Share

BASHKËPUNIM KORREKT DHE I DOBISHËM I DY BIBLIOTEKAVE NË QYTETIN E LIBRIT/

Nga MSc. Albert HABAZAJ*/Ndihem dy herë i vlerësuar që marr pjesë në këtë festë kaq të bukur letrare – kulturore të Vlorës sonë, edhe si njeri i letrave, edhe si specialist biblioteke dhe i punës me librin. Sot kemi gëzim të veçantë, se festojmë ditëlindjen e Bibliotekës së qytetit, festojmë 80 vjetorin e shtëpisë së Librit në Vlorë, cilësuar në rang republike si qyteti i Librit. Në emër të Bibliotekës së Universitetit “Ismail Qemali” përshëndes Bashkinë e Vlorës dhe kryetarin e saj dr. Dritan Leli, që është sot me ne, Qendrën e Kulturës dhe Artit të Vlorës dhe drejtorin e saj të përkushtuar Dhimitër Furrxhi, si dhe uroj nga zemra Bibliotekën Publike “Shevqet Musaraj”: Gëzuar ditëlindjen! Paç jetë të gjatë, o shtëpia e shpirtit dhe e fjalës së shkrimtarëve dhe artistëve të qytetit! Dritërofsh dituri, qytetërim, kulturë e progres gjer në pafundësi!

Në mënyrë lakonike po tregoj pak mikrohistorik: me një vështrim të shpejtë retrospektiv, këtu në Vlorë, kthehemi 22 vite më parë. Qe Këshilli i Ministrave të Republikës së Shqipërisë, që, me propozim të Ministrisë së Arsimit, më 28. 02.1994, me vendimin nr. 105 vendosi të krijohet Universiteti Tekonologjik “Ismail Qemali” në qytetin e Vlorës. Godina e ish –  Komitetit të Partisë dhe ajo e ish – Shkollës Mjekësore u përshtatën në funksion të Universitetit të ri, që hapi dyert më 10 tetor 1994 për 162 studentët e parë të shpërndarë në tre fakultete, të cilët janë simbolika e dallëndysheve të para universitare në Vlorën e historisë, kulturës dhe librit. Me çeljen e Universitetit, filluan përpjekjet për krijimin e bibliotekës dhe në mes të nëntorit 1994 mori formë edhe Biblioteka shkencore universitare në Vlorë. Më 28 nëntor 2005, Biblioteka e Universitetit mori emrin “Nermin Vlora Falaschi” për të nderuar kulturologen dritërore Nermin Vlora, mbesë e Ismail Qemal Vlorës. Rritet universtieti, rritet dhe biblioteka e tij. Kemi mbushur 22 vjeç e kaluar, jemi pjekur profesionalisht dhe qytetarisht, duke krijuar profilin tonë në krahë të bibliotekave si motra të Universiteteve shqiptare, atyre në rajon e më gjerë, pa tjetër dhe me bibliotekave publike më të përparuara, sidomos me bibliotekën publike të Vlorës. Është një udhëtim simbolik, profesional, qytetarisht i duhur dhe me mesazhe, i bukur, harmonik e dashamirës, ku mbesa 22 vjeçare respekton dhe nderon gjyshen 80 vjeçare. Stafeta ruhet duke e kaluar nga njëri brez tek tjetri.  Ne jemi sot. Çimi këtu dhe unë në Skëlë. Se, sa e kemi për nder e krenari qytetare, aq e ndjejmë si përgjegjësi profesionale dhe detyrim moral. Ngaqë (si kudo) bibliotekat ngelen, se ne jemi të ikshëm. Nesër vijnë të tjerë…

Biblioteka e Universitetit të Vlorës ka patur një bashkëpunim profesionalisht korrekt dhe qytetarisht të dobishëm me bibliotekën e qytetit, ku, për një kohë 35 vjeçare (1974 – 2009) ka punuar dhe për gati 20 vjet (1991 -2009) ka drejtuar me kulturë dhe dashamirësi zonja Liliana Lako Gjika, sa që i dha kësaj zonje të rëndë e fisnike  80 vjeçare, bibliotekës së nderuar të qytetit tonë fytyrën e saj me dritë, imazhin e saj me dashuri për librin dhe ëmbëlsi për njeriun, duke u shndërruar në ikonë të bibliotekave tona, si drejtoresha historike e bibliotekës së Vlorës. E përkushtuara Lilianë e bukur na dhuroi ne dhe brezave 3 njësi bibliografike që do të kujtohen me nderim: 1- “Guidën për Bibliotekën Publike “Shevqet Musaraj’, në 17 faqe, (Tiranë, 2006); 2- “Biblioteka Publike “Shevqet Musaraj” në 70 vjetorin e themelimit të saj”, Tiranë, 2006, në 117 faqe dhe 3 – Kartolina “Biblioteka Publike “Shevqet Musaraj”, Vlorë, Albania, që s’ bëhet dy herë. Pas daljes në pension të “klloçkës së zogjve” të shkrimit të botuar, bashkëpunimi ynë ka marrë një formë tre planëshe me shkrimtarin Çlirim Hoxha, si përgjegjës i këtij institucioni të dashur kulturor. Plani i parë është në rrafshin profesional, midis dy kolegësh; plani i dytë është në aspektin krijues, midis dy shkrimtarësh, që ka nëndarjet e saj në publicistikë dhe gazetari dhe vija e tretë, ajo që sot kumbon e duhet të kumbojë fortë, qartë, kthjellët është studimtaria shkencore, ku Çimi feks me punimet e studimet e pavarura për të parët e të parëve tanë pellazgët, që verbojnë ligësinë dhe të verbërit e botës njerëzore që jetojmë. Çimi sapo ka botuar dhe romanin historik “Kodi i baltës së pjekur”, i pari në llojin e vet si specie e veçantë e prozës së gjatë. Por kaq vlen sa për t’u përmendur, se nuk mund të diskutohet më tepër sot, ngaqë kemi ditëlindjen e Gjyshes. Ne si Bibliotekë e Universitetit me Bibliotekën e qytetit kemi realizuar këmbim përvoje, në furnizimin dhe ndërrimin e librave, për huazimin ndërbibliotekar si dhe në përhapjen e librit, gjithçka  në funksion të detyrës sonë qytetarin e sotëm, për studentin bashkëkohor, i cili në mënyrë të shpejtë dhe të lehtë të përvetësojë njohuritë e duhura me ndihmën e fjalës së shkruar dhe me teknikat e format e sotme të popullarizimit dhe përhapjes së librit. Biblioteka  e universitetit në bashkëpunim me Bibliotekën e qytetit ka bërë përurime librash dhe diskutime krijuese të autorëve studentë, pedagogë apo shkrimtarë  të njohur të Vlorës, si dhe përkthimeve që kanë bërë jehonë, të cilat janë pasqyruar dhe nga mediat on line e manuale, të shkruara e vizive, ndërkombëtare, kombëtare e lokale, (ndoshta falë dhe aftësive e mundësive shkrimore të dy drejtuesve) si dhe i kemi të pasqyruara në stendat e veprimtarive të bibliotekave tona. Janë bërë dhe konkurse të fjalës artistike, si dhe inkurajime të talenteve të reja, duke ndihmuar edhe në botime poetike të studetëve me talent e të pasionuar  në thurjen e vargjeve. Pa u futur në statistikat e vijueshme e korrekte, do të përmendja faktin, që studentja jonë e dalluar e masterit shkencor për Gjuhë Shqipe – Letërsi në Universitetin “Ismail Qemali”, Xhiliola Lamaj, pas përurimit të librit të parë poetik “Filozofia e shpirtit” para dy vitesh (2014), duke patur si logjistikë promovimi dy bibliotekat tona, po përgatitet për të na gëzuar me librin e saj të dytë me poezi e me prozë,  më e pjekur, më e arrirë artistikisht, dinjitoze krahasimtarisht me të tjerët dhe me identitet origjinal. Ja kështu, thjeshtë, pa u dukur, bukur e dobishëm bashkëpunon biblioteka e universitetit me bibliotekën e qytetit. Gëzuar ditëlindjen e bardhë o shtëpia jonë e dashur e librit, biblioteka që mban emrin e shkrimtarit Shevqet Musaraj, shkrimtarit emblemë, idealist, revolucional, interesant dhe i dalluar i progresit për kohën që jetoi dhe në vijim!

*) Kumtesa e drejtorit të Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi”, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë. Kumtuesi është edhe kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, Vlorë

Vlorë, 16. 12. 2016

Share

Universiteti  “Ismail Qemali” i  Vlorës  jep titullin “Doctor Honoris Causa”  shkencëtarit grek  Triantafyllos Albanis dhe profesorit  të shquar italian Genuario Belmonte/

nga MSc. Albert HABAZAJ/

E premtja e datës 20 janar 2017 do të mbahet mend gjatë dhe do të shënohet në Kujtesën e Universitetit të Vlorës si një ditë e veçantë; ndër më të bukurat ditë, mesazhdhënëse, kulturoro-akademike e gëzimtare për senatin, stafin akademik, personelin administrativ dhe studentët ismailqemalistë të Universitetit tonë 23 vjeçar. Qe vërtet një festë dinjitoze dhe domethënëse, ku mirrnin pjesë anëtarët e Senatit Akademik, Kryetari i Senatit Akademik të Universitetit “Ismail Qemali” Vlorë, njëkohësisht rektor i Universtitetit prof. Roland Zisi, rektorë të universiteteve të tjera shqiptare, dekanë, të ftuar të tjerë, pedagogë dhe studentë. Gjithashtu morën pjesë në këtë ceremoni nderimi jo vetëm për Universitetin, por sidomos për Vlorën e përparuar, edhe kryetari i Bashkisë Vlorë, z. Dritan Leli dhe kryetarja e Këshillit Bashkiak zj. Vojsava Shkurtaj. U realizuan propozimet e Departamentit tӫ Kimisë dhe atij të Biologjisӫ, të dy tӫ Fakultetit tӫ Shkencave Teknike, me vendimin e Senatit Akademik tӫ kӫtij universiteti pӫr dhӫnien e titullit “Doctor Honoris Causa” prof. Triantafyllos Almpanis (Albanis) dhe prof. Genuario Belmonte, duke ndërtuar një urë të re, të fortë e të qëndrueshme komunikimi akademik e kulturor midis vendeve mesdhetare të trekëndëshëshit jonian Shqipëri, Greqi, Itali me mikpritës Vlorën universitare dhe qytetare. Triantafillos Albanis dhe Genuario Belmonte, me pjesëmarrjen e tyre aktive për mbi dy dekada me Universitetin tonë, kurorëzuar me vlerësimin e merituar “Doctor Honoris Causa”, forcojnë urat kulturore mesdhetare dhe i japin një dimension tjetër të madh Universitetit “Ismail Qemali” të Vlorës (patjetër dhe qytetit) në botën akademike europiane.

Për Universitetin e Vlorës, prof. Triantafyllos Almpanis, i shquar në opinionin shkencor të Greqisë, ka qenë Njeri Institucion, sepse, qysh në fillimet tona, e ka parë me besim institucionin e ri e të brishtë të arsimit të lartë buzë deteve joniano-adriatik, duke e ndihmuar me shpirt e me mendje për paraqitje dinjitoze në botën akademike bashkëkohore në rajon e më gjerë. Prof. Almpanis njihet si një personalitet i shquar në fushën e edukimit dhe kërkimit shkencor, aktiviteti i të cilit është i fokusuar në studimin e kimisë së mjedisit, duke kombinuar në mënyrë të shkëlqyer aktivitetin e tij kërkimor me atë didaktik, shkencor dhe organizativ. Ai konsiderohet model i shkëlqyer në komunitetin akademik ndërkombëtar dhe kontributi i tij ka qenë i vazhdueshëm e i shquar në shkencat kimike dhe mjedisore, si dhe në fushën e veprimtarisë didaktike. Zëvendësrektori i Universitetit të Vlorës, prof. dr. Bilal Shkurtaj (fizikan), njëkohësisht Drejtor i Qendrës Kërkimore-Shkencore (QKSH të UV), paraqiti disa referenca biografike të aktivitetit kërkimor-shkencor të Profesorit të Janinës.

