder Luarasin, të birin e Petro Ninit. Përsëri qe me fat sepse nuk e shpërdoroi këtë mundësi që iu dha. Ai shfaqet si një zë i dëgjuar në vitet ’30 dhe gjysmën e parë të viteve ’40 në shekullin e kaluar. Bashkëkohës i Petro Markos, Migjenit, Musarajt, Shuteriqit, Andrea Varfit, Branko Merxhanit, Krist Malokit, Nonda Bulkës, Vedat Kokonës, Sterjo Spasses, Lumo Skëndos, etj., ai bëhet krijues i angazhuar i këtij ansambli të zgjedhur dijetarësh. Shfaqet në disa plane me talentin e tij mendimtar.Veçojmë katër: I) Poezinë me sheqer për ndjenjën e hollë dashurinë dhe vargjet me kripë për ndjenjën e lartë, atdhetarizmin. II) Prozën e këndshme me skica, tregime e novelëza sentimentale. III) Mendimin kritik të vyer e të emancipuar si dhe IV (përkthimet dinjitoze që u ka bërë F. Petrarkës së madh, Pirandelos e Cardduccit, Giusepe Parinios e Ada Negrit,Tagores së papërsëritshëm të Indisë e mjaft penave të shquara të letërsisë botërore. Ai qe studiues e mësues i talentuar, një pedagog i klasit të lartë për t’u marrë shembull, sidomos me botimet e tij pedagogjike. Por së pari e mbi të gjitha ai qe poeti, liriku. Tok me Lasgushin, Ali Asllanin, Mitrush Kutelin çelën shkollën letrare të kohës me individualitete. Të veçantë, origjinalë, të talentuar. Me “Këngët e Zambares” ai shfaqet si emblemë lirike e Vlorës epike, sepse e ka spërkatur me sherbet trëndafili vendlindjen e bëmave të mëdha. Nexhat Hakiu është autor antologjik. Këtë e them me plot gojën, sepse emrin e tij e kam lexuar dhe te “Fjalori Enciklopedik Shqiptar” dhe tek “Histori e letërsisë shqiptare” të Robert Elsie: Nexhat Hakiu (3.12.1917 – 8. 6. 1968). Poet i lidhur shumë me frymëzimin popullor; poezia e tij është freskët, ka botuar këto vëllime me poezi “Këngët e Zambares”, Tiranë 1939; “Zëri i fyellit”, Tiranë 1959; “Fjala ime”, Tiranë 1961. Bashkë me M. Kutelin, S. Spassen dhe V. Kokonën ka botuar “Revistën Letrare” që në shkurt 1994. Ka punuar si gazetar dhe arsimtar. Figurë kryesore në letrat shqiptare, antar themelues i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, së ngritur më 07. 10. 1945 nën drejtimin e Sejfulla Malëshovës, pati ndikim me peshë në kulturën e kohës. Poezia e tij e gjallë, spontane është e guximshme në vërtetësinë e shijshme me të cilën këndon autori. Duke kënduar me melodinë e këngëve  popullore qytetare vlonjate, të shtatë strofat e “Banushes”, që s’donim të mbaronin kurrë as atë  natë vere të grohtë të gushtit  2005, kur profesor Kristaq Shtëmbari vinte për herë të parë mik në shtëpinë  time, në Ujë të Ftohtë. Duke biseduar në ballkon, ai më tha: “More, Berti! Jo vetëm “Banushja” po gjithë “Këngët e zambares” të vlonjatit tuaj dhe mikut tim janë me yndyrë. Poezi me yndyre të shëndetshme dhe të freskëta si ëndrrat e çupave labe, vargje ilaçi që të bëjnë mirë t’i dish e t’i këndosh”. Dhe unë mendoja gëzueshëm: “Lumthi ti, o xha Nexhat, që t’i ka mësuar përmendesh vjershat Vlora. Lum si ti që ike si një stuhi dashurie e vjen sot si mal i trishtuar me profil të ndezur lirik. Dritë paç ku prehesh mbuluar me ëndrra! “Nëno shpirti, nëno xhani/ M’u zvogëlua xhamadani/ Edhe linja m’u shkurtua/ Nëno gazi sa të dua!/ Mu fry gjiri, shpejt u zgjata,/ Po më ndjek një trim nga prapa/ Po më ndjek se u zu malli/ Për gërshetat vijë mali./ …E kur në shtëpi po via/ Prap-Banushe! – thirri trimi/ M’u te brodha ra shamia/ Ra dhe shtëma nga nxitimi!…”. Ja vargje të tilla mbushur me mjalt dashurie këndon Vlora dhe Labëria jonë nëpër dasma e gëzime dhe nuk harrojmë asnjëherë që është pikërisht Nexhat Hakiu majaja e këtye brilantinave që bota e qeshur e gëzimit i shikon me një zili të admirueshme.

Ne Foto:Drejtuesit e Revistes: Nexhat Hakiu, Sterjo Spase, Vedat Kokona dhe Mitrush Kuteli