Profili kërkimor shkencor i prof. dr. Triantafyllos Almpanis (Albanis): U diplomua në moshën 23 vjeçare në Universitetin “Aristoteli” të Thesalonikisë, në Fakultetin e Kimisë dhe duke vazhduar studimet në fushën e tij fitoi titullin Ph.D në vitin 1987 në Universitetin e Janinës. Në vitin 1989, kreu studimet post doktoriale në Departamentin e Biokimisë në Universitetin Shtetëror të Teksasit në San Antonio dhe në vitin 1990, kreu një studim në post doktoraturë në Departamentin e Fizikës së Tokës në të njëjtin universitet, duke fituar një rritje në fushën e shkencave mjedisore, sidomos për efektet që mund të ndodhin në mjedis. Mbas kthimit nga Amerika në Europë, vazhdoi punën kërkimore në Institutin Agronomik të Mesdheut në Zaragora dhe në Qendrën për Studime të Avancuara në fushën e shfrytëzimit të energjisë prej mbetjeve të agrikulturës, ku iu akordua diplomë prej Këshillit të Europës, në tetor 1993. Karriera shkencore vazhdoi me studime të thelluar në fushën e Toksikologjisë Mjedisore: Metodat Biomonitoruese në Mjedis në Universitetin e Kupio, Finlandë, nëpërmjet një followship të financuar nga Fondacioni Shkencor Europian (Europian Scienze Foundation, ESF) në vitin 1995. Ai ishte gjithashtu akademik dhe bashkëpunëtor shkencor në Departamentin e Kimisë Inorganike dhe Departamentin e Inxhinierisë Kimike në Universitetin “Aristoteli” në Thesaloniki, gjatë periudhës 1981-1982. Për një periudhë prej 5 vjetësh, 1982-1987, Kërkues i asocuar në Departamentin e Kimisë në Universitetin e Janinës. Njëkohësisht, duke vazhduar edhe karrierën akademike, në vitin 1992 merr titullin lektor në Departamentin e Kimisë të Universitetit të Janinës. Prej vitit 1998-2003 ka qenë prof.as. dhe qysh nga viti 2004 e në vijim mban titullin “Profesor”. Në fushën e kërkimeve mjedisore ka qenë drejtor i Departamentit të Kimisë të Universitetit të Janinës prej vitit 2004-2008 dhe në periudhën 2010-2014 Rektor i Universitetit të Janinës. Sot është Zv. Rektor dhe njëkohësisht President i Komitetit Shkencor të Universitetit të Janinës. Fushat kryesore të kërkimit shkencor të prof. Triantafyllos janë: 1. Kimia mjedisore e pesticideve dhe mikrondotësit organikë; 2. Transporti i pesticideve në ekositemin mjedisor; 3. Zhvillimi i metodave analitike për përcaktimin e pesticideve dhe mikrondotësit organikë për vlerësime mjedisore; 4. Adsorbimi dhe fotodegradimi i pesticideve në kushte laboratorike dhe fushore; 5. Teknikat për largimin e mikrondotësve prej ujërave të shkarkimit dhe ujërave sipërfaqësorë dhe tokësorë. Në fushat e kërkimit shkencor ku ka punuar, prof. Triantafyllos ka dhënë një kontribut të madh në 42 projekte kërkimore, ku në 33 prej të cilëve ka qenë koordinator. Eksperienca e tij i ka kaluar kufijtë e Greqisë, duke qenë i spikatur në shkallë botërore. Është autor  dhe bashkautor i 207 artikujve të botuar në revista me reputacion të lartë dhe ka prezantuar në konferenca ndërkombëtare në gjithë botën 111 punime. Është anëtar i mjaft organizatave profesionale jashtëzakonisht të vlefshme si Shoqata Greke e Kimistëve, Shoqata Amerikane e Kimistëve, Divizioni i Agrokimistëve të Shoqatës Amerikane të Kimistëve, Shoqëria Ndërkombëtare për Studimin dhe Kontrollin e Ndotjes së Ujërave, i Grupit Helenik të Kërkimit për Pesticidet dhe Shoqërisë së Kimisë Analitike Mjedisore. Njëkohësisht ka patur dhe ka funksione e tituj me përgjegjësi të lartë kombëtare dhe ndërkombëtare, gjatë kohës që ishte President i Divizionit Rajonal të Shoqatës së Kimistëve të Greqisë në Epirin  e Veriut dhe ishujt Jonianë (Korfuz dhe Lefkas) në periudhën 1984-1985 dhe 1994-1997 dhe Kryetar i Agroekologjisë së Aplikuar dhe prej vitit 2002 është President i Shoqërisë Europiane-Mesdhetare të Edukimit, Vlerësimit dhe Mbrojtjes së Mjedisit dhe qysh nga viti 2003 është President i Programit Pasuniversitar Ndërfakultetor në Agrokimi dhe Agrokulturë Organike, Universiteti i Janinës. Ka qenë gjithashtu President i Shoqatës së Universiteteve në Greqi në periudhën 2011-2012.

Aktiviteti i gjerë në fushën akademike dhe kërkimore-shkencore është shtrirë prej vitesh edhe në Shqipëri, me Universitetin e Tiranës dhe universitetet e tjera të vendit dhe, në mënyrë të veçantë, me Universitetin e Vlorës, nëpërmjet marrëveshjeve ndëruniversitare, projekteve të bashkëpunimit në fushën kërkimore-shkencore, pjesëmarrjes në konferenca shkencore e botimeve në buletinet shkencore. I madh ka qenë kontributi i tij për organizimin e kërkimit shkencor në  Universitetin e Vlorës nëpërmjet projekteve të bashkëpunimit, si: “Zhvillimi dhe aplikimi i metodave analitike dhe teknikave përmirësuese për ujërat sipërfaqësore dhe nëntokësore midis Republikës së Greqisë dhe Republikës së Shqipërisë” në periudhën 2005-2007; “Zhvillimi dhe zbatimi i metodave analitike për vlerësimin e ndotjes së mjedisit nga shkarkimet në ujërat sipërfaqësorë dhe të pijshëm në rajonin e Vlorës” në periudhën 2010-2014 në kuadrin e projekteve PKKZH; “Monitorimi wiereless i cilësisë së ujërave të lumenjve Arachtos dhe Vjosë” në periudhën 2012-2015 në kuadrin e Programit Ndërkufitar IPA Greqi-Shqipëri. Marrja e përvojës në kuadër të aplikimit të metodave analitike bashkëkohore nga QKSH ka qenë e vazhdueshme. Në mënyrë të veçantë ka mbështetur ngritjen e QKSH, pajisjen me aparatura dhe programin kërkimor shkencor të saj. Aktualisht, në kuadrin e projekteve që aplikojmë IPA II Cross-Bordes Cooperation Programme “Greece-Albania” 2014-2020, do të ketë një vazhdimësi të bashkëpunimit shkencor, ku prof. Triantafyllos do të ketë një kontribut të madh të paktën në tre projekte, ku do të mund të arrihen rezultate të shkëlqyera në zhvillimi e kërkimit të mirëfilltë shkencor dhe në integrimin me mësimdhënien dhe zhvillimin rajonal, që përbën sot një detyrë madhore të vënë para universiteteve nga Ligji i Arsimit të Lartë.  

Profesor Triantafyllos Almpanis (Albanis) nderohet me titullin “Doctor Honoris Causa” me këtë motivacion: “Personalitet i shquar i përmasave botërore në fushën akademike dhe shkencore, me një aktivitet të gjerë të fokusuar në studimin e kimisë analitike dhe të mjedisit, duke kombinuar në mënyrë të shkëlqyer aftësitë e tij kërkimore shkencore, didaktike dhe organizative. Aktiviteti i tij i gjerë shkencor pasqyrohet në pjesëmarrjen në projektet e shumta, prezantimet në konferenca, kongrese e revista shkencore ndërkombëtare, promovime për tituj akademik, bashkëpunimi i gjerë me shoqatat shkencore, departamente, institute, laboratore dhe qendra kërkimore shkencore. Veprat e tij përbëjnë një kontribut të madh dhe të pakrahasueshëm ndaj dijes bashkëkohore dhe shërbejnë si pika referimi për studimet teorike dhe praktike. Duke dhënë një kontribut të madh dhe konkret në organizimin e kërkimit shkencor në Universitetin e Vlorës, ai përbën njëkohësisht një model të shkëlqyer që synohet të arrihet”.

***

Universiteti i Vlorës është parë nga bota akademike italiane si Universiteti përballë Universitetit të Lecces. Qysh kur u ngrit si institucion i arsimit të lartë, Universiteti “Ismail Qemali” i Vlorës (atëherë Universiteti Teknologjik “Ismail Qemal Vlora) nuk u pa vrëngër, me atë ndjesinë e inferioritetit të të madhit ndaj të voglit, “të pabërit ende”.

Pati interes nga profesorati italian, duke e trajtuar si partner Universitetin e Vlorës (UV) dhe iu dha prioritet raporteve konstante midis dy universiteteve adriatike, atij të Lecces (UL) matanë dhe këtij të Vlorës më këtë anë. Genuario Belmonte, qysh më 1994 ngriti ura bashkëpunimi. Qe i pari profesor europian që theu lartësisht emancipueshëm konceptin e “universiteteve të dorës së dytë”, duke prurë studentë italianë në auditoret e Universitetit të Vlorës (UV), ndërkohë që nga Vlora e Shqipëria rinia studentore ikte, ikte, ikte… Profesor Belmonte qe konstant në bashkëpunimin e frytshëm me Universitetin e Vlorës për procesin mësimor, shkencor, profesional e akademik. Njeri me botë të madhe e kulturë të gjerë, pa kompleksitete a koncepte inferioriteti për UV, por thjesht si matanas i UL, duke qenë një mbështetës projektesh serioz e këmbëngulës.

Profesor Genuario Belmonte nderohet me titullin “Doctor Honoris Causa” me këtë motivacion: Personalitet i shquar nӫ fushӫn akademike dhe shkencore me njӫ aktivitet tӫ gjӫrӫ tӫ fokusuar nӫ studimin  e biologjisӫ dhe mjedisit, nӫ mӫnyrӫ tӫ veҫantӫ tӫ biologjisӫ detare, duke kombinuar aftӫsitӫ e tij kӫrkimore shkencore, didaktike dhe organizative. Aktiviteti i tij shkencor pasqyrohet nӫ pjesmarrjen nӫ  projektet e shumta,  prezantimet nӫ konferenca, kongrese e revista shkencore ndӫrkombӫtare, bashkӫpunimi i gjӫrӫ me shoqata shkencore, departamente, institute, laboratore dhe qӫndra kӫrkimore shkencore. Vleresohet pӫr njӫ kontribut shumӫ tӫ madh pӫr vlerӫsimin e pasurive ambjentale nӫ Shqipӫri, duke promovuar edhe vlerat eko- turistike nӫpӫrmjet ekspeditave shkencore tӫ pӫrvitshme nӫ zonat detare, bregdetare dhe malore. Duke dhӫnӫ njӫ kontribut tӫ madh, konkret dhe tӫ vazhdueshӫm nӫ organizimin e kӫrkimit shkencor nӫ universitetin e Vlorӫs, ai pӫrbӫn njӫkohӫsisht njӫ model qӫ synohet tӫ arrihet nga stafi ynӫ akademik”.

Dekani i Fakultetit të Shkencave Teknike, Prof. asoc. Hajdar Kiçaj (biolog), në referencёn e prezantuar pёr dhënien e titullit “Doctor Honoris Causa” profesor Genuario Belmonte nga Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, paraqiti një pjesë të veprimtarisë kërkimore të profesorit italian, duke u përqëndruar kryesisht në aktivitetin e tij kërkimor të kryer përgjatë disa viteve në vendin tonë, në bashkëpunim me pedagogë dhe drejtues të disa universiteteve shqiptare, dhe veçanërisht me Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë dhe më ngushtë me Departamentin e Biologjisë.

Profili i fushës i prof. dr. Genuario Belmonte: Prof. Genuario Belmonte është diplomuar nё Universitetin e Ferrarёs nё vitin 1981 nё Shkencat Biologjike dhe nё vitin 1982 nё Shkencat Natyrore. Ёshtё specializuar nё Shkenca dhe Teknologji Ambjentale, nё Ekologji (Diplomë specializimi); nё Biologji Bregdetare, Detare dhe Ekologji (diplomё magjistrale). Nё vitin 1985 emёrohet Kёrkues Shkencor Universitar i Zoologjisё pranё Universitetit tё Lecces. Nё vitin 2001-2005, Profesor i Zoologjisё pranё Universitetit tё Lecces (sot Universiteti i Salentos).                                                                                                                                                                                                                    Nё periudhёn 2005-2008 ёshtё Zv. President i Fakultetit tё Shkencave Matematiko – Fizike dhe Natyrore nё Univesritetin e Lecces. Nga viti 2011 e nё vazhdim ёshtё Drejtor i Muzeut tё Ambjentit nё Universitetin e Salentos dhe nё vitin 2015 pёrgjegjёs Shkencor i Akuariumit tё Salentos. Aktivitet shkencor përmblidhet  nё 294 botime, nga tё cilat 244 punime shkencore, 103 nё kongrese (46 ndёrkombёtare) , 65 nё revista ndёrkombёtare. Pёrgjegjёs editorial i revistës “Thalasia Salentina”, e botuar nga Stacioni i Biologjisё Detare Porto Cezario (Deparatmenti i Shkencave dhe Teknologjive Biologjike e Ambjentale, DST e BA në Universitetin e Salentos). Anёtar i Konsorciumit Kombёtar Ndёruniversitar pёr Shkencat e Detit (CoNISMa). Ёshtё anёtar i mjaft shoqatave shkencore, si: Unioni Italian i Zoologjisё, Shoqata Botёrore e Copepodologistёve, Shoqata Italiane e Biogjeografisё, Shoqata Italiane e Biologjisё Detare, Shoqata Italiane e Ekologjisё, Shoqata Kombёtare e Muzeumeve Kombёtar Shkencor, Anёtar i Komisionit tё Faunёs tё Unionit Italian tё Zoologjisё, Anёtar i Kёshillit Drejtues tё Stacionit tё Biologjisё Detare nё Porto Cezario,etj. Bashkёpunёtor shkencor me 27 departamente, institute, laboratore dhe qendra shkencore, midis tё cilave mund tё pёrmendim: Departamenti i Biologjisё Shtazore dhe tё Njeriut tё Universitetit “La Sapenza” Romё, Stacionin e Zoologjisё Napoli, Laboratori i Biologjisё Detare Trieste, Instituti i Biofizikёs Piza, Institituti i Biologjisё Detare Venezia, Instituti Talasografik Taranto, Qendra Ndёrkombёtare e Kёrkimeve Detare Athinё, Universiteti “Aristoteli” Greqi, Instituti i Shkencave Detare Turqi, Universiteteti “Eqerem Çabej” Gjirokastrёs, Universitetit “Ismail Qemali” Vlorë, Universiteti “Aleksandër Xhuvani” Elbasan, Universiteti Shtetëror i Tetovës, Muzeu i Zoologjisё Kopenhage, Instituti i Zoologjisё Rusi, Universiteti i Stambollit (Fakulteti i Peshkimit) dhe Universiteti i Kajros, Egjypt. Ka aktivitet shumё të gjёrё nё fushёn e mёsimdhёnies si titullar lёndёsh, shoqёruar me veprimtari praktike dhe eksperimente laboratorike, udhёheqёs i doktoraturatave, anёtar komisionesh  e relator. Ndёr vite ёshtё docent pёr lёndёt Zoologjia I e II, Zoogjeografia, Zoologjia Evolcionistike, Etologjia, Zoologjia e Aplikuar nё tё Mirat Materiale, Ruajtja e Natyrёs dhe e Burimeve tё saj, Muzeologjia Shkencore.

Aktiviteti në Shqipëri. Aktiviteti i gjerё nё fushёn akademike dhe kёrkimore shkencore ёshtё shtrirё prej vitesh nё Shqipёri nёpёrmjet marrёveshjeve ndёruniversitare, projekteve tё bashkёpunimit nё fushёn kёrkimore shkencore, pjesëmarrjes nё konferenca shkencore e botimeve nё buletinet shkencore. Profesor Genuario Belmonte u lidh me botёn akademike shqiptare qysh nё vitin 1995 me qёllim kryesor propozimin dhe nisjen e kurseve universitare tё Biologjisё Detare si dhe vlerёsimin e pasurive ambjentale detare shqiptare. Bashkёpunimi u bё mё i ngushtё prej vitit 2002, duke realizuar njё njohje tё thellё tё bregdetit detar shqiptar dhe promovimin jo vetёm tё aspekteve natyralistike por edhe atyre eko-turistike.

Projekte. Pёrgjegjёs direkt nё 31 projekte kёrkimi dhe i pёrfshirё nё 11 tё tjerё. Drejtues e kordinator nё 6 projekte nё Shqipёri dhe konkretisht: Organizimi i kursit universitar tё Biologjisё Detare nё Universitetin e Gjirokastrёs 1995; Ndёrtimi i njё rrjeti qendrash nё kanalin e Otrantos pёr studimin e biologjisё detare 2002; Ngritja e njё departamenti tё Ekologjisё pranӫ Universitetit tё Vlorёs, 2003; Projektimi i njё Muzeu/Akuariumi Detar pranё Universitetit tё Vlorёs, 2005; Projekti PER Natur: Turizmi i qendrueshёm, perkorse tematike dhe promovimi i pasurive natyrore dhe kulturore. 2006-2007; Projektimi i asistencёs teknike pёr realizimin e njё Qendre Ndёrkombёtare tё Shkencave tё Detit (CISM) nё Vlorё. Përmes kёtyre projekteve u fuqizuan laboratorёt me aparatura e paisje pёr analiza kimiko-ambjentale, me njё minibibliotekё me literaturё tё shkencave detare,  muze didaktik me reperё tё thatё dhe tё konservuar si dhe ekspozitё fotografike dhe paisje pёr marrjen e kampioneve biologjikë nё det.

Ekspedita shkencore. Pjesёmarrёs dhe pёrgjegjёs/ organizator nё 25 ekspedita shkencore (katër oqeanografike nё Kanalin e Otrantos, katër nё Krime-Ukrainё, 14 nё Shqipёrinё Jugore, tre nё Maqedoni). Duke filluar nga viti 2000, ҫdo vit ka kryer ekspedita nё Shqipёri duke iniciuar bashkëpunimin shkencor me stafin akademik të universiteteve tona, konkretisht: 2002, tetor-nёntor. Vizitё – ekspeditё nё bregdetin e Shqipёrisё Jugore; 2003, qershor-korrik. Kampionime dhe ekspeditё nёnujore gjatё bregdetit shqiptar Jugor; 2004 dhe 2005, Kampionim dhe ekspeditё nёnujore nё Shqipёrinё Jugore; 2006, Kampionime nё liqenet e brendshёm dhe malorë si dhe nё bregdetin Jugor; 2008 shtator, 2009 korrik dhe dhjetor: Ekspeditё nё Malin Sharr – Maqedoni dhe rajonin e Dumresё pёr kampionimin e trupave ujorё nё male tё larta dhe nё zonat e brendshme tё Shqipёrisё; 2011 qershor – Kampionim i trupave ujor nё liqenet artificial nё zonat malore; 2011- 2012 korrik, Eskursion natyralistik me studentёt e magjistraturёs (Masterit) tё Biologjisё Bregdetare dhe Detare dhe Ekologjisё; 2013-2015, Ekspedita kёrkimore nё Kanalin e Otrantos dhe Adriatikut Jugor me anijet oqeanografike Urania dhe Minerva Uno; 2014, 2015, 2016. Ekspedita nё malet e Ҫikёs , Shebenik (parku nacional), Valmare. Ka mundur tё eksplorojё hapësirat bregdetare dhe ato ujore sipёrfaqёsore dhe nёnujore tё Adriatikut Jugor. Ai pёrshkoi zonёn malore tё Shqipёrisё sё Jugut nga Sazani, Karaburuni, Çika, Shebeniku, Skrapari, Pёrmeti, Tomorri, Gramozi e Malet e Sharrit nё Maqedoni. Ka qenë pjesëmarrёs nё tё gjitha aktivitetet shkencore tё zhvilluara nё Universitetin e Vlorёs  dhe ёshtё vlerёsuar me “Çertifikatё Mirӫnjohje” nga Universiteti i Vlorёs me rastin e 10 vjetorit tё hapjes sё Universitetit, si dhe me rastin e 100 vjetorit tё shpalljes sё Pavarёsisё. Belmonte e njeh shumë mirë florën dhe faunën shqiptare, detin dhe malin shqiptar, si të ishte një shqiptar me rrënjë e me degë këtu. Ndër mirësitë e tij akademike shkencore dhe qytetare, katër janë cilësitë më të spikatura: Belmonte është një studiues i vërtetë, një zhytës dhe alpinist i shkëlqyer dhe një vlonjat  i vërtetë. Të dy profesorët e huaj, edhe  Triantafyllos Almpanis (Albanis) edhe Genuario Belmonte, vijnë si tanët në Vlorë, janë bërë si të shtëpisë. Aq jemi familjarizuar, saqë ata i pranojnë dhe shakatë tona, se prof. Triantafyllos Almpanis i flasim Trëndafili Shqiptar dhe prof. Belmontes i themi Mali i Bukur, dhe, duke i bërë të dy tok u flasim Trëndafili Shqiptar në Mal të Bukur. Dhe qeshim çiltër me gurgullima shpirti…

Mozaiku pellazgjik në botën romanore “Kodi i baltës së pjekur” të Çlirim Hoxhës/Nga MSc. Albert HABAZAJ/ poet, studiues/Romancieri Çlirim Hoxha, autor i shtatë librave të botuar në gjininë e prozës së gjatë, pasi u la kohë të mjaftueshme lexuesve, dashamirësve të librit dhe studiuesve të letërsisë e historisë, na mblodhi së bashku të diskutojmë për pjellën e shpirtit të tij krijues.

Se përse e ka shkruar Çlirim Hoxha këtë vepër, kam dëshirë të bëj një paraqitje të shkurtër për njerëzit që e duan librin: Lexuesi ka në dorë veprën e një autori, i cili është i njohur në gazetari e publicistikë, por që spikat edhe në dy fusha të tjera të diturisë: si krijues letrar i prozës së gjatë, që ka krijuar përvojë në linjën e romanit, dhe si studiues i pasionuar për gjurmime e kërkime në mënyrë të pavarur, si individ apo edhe si pjesë organike e grupimit të studiuesve të tjerë të përkushtuar në fushën e Studimeve të Pavarura Pellazgjike, organizuar dhe integruar në Shoqatën e Qendrës së Studimeve Pellazgjike. Kjo shoqatë, më 21-22 tetor 2011, organizoi në Tiranë Konferencën e Parë mbi Qytetërimin Pellazg (e para në botë e këtij lloji), ndërsa më 18 dhjetor 2016 u organizua Simpoziumi i Katërt i Shoqatën së Qendrës së Studimeve Pellazgjike, e cila ka dhe revistën e saj me emrin e duhur e kuptimplotë “Dodona”. Çimi është anëtar i kryesisë, që nga fillimi, konsekuent e konstant, me kontribute të dukshme për “zanafillën 10 mijë vjeçare të shqiptarëve”, siç ka dhe logon Shoqata e Qendrës së Studimeve Pellazgjike.

Me librin “Kodi i baltës së pjekur”, autori vjen me një gjetje artistike në gjininë e prozës së gjatë, me llojin e romanit, duke na sjellë një material të ngjeshur me kohë, që lëviz aty te 4717 – 5000 vjet nga sotshmëria në retrospektivë; me mozaik hapësinor nga Shqipëria, Greqia, Franca, a më ngushtë nga Athina, Tirana, Vlora, ishulli i Lemnit, Parisi; ku veprojnë një galeri e tërë personazhesh të klasifikuar sipas hierarikisë së vlerave në shoqëri, që nga qytetarët e thjeshtë, specialistët, studiuesit, profesorët, shkencëtarët, apo zyrtarët, drejtorët, (theksueshëm në dy vende ballkaniko-mesdhetare, fqinjët e vjetër Shqipëri – Greqi), burokratët e institucioneve, të muzeve, të ministrive, deri në kupolë, në zyrën me shkëlqim të rëndë verbues të kryeministrit të shtetit kufitar nga Jugu (gjithmonë brenda linjave që hap letërsia). Planet strukturore të romanit kanë hapësirë, subjekti zhvillohet, siç po e ndjekim në tekst, deri sipër në zyrat ministrore, biles në majë të piramidës kryeministrore të shtetit grek. Personazhet e Çlirim Hoxhës realizojnë ngjarje nga më të papriturat, që, sipas skanerit autorial, të mbajnë në tension, me nerva të tendosura apo të krijojnë situata të këndshme, të bukura, tërheqëse, deri në tronditje. Ata janë dinamikë, kanë densitet dhe intensitet veprimi. Ka dramë, ka dashuri, ka seks, ka Synim.  Shkalla e lartë e forcës, energjia, vrulli vërehen sidomos në dy personazhet kryesorë të veprës: Erand Muja dhe Elisavet Holebas. Në kërkim të së vërtetës, heronjtë pozitivë të romanit bëhen një skuadër serioze në funksion të Synimit të madh. Për hir të së vërtetës së madhe, heronjtë e romanit të Çlirim Hoxhës e marrin rrezikun në sy, krijojnë një solidaritet shembullor, se në rremba u qarkullon gjaku i të parëve, që i thërret për misionin e bekuar nga hyjnitë e të parëve të të parëve tanë. Ata nuk tuten as nga sakrifica sublime, në gjurmë të kulturës materiale, asaj pllake varri, aq të çmuar, gjetur në ishullin e Lemnit, që në kërkim të origjinës së tejlashtë të banorëve të trojeve tona, ishte i vetmi objekt i gjuhës së shkruar shqipe, për të bërë lidhjen midis pellazgo-ilirëve dhe shqiptarëve të sotëm, që duhej paraqitur patjetër në Kongresin Botëror të Gjuhëve të Vjetra të Parisit. Nëse mund ta kërkojnë rrethanat, vetëm e vetëm për arritjen e Synimit, për etnogjenezën e shqiptarëve, Erandi me Elisavetën, me vullnet, dije, vëmendje e guxim, e bëjnë të mundur të pamundurën. Personazhet në vepër ndahen në dy palë, që me gjuhën antropologjike klasifikohen: tanët dhe të tjerët, ne dhe ata, shqiptarët dhe grekët.

Autori Hoxha, me letërsinë që bën, shfaqet i qartë letrarisht, duke nuhatur intuitivisht bashkëveprimin ndërdisiplinor të shkencave sociale me letërsinë, gjuhësinë dhe prehistorinë, mbetjet kulturore të periudhave parake historike, duke kërkuar të shkruajë qartë, sipas mundësisë për shikimin tejet të largët ndaj qytetërimit pellazgjik, që, ndër ne, endet si një re mitologjike aq dhe reale, veçse ende e pa njohur dhe e klasifikuar nga opinionet shkencore bashkëkohore. Jo nga leximi, por nga studimi i romanit, kuptojmë, që autori ka kërkuar të njihet me gjuhët e vjetra, që quhen gjuhë të vdekura. Ai është marrë me historinë e antikitetit pellazgo – ilir, si një pellazgolog idealist, i pakthyeshëm, i përkushtuar e i vendosur. Ka shumë personazhe, toponime, objekte, fakte, detaje, raporte, debate, diskutime, teza të rëndësishme që të ngelen në kujtesë ndryshe nga sa na bezdisin ca media të shkruara e vizive, (sipër dhe këtu) … Mbi të gjitha, ravijëzohet lidhja e qartë logjike e kuartetit: Pellazgji, Stela, Ishulli i Lemnos, Shqipëri, (të paktën 2700 vjet para erës sonë gjurmëlënëse, që ne shohim në tekst).

“Kodi i baltës së pjekur” është roman historik, apo më ngushtë, roman prehistorik. Në letrat shqipe, temën historike e kanë trajtuar letrarisht Sabri Godo, Ismail Kadare, Skënder Drini, Sulejman Krasniqi, Petro Marko, Shevqet Musaraj, etj. Por, për rastin që diskutojmë, kemi të bëjmë me një “specialitet” të veçantë, me romanin historik të një lloji të ri në trajtim (veçse tejet të lashtë në ekzistencë jetësore). Qytetërimi pellazgjik në letërsi, si temë, ndoshta është gati e parrahur; për të mos thënë, është i pari Çimi që rrok hapësira dhe kohë të tej lashtë, prurë letrarisht në një trajtë studimore në sotshmëri, me personazhet që ka ndërtuar, me idetë që hedhin dhe mendimet që mbartin, në funksion të tezës shumë të diskutueshme që mbron, që ha debat shkencor në qarqet akademike shqiptare dhe ato të huaja, sepse, për një arsye a një tjetër, “gjumi i ariut” ndër ne është i ëmbël sot, por nesër shkakton pagjumësi apo del i hidhur… Kështu mos qoftë…

Ndjej kënaqësi që marr pjesë në këtë ngjarje letraro-kulturore-albanologjike të qytetit, kësaj radhe projektuar e realizuar nga familja Hoxha, at e bir me banim në Vlorë: babai shkrimtari i librit, djali piktori i librit. Redaktori dihet, është i mbarënjohuri ynë, “Mjeshtri i Madh”, se një ka Vlora për Letrat – prof. Bardhosh Gaçe, të cilit, i mbetet qejfi po s’i përmende vlerën e merituar të grafistit Kosta Raka, se mërzitet romani pa ilustrimet… Ndihem mirë me pjesëmarrjen time, edhe për faktin se Çimi me Klevisin plotësojnë në imazhin tim një bulëz të Pemës së shëndetshme Letraro-Artistike, me rrënjë të thella, me trung të fuqishëm, me degë të freskëta e gjethe të gjelbëra të Krijimit.

Formalisht janë shumë faqe, rreth 400, që plotësojnë lëndën e ngjeshur romanore, por autori, duke perfeksionuar mjeshtërinë e shkrimit, me këtë roman ndryshe, ka përdorur (edhe pse fasada na shfaq një sipërfaqe të lodhshme fletësh) një gjuhë lakonike të dobishme për të ç’kodifikuar pllakat, si mbijetoja të antikitetit të artë të të parëve tanë, të cilat mbetën 4 -5 mijë vjet, tulatur e tutur nga një trekëndësh ardhur ndryshkur deri më sot: 1. mbuluar nga pluhuri i harresës, 2.  nga qulli i mosdijes dhe 3. nga llumi i ligësisë. Ju, miq të librit, jeni letrarë, njohës dhe mësues veteranë dhe të sotëm të letërsisë, gjuhëtarë e profesorë të fushës dhe mund ta nuhasni bukur e hollë që autori subjektin e shtjellon në 8-9 rreshta, cituar nga filologu italiano – arbëresh Xhuzepe Krispi [Giuseppe Crispi (Arbërisht: Zef Krispi, 1781-1859)], që, si pararendës i studiuesve romantikë të shekullit të XIX, mëshonte mbi tezën se shqipja qe nëna e gjuhëve, tezë që u përkrah edhe nga shkrimtarë të tjerë arbëreshë të Italisë si Jeronim De Rada (1814-1903) e Dhimitër Kamarda (1821-1882), apo nga rilindasit tanë si Pashko Vasa (1825-1892), Abdyl Frashëri (1839-1892) e Sami Frashëri (1850-1904), por që, sipas albanologëve tanë, i përkasin “fazës parashkencore”.[1] Autori i romanit “Kodi i baltës së pjekur”, në paradigmën e albanologut romantik arbëresh Zef Krispi; “Duke gjurmuar origjinën e gjuhës greke, është një gjë e bukur të njohësh se si ajo të kthen, në pjesën e saj më të madhe, te shqipja. Si nuk u dashka pra të ngjallë një interes të madh kjo gjuhë, mbase më e lashtë se greqishtja dhe në thelb, gjuha me të cilën flitej në shekujt para Homerit… Dardanët, frigët, maqedonët dhe pellazgët, pa dyshim më të lashtë se helenët, kishin të njëjtën gjuhë, gjurmët e së cilës vërehen sot te gjuha shqipe”[2] gjeti “Thembrën e Akilit” dhe goditi bukur.

Teksti është i mbushur bukur me fjali të thjeshta në ndërtim, të pasura në përmbajtje, që nuk të lodhin, se mbartin ngarkesë emocionale të ndezur dhe të dekoruar me të gjitha ngjyrat e jetës së përditshmërisë njerëzore, me diskutime e kërkime, me dashuri e dhimbje, me përplasje e nerva, me ulje e ngritje. Shpesh herë reminishenca pellazgjike na vjen si retrospektivë romantike e pashlyeshme, në strukturën e tekstit, ku feksin fjali në trajtën e fjalëve të urta. Autori shfaqet edhe si një mjeshtër i përshkrimit fizik të personazheve, deri në imtësitë e mundshme të përshkrimit letrar. Nuk do të ndaloj në sherbetin figurativ, me të cilin autorin ka spërkatur lëndën, për ta mbajtur të ëmbël veprën, sepse do të kërkonte kumtesë më vete, por thjeshtë po përmend similitudën e Çimit “kostelacion nishanesh të vegjël, si yjet e largët të Arushës së Vogël që shfaqeshin në kupën e qiellit” [një krahasim i zgjatur ky, i cili e bën akoma më të plotë përfytyrimin për djalin e hijshëm vlonjatë, me shtat të drejtë sportiv, 1.77 m i gjatë, me nishan mbi faqen e djathtë, me kaçurrela skrop të zeza e sy blu të shkruar, të qeshur e me bisht të Erandit simpatik, diplomuar për histori antike dhe arkeologji, që tërboi bjonden e fuqishme greke Marinela Kostandinos në Muzeun më të madh arkeologjik të Ballkanit, (edhe kjo figurë është përshkruar bukur shumë, natyrshëm, pa artificializma)]. Autori i bën një përshkrim romantik Erandit, me atë portret djaloshar, të bukur e dinjitoz përballë një sirene deti, siç qe bjondinka faqemollë, Marinela e Athinës. Gjykoj se edhe shtatlartësinë e Erand Mujës e lidh antropologjikisht me etnogjenezën. Duket si një detaj formal, por ka rolin e duhur në ansamblin veprimtar, në funksion të Synimit. Me dashuri e ka përshkruar ai dhe restauratoren Elisavet Holebas, “të freskëtën me reflekse ylli”[3]

Edhe pse tema është shumë delikate, kam vënë re pozitivisht, që autori nuk ka rrëshqitje në studimizëm pa krye, është treguar i vëmendshëm dhe i ka ruajtur me kujdes raportet studimtari historike – krijimtari letrare. Si studiues i përkushtuar, ai përdor dhe shpullën e guximshme të fjalës për vertikalët e fushës.  Ai ndjek me koherencë linjën pellazgo – iliro – shqipe dhe nuk gabon në kronologjinë relative të zhvillimit të etnosit iliro – arbëror. Që ta qartësojmë sadopak situatën e librit, e shohim të udhës të bëjmë një paraqitje për katër etapat e ndërmjetme historike (paleoilirë, ilirë, arbër – kohë historike mbi 3000 vjeçare), të cilën autori e ka respektuar. Sipas albanologëve të prehistorisë, që merren me studime ndërdisiplinore për historinë parake, gjuhën shqipe, letërsinë dhe kulturën e shqiptarëve, shoqëria njerëzore ka si hallka lidhëse e ura kalimi midis prehistorisë dhe gjendjes së sotme këto katër periudha të zhvillimit historik:

1. Paleoilirët (ilirët e hershëm) koha e Bronxit – mijëvjeçari i tretë p.e. r. deri në shek. XI p.e.r., fillimi i epokës së Hekurit;
2. Ilirët, epoka e Hekurit, shek. XI p.e. r. deri në shek. IV – VI të e.r.;
3. Arbërit, koha e Mesjetës së hershme, shek. VII – XIII, XIV të e.r.;
4. Shqiptarët, koha e mesjetës së mesme e vijim[4].

Dhe më tej, kujtojnë studiuesit e fushës: “Gjatë epokës së Paleolitit të Lartë (30.000 – 12.000 vjet më parë) vazhdon procesi i antropogjenezës, d.m. th. i formimit të njeriut si i tillë, rrjedhimisht nuk mund të flitet as për gjuhë pellazge dhe as për popuj të cilësuar etnikisht.[5]

I përmenda këto etapa, se shkrimtari e studiuesi Hoxha, si të kishte sy shqiponje për mendimin, shikon edhe nëpër mjegull. Këtu qëndron merita e autorit, lexues të nderuar; ai nuk tjerr histori, por bën letërsi, ku spikat trajtesa fine e lëndës historike, të besueshme me trillin e shkrimtarit. Autori nuk i nënvleftëson periudhat kronologjike relative të zhvillimit përderisa sa merr penën e guxon të shkruajë për një temë të madhe, kushtuar një populli të lashtë me histori e gjuhë, se nuk kanë qenë memecë të parët e të parëve tanë, protoilirët pellazgjikë. I vëmendshëm e i kujdesshëm tregohet autori për të mos lënë vakume, boshllëqe, ku të shpojnë skeptikët me dyshime për tekstin që ai ka shkruar e botuar. Në bojën e penës së autorit ka lëndë gjuhësie, historie, arkeologjie, etnografie, etnologjie, antropologjie, religjonale për tekstin letrar në funksion të Synimit.  Ai edhe fenë e ka studiuar po në funksion të tematikës që trajton dhe kjo është e dukshme kur, në tekst i duhet kultura fetare (aq sa i nevojitet). Çlirim Hoxha është romancieri i parë shqiptar, që rrok temën e madhe pellazgjike.

Fola më parë për ç’kodifikimin që realizon autori me planet vepruese hap pas hapi e të shkallëzuar në vepër. Çimi, të 2700 vjetët para erës sonë, me gjithë botën tonë paraardhëse, nëpërmjet Stelës së Lemnos, deshifrimit të asaj pllake varri qeramike, të sallës së famshme nr. 53, me baltën e pjekur të qytetërimit pellazgjik dhe paraqitjen e asaj dëshmie të pakontestueshme atje ku duhet e ku mblidhet elita e mendimit botëror, na i pruri këtu bindshëm me romanin e tij. Ky libër është roman, nuk është histori. Ka pra trill, por ndërtuar mbi realitetin jetësor e historik, sado të largët, të brishtë, deri të pakapshëm, autori di e na i sjell. Shkrimtari, në funksion të idesë që rrok, përmend edhe emra të përveçëm si Zef Krispi, Xhuzepe Katapano, Shote Galica, Ismail Qemali etj.; por unë tek personazhe si zonja fisnike Emine Valona gjej kulturologen humaniste Nermin Vlora Falaschin me tezat e saj dritërore për Pellazgët yjnor; tek kryetari i Qendrës së Studimeve Pellazge, profesor Luan Pazaj dhe profesoreshë Lindita Pazaj, gjej prof. Luftulla Peza me bashkëshorten e tij, studiuesen e pasionuar Liljana Peza; tek arvanitasi Aristotelis Kolikas, gjej të pavdekshmin e Çështjes së Madhe Aristidh Kola. Të mos flasim pastaj për Erand Mujën, që edhe pse autori i vënë ca kaçurela skrop të zeza e i ka bërë ca patinime të tjera, nuk e maskon dot me tjetër kënd, se ato karakteristika fizike, shpirtërore dhe intelektuale, deri me shkrimet e linjës te gazeta “Telegraf”, i përmbush vetëm një pellazgolog i ndjeshëm e i zjarrtë, 1.77 m i lartë me emrin zyrtar Çlirim Hoxha, (megjithëse letërsi kemi, jo monografi dhe trillet e zbukurojnë lëndën letrare). Duke u ndjerë këndshëm në lexim, me përfundimin pozitiv të kryengjarjes dhe bashkimin e lumtur në Vlorë të dy personazheve kryesorë (Erandit dhe Elisavetës), po i mbyll shënimet  e mia të përgjithshme për romanin “Kodi i baltës së pjekur” të shkrimtarit të njohur Çlirim Hoxha, me respekt për kontributin special që autori jep ndaj kësaj teme madhore, e rrallë në letërsinë bashkëkohore shqipe.

Vlorë, e premte, 03. 02. 2017

[1] ) Korkuti, Muzafer; “Vështrim mbi disa botime me temë “Problemi pellazgjik”’; shih: “Perla”, revistë shkencore – kulturore, 2016/2, ISSN 2410-762X,  f. 8.

[2])  Hoxha, Çlirim: “Kodi i baltës së pjekur”, Tiranë, Maluka, 2016, [f. 6].

[3] ) Hoxha, Çlirim: “Kodi i baltës së pjekur”, f. 75.

[4] ) Korkuti, Muzafer; “Vështrim mbi disa botime me temë “Problemi pellazgjik”’, vep. e cit., f.10.

[5] ) Korkuti, Myzafer, po aty, f.12.

….. NË NJË STUDIM TË ENVER MEMISHAJ/

Për aktivitetin e tij  në shërbim të atdheut Qazim Kokoshi u dënua tre herë me vdekje, nga Otomanët në vitin 1908, nga italianët në vitin 1920 dhe nga Ahmet Zogu në vitin 1932./

Nga Msc. Albert Habazaj-Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë./Instituti i Sudimeve Historike “Lumo Skëndo”, ka botuar veprën Qazim Kokoshi “Një histori e shkurtër e ngjarjeve shqiptare”, kujtime, përgatitur për botim nga studjuesi njohur Enver Memishaj.Në pjesën e parë të librit botohet nje studim i gjatë i z. Memishaj “Mbi jeten dhe veprat atdhetare te Qazim Kokoshit”, në pjesën e dytë autori ka botuar dokumente që përfshijnë periudhën 1908 – 1924, në pjesën e tretë janë botuar kujtimet e Qazim Kokoshit të cilat ai i rishkrojë pas djegies së shtëpisë dhe kujtimeve nga italianët në Vlorë dhe gjermanët në Beograd. Në pjesën e katërt janë botuar faksimile të dokementeve dhe fotografive që plotësojnë madhështine e figurës së Qazim Kokoshit. Në fund është botuar gjenealogjia e familjes atdhetare Kokoshi të Vlorës.

*     *     *

Qazim Kokoshi lindi në Vlorë në vitin 1882 dhe vdiq në burgun e Vlorës më 9 tetor 1947. Ai ishte udhëheqës i kryengritjeve antiosmane, firmëtar i deklaratës së Pavarësisë, një nga burrat e shquar të Vlorës që më 1914, mbajtën me bukë e shpëtuan nga vdekja mijëra muhaxhirë të Kurveleshit të përzënë nga vatrat e tyre nga bandat kriminele greke, ideator organizator dhe udhëheqës i Luftës së Vlorës më 1920, që rishpalli Pavarësinë e përmbysur nga Lufta e Parë Botërore.Në vitin 1919 ai mirëpritë në shtëpinë e tij ambsadorin amerikan Haven, të dërguarin e Presidentit Uillson për çështjen shqipatre dhe nëprmjet tij ndikoi të Presidenti Ullson për të mbrojtur çështjen shqiptare në konferencën e Paqes në Paris. Nëvitin 1921 u zgjodh deputet i Vlorës,  prefekt dhe kryetar Bashkie i Vlorës, udhëheqës i Revolucionit të Qershorit në vitin 1924. Në vitet ’30 ai dallohet për përpjekjet për një sitetem demokratik në Shqipërinë dhe në vitet e Luftës së Dytë Botërore është antifashist dhe luftëtar i orës së parë.Qazim Kokoshi kishte dhuntinë që shkruante. Ai themeloi dhe botoi në Vlorë dy gazeta: në vitin 1914 gazetën “Populli” dhe në vitin 1920 gazetën “Mbrojtja Kombëtare”, gjithashtu ai mbante shënime dhe ditar për ngjarjet historike shqiptare. Për aktivitetin e tij  në shërbim të atdheut u dënua tre herë me vdekje, nga Otomanët në vitin 1908, nga italianët në vitin 1920 dhe nga Ahmet Zogu në vitin 1932.

*       *       *

Aktivitetin dhe shërbimet e shquara që Qazim Kokoshi i ka sjellë vendit të tij na i ka paraqitur me dashuri dhe me sukses të plotë z. Enver Memishaj në këtë libër. Në historinë e kulturës dhe luftës së vlonjatve për liri e pavarësi ka mjaft emra të shquar, të cilët i bëjnë nder dhe i japin vlera të veçanta traditave tona historike. Në këtë plejadë të patriotve të shquar të Vlorës bën pjesë edhe firmëtari i Deklaratës së Pavarësisë Kombëtare Qazim Kokoshi, i cili na vjen sot madhështor i ringjallur dhe i rivlerësuar në monografinë e përgatitur nga Enver Memishaj.Duke lexuar këtë libër të bie në sy moria e dokumenteve, burimeve arkivore, dëshmive e kujtimeve, të cilat kanë një qëllim: zbardhjen e të vërtetës historike dhe portretizimin e kësaj figurë aq të dashur për shqiptarët dhe veçanërisht për vlonjatët.Qazim Kokoshi njihet dhe vlerësohet në Vlorë dhe në historinë e Shqipërusë sepse është nga ata burra të çmuar që për shumë kohë dhe veçanërisht në kohë shumë të vështira kur nuk kishte Shqipëri u bënë përfaqësues të Vlorës dhe të Labërisë në luftë për pavarësi, liri dhe ekzistencë.Autori i librit e vlerëson Qazim Kokoshi veçanërisht për udhëheqien e Luftës epope të njëzetës në krah të atdhetarëve të tjerë si Osman Haxhiu, Ahmet Lepenica, Qazim Koculi, Murat Tërbaçi, Halim Xhelo, Spiro Jorgo Koleka, Hamza Isai, Tol Arapi, Duro Shaska, Sali Bedini i Armenit, Myqerem Hamzaraj, Ymer Radhima, Jani Minga, Ali Asllani e të tjerë që u bënë dufi, zjarri i qëndresës dhe emblema  e luftës për liri kundër pushtuesve.Në këtë libër autori z. Enver Memishaj ka përfshirë ngjarje të ndryshme që nga lufta kundër pushtuesit otoman deri në vitin 1947, ku figura e Qazim Kokoshit është në marrëdhenie me elitën vlonjate dhe atdhetarë të tjerë në të gjith territorin e Shqipërisë Etnike. Autori në studimin e tij ka ditur të zbulojë dhe evidentojë cilësitë e larta të Qazim Kokoshit, që në krye të adminstratës shtetërore ka ditur të drejtojë me aftësi, kompetencë dhe dashuri për qytetarët shqiptarë për t’i dhënë administratës shtetërore fytyrë europiane. Nga ana tjetër autori ka ditur të dallojë përpjekjet e pareshtura të Qazim Kokoshit për demokratizimin e jetës së vendit.Në një artikull të vetëm unë s’mund t’i shpreh dot të gjitha, sepse i ka shprehur z. Enver Memishaj në studimin e tij dhe në dokumentat e botuar në këtë libër, por unë dua të nënvizoj edhe një fakt tjetër: Figura si ajo e Qazim Kokoshit në kohën e sotme të trazuar të jetës shqitare, janë një model, edhe pse padrejtësisht janë anatemuar nga sistemi totalitar. Por e dhimbshme, tronditse është edhe fakti që aq mirë na e ka paraqitur dhe përshkruar z. Enver Memishaj, pereskutimin që kjo familje e nderuar e Vlorës, pësoi nga fashistët, nga nazistët dhe nga komunistët. Të afërm të Qazim Kokoshit u pushkatuan nga fashistet dhe nga komunistët, të tjerë si Kudret Kokoshi, Burim Kokoshi, Ëngjëll Kokoshi që ne vlonjatët i kemi njohur dhe vlerësuar kanë qenë njerës të urtë e të ditur, që rrezatonin kulturën e tyre, e megjith atë ata u burgosën dhe persekutuan padrejtësisht.

Kujtimet e Qazim Kokoshit, studimi jetës dhe veprës atdhetare të tij nga z. Enver Memishaj, si dhe dokumentet e shumtë të botuar në të veç vlerave për ndriçimin e të vërtetës historike le të jenë edhe një model për të shtyrë studjues të tjerë vlonjatë për të zbuluar thesaret dhe vlerat historike të Vlorës sonë të dashur.

23 SHTATORI-MANIFESTIM POETIK NË VLORË PËR NJË BOTË POZITIVISHT NDRYSHE/nga Albert HABAZAJ/Manifestimi poetik “100000 poetët e botës për ndryshim“ i LNPSHA “PEGASI” Albania- Biblioteka “Nermin Falasci”e Universitetit “Ismail  Qemali “/Organizatorë: Lidhja Ndërkombëtare e Poetëve, Shkrimtarëve dhe Artistëve “PEGASI” ALBANIA, SHOQATA E SHKRIMTARËVE DHE ARTISTËVE “PETRO MARKO” VLORË/

Në mjediset e Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi” të Universitetit “Ismail Qemali” Vlorë u zhvillua Manifestimi poetik me një ekspozè me librat e autorëve pjesëmarrës në manifestim, të cilët paraqitën në këtë ekspozitë librat e tyre me objekt: humanizmin njerëzor, paqen universale, përpjekjen e Luftës kundër Luftës, respektimin e të drejtës dhe mirëqenien njerëzore, duke respektuar politika ekonomike ndryshe, për të luftuar varfërinë e tejskajshme, shmangie të krizës ekonomike dhe ekologjike, luftë kundër plagëve të rënda shoqërore, drogës, prostitucionit, trafikimit të qenieve njerëzore, për pasurimin e botës shpirtërore, se bëhemi më të mirë ,më të bukur, më të dobishëm. Mirrnin pjesë poetë të këyre shoqërive letraro-artistike nga Vlora, Himara, Fieri, Mallakastra, Tirana, Gjirokastra, Kosova e Çamëria. Pas regjistrimit në librin e apelimit, kur krijuesit po shikonin veprat e ekspozuara, Grupi “10 shqiponjat e Tërbaçit”, dekoruar me urdhërin “Naim Frashëri” përshëndeti aktivitetin me këngën lirike “Lulja e malit të Çikës”. Fjala hyrëse e manifestimit: “Poetët dhe artistët manifestojnë poetikisht dhe artistikisht sot për një botë pozitivisht ndryshe“ u mbajt nga Albert Habazaj, poet, studiues,  kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko” Vlorë,  koordinator i LNPSHA “PEGASI” Albania për Vlorën, që u përkthye në anglisht nga Aleksandra Shabani. Ky Manifestim fjalëpaqetor u realizua për synimin madhor: “Kontribut në ndryshimin pozitiv të Botës”. Sivjet, në vitin e shtatë të këtij Manifestimi Shoqata e Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko” Vlorë bashkëpunon harmonishëm me Pegasin Internacional ALBANIA me të vetmin objektiv humano-letrar: “Për një frymëmarrje ndryshe në Letërsi dhe Art”. Dhe Vlora ka Fatos Arapin, poetin ndryshe, model për çdo krijues shqiptar dhe europian, se si dhe sa ta lartëson shpirtin, emrin dhe dinjitetin krijimi. Në kuadrin e 30 shtatorit 2017, Ditës së Ndryshimit, në këtë Manifestim poetik të Ndryshimit, shfaqi idetë e mundësitë e konceptimit të ndryshimit dhe nisjen për realizim, Presidenti i LNPSHA”PEGASI” ALBANIA, Kristaq F. Shabani, poet, shkrimtar, studiues, estet, i cili në thelb u shpreh: “Ne shprehim besim se arkitekturimi i ardhmërisë bëhet vetëm nga njerëz të mençur, liderë, të cilët dinë të prijnë dhe të zbatojnë politikën e re të duhur për të ndryshuar në kahjen e duhur pozitive këtë gjendje të amullt të sotme të Botës. Ne pegaistët, kudo ku ndodhemi në 81 shtete të Botës,atje ku shtrihet hapësirisht Lidhja Ndërkombëtare e Poetëve , Shkrimtarëve dhe Artistëve “PEGASI” ABANIA përkrahim të gjitha masat pozitive, që ndërmerrren sot në Shqipëri, në favor të progresit të saj dhe i stimulojmë ato me paraqitjen e tyre reale në pasurinë tonë kreative”.Thelbin e Parë “Naiviteti të vërtit…, përqëndrimi dhe nisiativa të zjarrmon…“ e mbajti Laureta Petoshati , poete, përkthyese, gazetare. Veprimtaria kishte objektiv ndryshimin dhe vërtet shumë gjëra në takim u bënë ndryshe nga program në funksion të strukturësm, idesë së madhe poetike e qytetare. Fatma Jasimi, në emër të talenteve të reja pruri një poezi të sajën, që e interpretoi vetë, të shoqëruar me muzikë. Na vuri bukur në mendim se ne flasim për të rinjtë, por nuk flasim me të rinjtë. Takimi pati befasira, supriza. Pa patur më të voglin parainformacion, poeti i talententuar vlonjat Xhemil LATO, u vlerësua me diplomën: “NDERI I SHOQATËS SË SHKRIMTARËVE DHE ARTISTËVE “PETRO MARKO”. U kap në befasi… Befasi e bukur, poetike, e kaltër, emocionuese. Po kështu i bukur dhe befasues qe propozimi i merituar për shkrimtaren, gazetaren dhe botuesen me dinjitet Enrieta Sina. Përshëndetën shkrimtari dhe kritiku Eqerem Canaj, sekretar i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko” dhe në vijim krijuesja Nexhi Hasanaj, ardhur enkas nga Anglia. Përsëri Grupi “10 shqiponjat e Tërbaçit” me një këngë polifonike për humanisten Nermin Vlora Falaschi. Në vijim poeti kosovar Rrustem Geci pruri emocione të fuqishme me një poezi për Çamërinë, si dhe me idetë dhe me mesazhet e kumtimit të tij. Liriku Hiqmet Mehmetaj, i mirënjohuri Çlirim Hoxha, fabulisti Luto Memokondi, poeti dhe publicisti i talentuar Theodhori Proko, gazetarët poetë Vangjel Sako e Anila Sula Ahmataj, mësuesi dhe poeti i Dhërmiut Foto Bixhili, poeti lirik Eduard Frakulla, shkrimtarët Astrit Hajdini, Remzi Gjika, Kujtim Lapa, Luan Nazëraj, Serjan Caca, si dhe miqtë e ardhur dhanë idetë dhe mesazhet e tyre për një botë më të mirë. Ëngjël Shametaj, Tetem Alushaj, Vladimir Lulaj, tër tre ardhur nga Fieri, si dhe Ilir Berisha nga Prishtina kumtuan për dritëpërhapjen progresiste në shoqërinë ku dhe ne jetojmë, sepse nuk mund të krijojmë n akuarium, të shkëputur nga shoqëria dhe symbyllur ndaj realitetit. Çdo autor pjesëmarrë intrepretoi një poezi të tij. Në fund të këtij takimi, që vërtet nuk donim të mbaronte, krijuesve iu dha nga një Çertifikatë e thjeshtë pjesëmarrjeje në këtë veprimtari domethënëse. Mbresa shumë të mira la grupi i polifonisë femërore  “10 shqiponjat e Tërbaçit” me një këngë të mrekullueshme për Kosovën. Respekt për artistet popullore vullnetare, nëna me fëmijë e halle, që kontribuojnë me solidaritet të plotë për përmirësimin e shoqërisëm me këngën e tyre, me shpirtin  e tyre, me shembullin e tyre.

Në fund të takimit DEKLARATA UNIVERSALE E MANIFESTIMIT POETIK “100.000 POETËT E BOTËS PËR NDRYSHIM” E LNPSHA “PEGASI” ALBANIA, lexohet nga Alma Feruni, poete, anëtare e Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko” Vlorë e LNPSHA “PEGASI” Albania:Ne, poetët, shkrimtarët dhe artistët pegasianë dhe të Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko” Vlorë, të mbledhur sot më datën 23 Shtator  2017, në një manifestim të madh poetik me një program të detajuar, nëpërmjet formave dhe trajtave të larmishme të fjalës së lirë dhe idesë për një botë ndryshe, mundësojmë: SENSIBILIZIMIN E OPINIONIT PUBLIK, INTELEKTUALËT, HISTORIANËT, ARTISTËT PËR NJË ECJE TË DUHUR PROGRESIVE TË ZHVILLIMIT TË VENDIT NË DREJTIM SHUMËPLANËSH. Këtë ditë shtatori e konsiderojmë “Dita e Ndryshimit” dhe kjo ditë po kthehet tashmë në një ditë, ku poetët, shkrimtarët  dhe artistët po ngrënë zërin e tyre për ndryshim, duke e bashkuar zërin tonë me zërin e poetëve , artistëve të mbi 120 vendeve të Botës…
Ne,  qysh në fillesë,  në vitin 2011, në  këtë manifestim ishim pjësëmarrës dhe iniciues, përkrahëm realisht dhe praktikisht poetët dhe artistët e botës në një “aksion” poetiko-artistik, duke dhënë kontributin tonë madhor me pikësynim: NDRYSHIMIN.
Manifestimi, në këtë përmasë, është një formë e re shprehëse, ku përndriten mendimet dhe pushtetet vendore, qendrore duhet të marrin në konsideratë mendimin poetik dhe artistik të avancuar dhe t’i konsiderojnë krijuesit e vendit si ideues, produktorë idesh dhe protagonistë në përshpejtimin e zhvillimit të vendit në drejtim shumëplanësh.
Ne kemi konstatuar në përditshmërinë, në vitet, që kalojnë se, Bota është futur në një krizë të rëndë ekonomike me pasoja të rënda në jetën njerëzore, rënie të nivelit jetik, deri në ekstremitete të milionave njerëzve, që kanë varfëri ekstreme, si rrjedhojë e prezencës korruptive dhe politikave jo efiçente, që ndiqen, në favor të disave dhe jo shumicës, e cila shihet me syrin e njerkës, gjoja, duke e stimuluar dhe impulsuar me formatin demokratik; mosdhënie parësi inteligjencës, inteligjentes dhe erudivitetit, profesionalizmit, duke mëshuar e impulsuar militantizmin, përdorimin e nepotizmit, nëpërkëmbjes të kreaturës të brezave të mëparshëm dhe nënvleftësimit të tyre; shkollimit me metoda të theksuara korruptive në shkollat ekzistuese të të gjithë rangjeve e deri në marrje diplomash false; akaparim të pasurive nga persona pa të drejtë, pronësimit dhe krijimit të “feudëve të tokave” , nëpërmjet përfitimit të paligjshëm, e realizuar po nëpërmjet ligjeve dhe vendimeve të ligjëruara vetë për përftesë; “pushtimit”, shitjes anormale dhe nxjerrjes në ankand të pasurive dhe vlerave kombëtare, shpërdorimit të tyre, shitje të këtyre pronave njerëzve, të cilët nuk janë të devotshëm dhe perspektivë; ngrirje e akullzim të inteligjencës, mendimit shkencor akademik dhe mos këshillimit me të, për të ecur në rrugën progresive të qartë… Kjo është një praktikë-fenomen i përbotshëm. Ndaj në këtë kontekst, duke parë dhe shpërdorime të mejdisit, amoralitetit dhe moshyrjes së vendit në BE, ëndërr e kahershme e shqiptarëve, të cilët po tronditen nga ky tranzicion i stërgjatë, pasi hyrja e vendit në të do të rrisë kontrollin e “peripecive” negative, ndërmorëm këtë manifestim poetik, duke protestuar me formë poetike dhe artistike paqshëm e duke dhënë shembull në drejtim të protestimit.. Ky është mendimi i përparuar poetik , i thellë, paqësisht dhe fjalësisht i demonstruar.

Gjithashtu, duke parë se është ulur “efekti” i paqes universale, rritja e diskriminimit dhe tensionimit, bota vuan, 1000000 Poetët dhe Artistët e Botës manifestojnë poetikisht, paqësisht për të treguar rrugën e ndirçuar, pasi ata janë profetët e avancuar të saj, parashikuesit “horoskopikë “ të së ardhmes.
Përse manifestuam me kreaturën tonë të larmishme dhe e kthyem manifestimin tonë në një shembull, sesi mund të shkëmbehen idetë:

1. Për një vend që t’i shfrytëzohen në të mirë të popullsisë së tij të gjitha potencialet dhe burimet që posedon.
2. Për një politikë dhe diplomaci aktive barazie në formatin demokratik dhe duke vënë në krye njerëz të ditur, të përzgjedhur, në të gjitha fushat
   3. Për një një sistem demokratik real në përmbajtje dhe jo në formë.
   4. Për dëgjimin e zërit intelektual, zërit të lirë demonstrues në kreaturë, media e tjerë, duke i dhënë parësi këtij mendimi aktiv dhe të thelluar që veç gjeneron ardhmërinë dhe ndryshimin.
3. Për përvetësimin elemenetëve për një paqe universale njerëzore (poetët dhe artistët, në këtë kontekst e kanë treguar veten se çfarë mund të bëjnë).
   6. Për rritjen e frymës së dashurisë ndaj njeriut dhe për të ninimizuar efektin eliminimit të tij të kundërligjshëm, nëpërmjet luftrave të drejtpërdrejta dhe të ftohta, duke e konsideruar njeriun një qenie, që ka të drejtë ta jetojë jetën pa privacione, kërcënime, dhunë dhe me një nivel jetik të mirë, duke respektuar të gjitha të drejtat e tij njerëzore e universale.
4. Për një humanizëm dhe vëllazërim universal normativ në përmbajtje dhe në formë.
   8. Për minimizim të produkteve negative të sistemit: drogimin, prostitucionin, shitjen dhe kremastimin e mishit të bardhë, nëpërkëmbjen e normave më elementare të të drejtave të njeriut.
5. Për krijimin e raporteve të drejta njerëzore dhe për respektimin e gjinive, duke çmontuar elementët tabu, regresivë…
6. Për krijimin dhe pasurimin e platformave të organizmit, drejtimit dhe realizimit, duke respektuar të drejtave e shteteve, paçka nga madhësia e tyre territoriale dhe popullsia.
7. Ne shprehim besim se arkitekturimi i ardhmërisë bëhet vetëm nga njerëz të mençur, liderë, të cilët dinë të prijnë dhe të zbatojnë politikën e re të duhur për të ndryshuar në kahjen e duhur pozitive këtë gjendje të amullt të sotme të Botës.
   Ne pegaistët, kudo ku ndodhemi në 81 shtete të Botës,atje ku shtrihet hapësirisht Lidhja Ndërkombëtare e Poetëve , Shkrimtarëve dhe Artistëve “PEGASI” ABANIA përkrahim të gjitha masat pozitive, që ndërmerrren sot në Shqipëri, në favor të progresit të saj dhe i stimulojmë ato me paraqitjen e tyre reale në pasurinë tonë kreative.

Lidhja Ndërkombëtare e Poetëve, Shkrimtarëve dhe Artistëve “Pegasi“ Albania  dhe  SHOQATA E SHKRIMTARËVE DHE ARTISTËVE “PETRO MARKO” VLORË përkrah, inicion, mbështet çdo lëvizje përmastive, e cila ka synim zhvillimin, ndryshimin dhe lidhet me ardhmërinë e ëndërruar.
Grupi përgjegjës i veprimtarisë:

Albert Habazaj

Enrieta Sina

Laureta Petoshati

Aleksandra Shabani

Elda Dilo

Alma Feruni

Zbulohet emërvendi (toponimi) Varri i Pellazgut në Tërbaç (Himarë, Vlorë)/

nga MSc. Albert HABAZAJ/
Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë/
I respektuar Editor i “Diellit historik- Dalip Greca, bir i palodhuri i Shqiptarisë me diell, që kur bota është
zënë! Të nderuar miq të gazetës “Dielli”, gazetes se Vatres Kombetare!
Kësaj radhe, më shumë do të flasim per imazhet që po ju dërgoj, ngaqë mendoj se, në këtë rast, ka më
shumë vlerë prania e relikteve arkeologjike, se sa përshkrimi i një pune në terren me fjalët e mia,
sado të bukura, emocionale dhe, pse jo, koherente të jenë ato. Jo më kot në këto pak fjalë të këtij
shkrimi të veçantë me prurjen e vetë, theksoj që me origjinë jam nga fshati Tërbaç, njësia
vendore Horë, bashkia Himarë, qarku Vlorë. Jetoj e punoj në Vlorë. Shkoj jo rrallë në Tërbaç.Ka vite, që kur shkova një herë në vendlindje, nëna ime Bejre Abazi, 80 vjeçe, me arsim 7
vjeçar, lindur, martuar dhe banore e gjithmonshme e Tërbaçit më pat’ thënë: “Xhano, do vemi një
çikë për urim nga Xhelua, atë keqen, se fejoi djalin”. [Xhelo Jaho, 67 vjeç, me arsim të mesëm,
banor i Tërbaçit, që ka jetuar 10 vjet në Vuno të Himarës, mbi det (1976-1986) – kushëri i nënës
time]… “Ooo, po është larg, kush vete në Lekaj tani, nesër unë duhet të iki herët. Herë tjetër,
patjetër, do të shoqëroj, se do të rri më shumë” – ia pata kthyer unë. “Muááá, po ai ka kaq vjet që
ka ikur nga Lekajt. Ka bërë shtëpi të reja. Ja tek është, a të keqen, te Varri i Pellazgut, këtu
përposh…” Fillimisht nuk ia vura re shprehjes së saj, prandaj “keqshqiptimin” e toponimit desha
ta korrigjoja: “Te varri i ilirëve, thuaj”. “Po jo, a të keqen nëna, varret e Ilirëve janë tutje, në
Bramyshnjë; ka dhe përtej, në Qafë të Elimit. Ohu, jo, mor djalë, jo, këtu përposh te Varri i
Pellazgut, të thashë”. “Varri i Pellazgut?! Ça thua, a e uruar dhe ti. Ëhë, u plake, mama …
Vendi mund të quhet Varri i Ilirëve, jo Varri i Pellazgut”, doja ta korrigjoja unë i “dituri”. Vijoi
ky “debat” jo pak herë, kur shkoja tek nëna. Unë e ngacmoja shpesh dhe për t’i provokuar
kujtesën: “Po ç’ne iku Xhelua nga Lekajt dhe bëri shtëpi pranë me “Varret e Ilirëve?”. “More ti,
s’dëgjon mirë çar’ të them unë, s’kupton, apo tallesh me mua plakën? Varri i Pellazgut”-
këmbëngulte ajo. Sinqerisht, më turbulloi mendimet “kokëfortësia” e simëje në shqiptimin si
zakonshëm, si normalisht, si për çdo emërvend (toponim) tjetër të mëhallave, lagjeve, fshatit,
etj., ato që dinte, që kishte dëgjuar, që ishin përdorur nga të parët e saj. Më duhej ta verifikoja
këmbënguljen e saj. Me këtë synim, hartova një platformë me tri faza parapërgatitore të punës
me njerëzit në terren.
Së pari, duke e pyetur disa herë në kohë të ndryshme, ditënetëve kur shkoja, relativisht jo afër
njëra-tjetrës. Në çdo bisedë me të, më vinte përgjigjja klishe: “E kam dëgjuar nga gjyshja ime,
Shero Lushaj, që rrojti 100 vjeçe (1912- 2012), e cila e kishte dëgjuar nga nëna e saj, Bako, e
cila dhe ajo kishte rrojur 100 vjet, e kam dëgjuar dhe nga pleq të tjerë që kanë ikur”. Ndërsa
unë, e kam dëgjuar dhe ende po e dëgjoj nga nëna ime që rron dhe e ka të mirë kujtesën.
Së dyti, më duhet ta verifikoja këtë fakt jo të zakonshëm, (do ta quaja të rrallë), rrëfimin e nënës
sime. Duhej ta kontrolloja, ta saktësoja të paktën nga tre burime serioze, të pranueshme, të
përdorura nga banorët përreth, nga komuniteti lokal. Shkova disa herë, si për kafe, për vizitë
respekti, sipas traditës së të parëve, të cilët shkonim e vinim me njëri-tjetrin edhe pa sebep, pa
ndonjë rast. Lëviza vetëm. Një herë takova Adriatik Mehmetin, 59 vjeç, me arsim të mesëm,
banor i përhershëm i lagjes, fqinj me Xhelon. Pohon ç’më kishte rrëfyer nëna ime. Herë tjetër
takoj Flamur Gjikën, ish-kryeplak, 60 vjeç me arsim të mesëm, banor i përhershëm i lagjes, fqinj
me Xhelon. Dhe përgjigjja e tij klishe. Takoj edhe të tjerë, ndër ta moshatarë vendës, pa e quajtur

2
të nevojshme të zgjatem me gjeneralitetet e tyre. Natyrshëm ma përmendnin emërvendin “Varri i
Pellazgut”. Një mbasdite shkoj me nënën tek i kushëriri, për urim. Pritja bujare, biseda e bukur,
përgjigjja e pyetjes sime e njëjta-klisheja e simëje. Kështu që u binda dhe di, që në këmbë të
fshatit Tërbaç, afër vendit të quajtur Sinadane (tej, mbi shtëpitë e Xhelo Jahos, m’u në majë, në
qafë të Shúrbes e përballë shtëpive të Jaupit) përdoret toponimi “Varri i Pellazgëve”. Faza e dytë
e kërkimit u përmbyll me këtë përfundim: Tononimin “Varri i Pellazgut” (emërvend, emërvarr) e
kam dëgjuar dhe ende po e dëgjoj nga nëna ime, që rron, si dhe nga banorët përreth. E kam të
regjistruar në memorie. Ua kam thënë fëmijëve të mi ta dinë. Tani po e publikoj në shtyp për ta
ditur të tjerët, vendas a të huaj.
Ndërkaq, është interesant fakti, se, vite e vite më parë, duke gjurmuar për studimin tim
monografik “Lufta e Vlorës- Historia në epikën historike” [Tiranë, Neraida, 2013, f. 204], në një
nga botimet e nivelit akademik të fushës historiko-folkorike për Luftën e Vlorës dhe pikërisht në
librin “Kujtime dhe këngë popullore për Luftën Çlirimtare të viteve 1918-1920”, [përgat. Muin
Çami, Qemal Haxhihasani, Zihni Haskaj, Zihni Sako, Tiranë, Universiteti Shtetëror i Tiranës,
Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, Instituti i Folkorit, 1970, f. 319], gjendet edhe një tekst
poetik [njësia nr. 87], regjistruar në Vranisht, Vlorë, 1956, që nis me vargjet: “Shqiptarët, bijt’ e
Pellazgut,/ Trima dhe të zot’ e gjakut,/ Me pushkë të austriakut,/ U grinë zhapën e barkut,/…Në
Fushë të Peshkëpisë,/ Aropllan’ i Italisë,/ U këput e ra si mizë”…
Së treti, si një kërkues modest dhe studiues në lëmin e etnologjisë dhe folkorit, më duhej të
këshillohesha patjetër me specialistë profesionistë të fushës së arkeologjisë, etj. Mirësisht, takoj
prof.as.dr. Aleks Trushaj në Universitet. Është pedagog i Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë,
ku punoj dhe unë. Për fat, jemi miq të vjetër e të mirë. Prof. Trushaj është historian, arkeolog,
dekan i Fakultetit të Shkencave Humane. I përkushtuar, dashamirës, me ndjenjë të lartë të
përgjegjësisë morale dhe intelektuale, por një kërkues i rreptë shkencor dhe studiues serioz në
kërkimet e fushës së tij sa të rëndësishme, aq delikate e me përgjegjësi. Përfundimisht, një ditë të
shtunë dhe pikërisht më 29 prill të këtij viti (2017) ndërmarrim një ekspeditë në terren. Në grup
ishte vetë prof. Trushaj, prof.as. dr. Hajdar Kiçaj (biolog), doktorant Ermal Sina (ekspert i
metodologjisë së kërkimeve në terren, arsimuar për arkeologji në Itali) dhe unë unërrëfyesi, por
qëllimisht i paekspozuar, për të mos u diskutuar nga kërkuesit e vëzhgmit me pjesëmarrje në
terren si manipuluar. Edhe pse ishin miq e të njohur, vërtetë që shkova dhe vetë me eksploruesit
si udhërrëfyes, por, siç kam natyrën e punës, as për të mos u parë si i manipulueshëm nga ata,
gjatë udhëtimit, fola shkurt në celular me nënën time: “Dil te porta, se pë pak do të vijnë një grup
studiuesish me makinë të vogël e do t’i çosh tek tek ai vendi që më ke thënë mua, te Varri i
Pellazgëve. Me ta është dhe një i huaj”. Nuk i tregova gjë që isha dhe unë me grupin. Ashtu
bëmë. Ermali foli italisht. Natyrisht që Aleksi doli dhe e takoi. Ajo e njohu. Doli dhe Hajdari.
“Ndryshe ky muhabet. Ma paska luajtur një reng ky imbir” – ndoshta ka menduar. E qafosi Danin
dhe qeshi. (Ajo ka të bëjë me nënën e profesor Hajdarit që me origjinë është nga Tërbaçi). Unë
nuk dola nga makina. Kur hipi më pa, u habit, më “shau” një çikë, që s’i tregova. Ngaqë kohën e
kishim flori, nuk u kthyem as për kafen e traditës, por e morëm me vete të na shpinte tek kodra e
çmuar. Mbërritëm te çukëza dhe prof. Aleksi dhe doktorant Ermali filluan gërmimet. “Kemi të
bëjmë me gjurmë të varreve parake – tha ai.- Të shohim… Janë reliktet arkeologjike, që po
paraqesim nëpërmjet fotografive të bëra në vend. Ato flasin vetë. Nga specialistët pritet fjala e
tyre shkencore. Tërhoqëm vëmendjen me gërmimet dhe erdhën disa banorë përreth. Gjatë punës
në terren, morëm kontakt konkret të drejtpërdrejtë me banorët dhe njohëm kulturën e të folurit të
këtij komuniteti të vogël, ndaj këtij emërvendi, që asnjëherë më parë nuk është trajtuar nga asnjë
studiues shqiptar apo i huaj. Banorët pohonin toponimin Varri i Pellazgut. Gjithashtu – tregojnë

3
pjesëmarrësit vullnetarë, që plotësuan ekspeditën tonë të vogël – në vitet 1980 filloi pyllëzimi me
pisha i Fshatit. Edhe këtu patjetër. Ja këto pisha atëhere janë mbjellur. Janë hapur gropat e
duhura dhe shumë nga këto, objektet e vjetra janë thyer nga pakujdesia, nga mosdija, nga
mosvlerësimi i peshës së tyre arkeologjike e historike. Ec t’i gjemë sot. Një pjesë të atyre
objekteve të hedhura andej-këndej, shkurreve e gëmushave, brinjave të kodrës, i gjeti Xhelua dhe
i ka eksopzuar në faqe të banesës së tij, që e ka në sqetull të majtë të “Varrit të Pellazgut”.
Gjithsesi forma e varrit, përmasat, drejtimi, gjatësia, gjerësia, pllakat, dhembi i gjetur na flet se
kemi të bëjmë me parakë gjigandë. A janë paraardhësit tanë, protoilirë, pellazgë, ilirë, vendas
apo të ardhur? A kemi të bëjmë me një kodërvarr a varr pellazg, siç e trashëgojnë dhe përdorin
këtë toponim banorët vendas? Përgjigjen e këtyre pyetjeve e presim nga njerëzit kompetentë,
specialistët e fushës me njohuri të thella e të përpikta, krahasimtarisht dhe me fushat shkencore
simotra të domosdoshme për të arritur në përgjigjen e duhur, të vërtetë dhe të pranuar nga
opinion shkencor. Gjithsesi, edhe pse grupi i ekspeditës, me mbështetje në vrojtimin
pjesëmarrës, realizoi këtë kërkim në terren, edhe pse nga studiuesit, kërkuesit, profesorët e
fushës, akademikët, nuk e dimë ç’përfundim shkencor mund të rezultojë, kjo kodër me varre të
vjetra në bark të Tërbaçit, saktësisht në vendin e quajtur Shúrbe mbi Sinadane, ashtu siç është
folur ndër mijëravjeçarë, përsëri, deri sa të ketë banorë tërbaçiotë këtu, prapë ashtu do të quhej
“Varri i Pellazgut”, sepse ashtu e kanë quajtur të parët e tyre, ashtu e kanë dëgjuar ata, ashtu e
pranojnë të sotmit dhe nuk i bezdis. Edhe brezat, besojmë se do ta pasojnë stafetën e toponimit.
Nderim nga Albert HABAZAJ
Vlorë, ALBANIA, e mërkurë, më 4.10.2017

Festivali Folkorik “Buçet Kënga Labe”: Drashovicë, 2018/

Shkruan:MSc. Albert HABAZAJ, studiues i Etnologjisë dhe Folkorit/*

Duke u marrë me mbarëvajtjen dhe realizimin sa më të përsosur artistik dhe estetik të Festivalit Folkorik “Buçet kënga labe”, Drashovicë, 2018,kujtesa sociale na sjell para syve festimet aq të bukura, simbolike e mbresëlënëse, kur duke filluar qysh në vitet 1960, te rrepet e Drashovicës, çdo 14 shtator e çdo vit shndërrohej në një ditë sa të gëzueshme aq krenare, që i tejkalonte përmasat lokale dhe shënohej në ngjarjet e nivelt kombëtar për nga niveli i organizimit, realizimit dhe mesazheve që përcillte ndër banorë e nëpër breza.Mbështetur në këtë përvojë të mrekullueshme, synimi është që kjo ditë e shënuar e vjeshtës së parë në të ardhmen të jetë dita e festivaleve folkorike me tematikë “Buçet kënga labe”. Sivjet, të shtunën e të dielën e datave 15 dhe16 shtator u zhvilluaFestivali Folkorik “Buçet kënga labe”, Drashovicë, 2018 në njëatmosferë etnofestive model dhe vërtet emocionuese. Morën pjesë 19 grupe labe, që aktualisht bëjnë jetë aktive folkorike, banorë të fshatrave të 3 bashkive: Himarë, Selenicë e Vlorë. Organizatore e këtij Takimi Folkorik: Shoqata Kulturore-Atdhetare “Drashovica”. Ndihmoi organizimin Piro Bregaj. Udhëheqës artistik i Festivalit ishte Albert Habazaj. Ideja dhe realizimi ishte i shpirtit të madh e bujar të birit të Drashovicës e Vlorës, labit 24 karatësh, kryefisnikut të kulturës shqiptare Dr. Bujar Leskaj, të cilit i shprehim mirënjohje dhe falënderime të pafundme. Takimi Folkorik i Drashovicës përfundoi shkëlqyeshëm. Për këtë realizim shembullor kanë meritë të 163 artistët popullorë të zonës, për interpretimin virtuoz, kostumet folkorike, pasuruar e zbukuruar sipas traditës, për disiplinën e lartë artistike, si dhe 2 prezantueset: Ana H. Meçaj, studente e Universitetit “Ismali Qemali” dhe Hava Çelaj Muçaj, mësuese, të veshura plot hijeshi sipas kostumografisë tradicionale të krahinës. Ende më vjen në vesh e freskët, kumbuese, e mirëfilltë jehona e asaj mbrëmjeje magjike të së shtunës së atij Takimi Folkorik. Si vëlla, si mik e shok, si djalë Labërie nga Tërbaçi himariot i Lumit të Vlorës më tepër sesa si Udhëheqës artistik iFestivalit Folkorik “Buçet kënga labe”, Drashovicë, 2018”, falënderoj nga zemra të gjithë artistët popullorë, ata këngëtarë biblila e ato këngëtare thëllëza të labërishtes sonë të dashur në këngë e valle të kënduara, sipas stileve muzikore, varianteve dhe nënvarianteve të çdo fshati, grupet pjesëmarrës në këtë fetsë polifonike labe, si dhe përgjegjësit e grupeve, me të cilët bashkërenduam aq mirëkuptueshëm, me përgjegjësi e harmonishëm ditë e netë pune shpirtërore e fizike për të realizuar synimin: të kënaqnim banorët dhe artistët me paraqitjen tonë. Pa komente, por me përulje të thellë po i përmendim grupet pjesëmarrës dhe përgjegjësit përkatës:

1.Grupi “Drashovica” – Nazmi Kola;

2. Grupi “Ali Asllani” – Defrim Mustafaraj;
3. Grupi i Armenit – Gjelosh Hodaj;
4. Grupi “Bilbili” – Sejmen Gjokoli;
5. Grupi “Buronjat labe” – Mecan Myrtaj;
6. Grupi “Çipini” – Tomorr Lelo;
7. Grupi “Djemtë e Vlorës” – Lefter Lamani;
8. Grupi i Dukatit – Fatosh Likoj;
9. Grupin tim të zemrës “10 Shqiponjat e Tërbaçit” (A.H);
10. Grupi i Gorrishtit – Gëzim Rakipaj;
11. Grupi “Ismail Qemali” Kaninë – Piro Bregaj;
12. Grupi “Jehona Labe” – Berdo Berdaj;
13. Grupi Kudhës-Grehot (Sevaster) – Ëngjëllush Dapaj;
14. Grupi i Lapardhasë – Nazif Cela;
15. Grupi “Pavarësia” – Sofokli Bega;
16. Grupi “Bejkë e bardhë” i Pilurit – Kristo Çipa;
17. Grupi i Vezhdanishtit – Fuat H. Breshani; si dhe:
18. Grupin e Dushkarakut – Feta Dëraj;
19. Grupi e Selenicës – Paskal Kota, që bashkë me grupin e Armenit ishin tre grupet që, edhe pse u paraqitën në çastin e hapjes së Festivalit, u futën në program (j/r). Veçse, pa bashkëpunimin e frytshëm me ta Takimi “Buçet kënga labe” nuk do të realizohej kaq bukur. Mirënjohje, miq të mirë! Ju këndoftë zemra o thëllëza e bilbila të këngës labe!

Për banorët bujarë të Drashovicës, krahinës së Lumit të Vlorës, artistët popullorë të grupeve labe të Vlorës, miqtë e respektuar dhe të ftuar të tjerë gëzimtarë në këtë festë popullore, zotërinjtë e pushtetit vendor, pjesëmarrës në këtë ngjarje të madhe kulturore të folkorit zonal, para se të fillonte Takimi Folkorik dhe pa prezantim doli në skenën natyrore tek Monumenti i Drashovicës grupi polifonik i fshatit Drashovicë dhe përshëndeti me këngën: “Drashovica është me rrënjë”). Gjykojmë se, në atë mbrëmje të rrallë festive labërore, të gjithë festivalistët, përfshi dhe anëtarët e jurisë, me kryetar aktorin e mirënjohur të skenës dhe ekranit shqiptar Bujar Asqeriu “Nder i Kombit”, anëtarë: Novruz Bajrami, arkeolog, e kostumograf, si dhe kompozitorin e këngëtarin e njohur vlonjat Artur Dhamo “Mjeshtër i madh”, kontribuam në standardin e raportit të drejtë midis të mirëfilltës (autentikes) dhe spektakolares, jo thjeshtë duke paraqitur çdo grup dy materiale polifonike, një të traditës, një risi mbi shtratin karkteristik, me kostumet popullore të duhura, me tekst, melodi e interpretim artistik virtuoz për të lënë në kujtesën e regjistruar vulën autentike të çdo stili e nënstili muzikor të Labërisë së Lumit të Vlorës, Dukatit, Himarës, Topalltisë e Kudhës-Grehot Sevasterit. Ndamë bashkë emocionet e fuqishme, të bukura dhe krenare që na shkaktoi pozitivisht ai mjedis kaq i bukur e festiv, ata banorë bujarë të Drashovicës, ata njerëz të mrekullueshëm, me artistet dhe artistët popullorë të talentuar, që e firmosën me zërin e shpirtit të tyre të shtunën e 15 shtatorit 2018 si Ditën e këngës dhe valles labe.

Drashovica – Harku i Triumfit shqiptar, djep i shenjtë polifonie labe. Mbi shushurimën e Shushicës, me monumentin e bukur historik, të betejave legjendare të përmasave termopiliane (1920, 1943), ngritur, i tëri në bronz, që lidh të dy faqet e historisë në një të vetme dhe banorët e quajnë “Harku i Triumfit shqiptar” shfaqet Drashovica si një portë e hapur për t‘u futur pa trokikur në Luginën e Lumit të Vlorës. Ngritur mbi grykat e maleve e shpateve, Labëria e Vlorës, mbart si mesazh për brezat personazhe, ngjarje, data, episode dhe bëma të paharruara, në kohë e në hapësirë.Çdo qafë mali, çdo shpat, çdo grykë e rrëpirë këtu flet për një histori, për një betejë legjendare, për një sfidë ndaj pushtimeve të huaja. E vërteta është që banorët e Labërisë së Vlorës, janë edhe artistë prej natyre, me botë të brendshme të pasur, me shpirt të pastër e të lirë si zogjtë që fluturojnë mbi qiellin e Lumit të Bardhë e dy deteve të kaltra në mozaikun lirik, që të rrëmben, si me një magji gati hyjnore.Labëria ka traditë shumë të pasur folkoristike dhe ka patur grupe të famshëm, deri në nivel kombëtar e ndërkombëtar, por këto thesare të paçmuara të shpirtit popullor duhet të transmentohen fisnikërisht brezave.

Programi. Organizatore e Festivalit “Buçet kënga labe” është Shoqata Kulturore – Atdhetare “Drashovica”, me kryetarë Novruz Bajramaj dhe Ardian Resuli; ndihmoi organizimin Piro Bregaj; udhëheqës artistik Albert Habazaj. Ideja dhe realizimi i këtij festivali tepër të veçantë është shpirti i madh e bujar i birit të Drashovicës e Vlorës, Labit 24 karatësh, kryefisnikut të kulturës shqiptare dr. Bujar Leskaj, aq të dashuruar me këngën e vallen labe!  Në këtë festival, që Ideatori dhe Realizuesi dëshiron ta kthejë në traditë të përvitshme, morën pjesë këngëtarë e vallëtarë popullorë të grupeve labe, që aktualisht kanë jetë aktive folkorikenga tre bashki: ajo e Himarës, e Selenicës dhe e Vlorës. Si Grup i vendit mikpritës, çel festivalin Grupi polifonik i fshatitDrashovicë, me përgjegjës Nazmi Kola: -“Drashovica është me rrënjë”, teksti: Nazmi Kola, marrës Flamur Serjani, kthyes Xheladin Runa, hedhës Ferdinand Runa; -“Moj kunadh’ egër!…”,teksti Nazmi Kola, marrës Frederik Kola, kthyes Xheladin Runa, hedhës Ferdindand Runa; -“Ku këndon labçe belxhiku” valle e kënduar burrash, teksti popullor, marrës Flamur Serjani, kthyes Xheladin Runa, hedhës Frederik Kola. Përveç grupit vendali të Drashovicës, që, sipas të drejtës zakonore, ka dhe rolin e mikpritësit dhe u paraqit me tre numra, çdo grup tjetër shfaqi në skenën natyrore aq hijerëndë e po aq lirike të Monumentit të Drashovicës dy numra, siç qe kërkesa, një të traditës, një risi. Në vijim, paraqitja e vlerave folkorike të grupeve vijoi me korrektesë sipas programit, duke ndjekur kriterin alfabetik të emërtimit të grupeve pjesëmarrës në festival:2. Grupi “Ali Asllani”, përgjegjës Dëfrim Mustafaraj:-“Këngë për Ali Asllanin”, teksti: Tomorr Lelo, marrës, Dëfrim Mustafaraj, kthyes: Adriatik Revaj, hedhës, Valter Hodo;-“Moj, Mavrov’ e Drashovicë”, teksti popullor, marrës Ismet Binaj, kthyes Adriatik Revaj, hedhës Dëfrim Mustafaraj.3. Grupi “Bilbili”, përgjegjës Sejmen Gjokoli:-“Labëri, me supezënë”, teksti: Muhamet Tartari, marrës Bilbil Basho, kthyes Sadik Hodo, hedhës Mirjan Agaraj;-“Hyn e del një hënë”, teksti Lulzim Lekdushi, marrës Piro Latifaj, kthyes Sadik Hodo, hedhës MirjanAgaraj.4. Grupi “Buronjat Labe”, përgjegjës Meçan Myrtaj:-“Malet-o!”Jona, Labëria”, teksti Nertesi Asllani, marrës Meçan Myrtaj, kthyes Gëzim Veraj, hedhës Numan Canaj;“Jona, Labëria nëna”, teksti Astrit Zogaj, Marrës Numan Canaj dhe Meçan Myrtaj, kthyes Gëzim Veraj, hedhës Besnik Agaj.5. Grupi “Çipini”, përgjegjës: Tomorr Lelo, “Mjeshtër i madh”:-“Trimat e zgjedhur me dorë” për dëshmorët e Njëzetës, teksti Tomorr Lelo, marrës/ solistë Tomorr Lelo, Gëzim Rakipaj, Vendim Zykaj e Katina Beleri “Mjeshtre e madhe”; kthyes Golik Likaj “Mjeshtër i madh”, hedhës Vendim Kapaj “Mjeshtër i madh”;-“Drashovicë, portë istikami”, teksti Tomorr Lelo, marrës Bexhet Mahmutaj, kthyes Golik Likaj “Mjeshtër i madh”, hedhës Vendim Kapaj “Mjeshtër i madh”. 6.Grupi “Djemtë e Vlorës”, përgjegjës Lefter Lamani:-“Kënga juaj e bekuar”, teksti Nertesi Asllani, marrës Vasil Sera, kthyes Sefer Gjika, hedhës Përparim Goxhi;-“Kur më shkon me hap sorkadhe”, teksti Nertesi Asllani, marrës Ahmet Rrapaj, kthyes Sefer Gjika, hedhës Përparim Goxhi.7. Grupi i Dukatit, përgjegjës Fatosh Likoj:-“Nuk harrohen ato vite”, teksti Pelivan Bajramaj, marrës Fatosh Likoj, kthyes Syrja Brahimi, hedhës Aranit Kulluri;-“Telat-o po venë e vinë”, teksti popullor, marrës Barjam Hunda, kthyes Syrja Brahimi, hedhës Aranit Kulluri.8.Grupi “10 Shqiponjat e Tërbaçit”, përgjegjës Albert Habazaj;-“Mesazhi i nënave: Ligjëro, moj kënga labe!” teksti Albert Habazaj, marrëse Shpresa Kapo Çelaj, kthyese Liri Gaçe Shkurtaj, hedhëse Vito Shiroku Vera;-“Nënave u falet Vlora”- valle e kënduar grarishte, teksti Albert Habazaj, heq vallen Shpresa Kapo Çelaj, marrëse Lirjana Rrapaj Kapo, kthyese Liri Gaçe Shkurtaj, hedhëse Vito Shiroku Vera.9. Grupi iGorrishtit“Vatra Gorrishjote”, përgjegjës: Gëzim Rakipaj:-“28 mijë dëshmorë”, teksti Arap Caushaj, marrës Isa Rakipaj, thyes Xhenet Xhelili, hedhës Përparim Sherifi;-“Shqipëri, moj hallemadhe”, teksti Festim Skëndaj, marrës Gëzim Rakipaj, thyes Lekmi Beqiraj, hedhës Fatos Avdulaj.10. Grupi “Ismail Qemali” Kaninë, përgjegjës Piro Bregaj:-“Maj’ e këngës ata mbenë”, marrës Piro Bregaj, kthyes Besnik Merkaj, hedhës Fatjon Hyseni;-“Donika, zonjë e Kaninës” marrës Fatjon Hyseni e Piro Bregaj, kthyes Petro Limaj, hedhësVasil Halilaj.11. Grupi “Jehona Labe”, përgjegjës Berdo Berdaj:-“Hajmedet, o Skëndo Lumi!”, teksti popullor, marrës Berdo Berdaj, kthyes Viron Laci, hedhës Resmi (Mico) Ferraj;-“Drashovicë, moj portë e hapur”, teksti Nertesi Asllani, marrëse Fatbardha Hosi Brahimaj, kthyes Viron Laci, hedhës Resmi Ferraj.12. Grupi Kudhës-Grehot, përgjegjës Ëngjëllush Dapaj:-“Këngë për Pavarësinë” teksti Apostol Basho, marrës Ëngjëllush Dapaj, kthyes Salo Kanaj, hedhës Fako Fakaj;-“Një kala në Tepelenë”, teksti popullor, marrës Ëngjëllush Dapaj, kthyes Salo Kanaj, hedhës Fako Fakaj.13. Grupi iLapardhasë, përgjegjës Nazif Çela, “Mjeshtër i madh”:-“Ilegalët”. Teksti Feti Brahimaj, marrës Nazif Çela, kthyes Golik Likaj (të dy “Mjeshtër i madh”, hedhës Meleq Çelaj;-“O moj vajza bregdetare!”, teksti Feti Brahimaj, marrës Nazif Çela, kthyes Golik Likaj (të dy “Mjeshtër i madh”), hedhës Meleq Çelaj. 14.Grupi i Armenit, (ardhur në çast, j/r.) përgjegjës Gjolek Hodaj: -“Që kur m’u largove”, teksti Lefter Haxhiraj, marrës Sokrat Sejdiraj, kthyes Ervis Kocka, hedhës Lavdosh Aliraj; “E mban mënd, moj Drashovicë”, teksti Feti Brahimi, marrës Petrit Nuredini, kthyes Ervis Kocka, hedhës Lavdosh Aliraj.15. Grupi “Pavarësia”, përgjegjës Sofokli Bega: -“Drashovicë, harku i legjendës”, teksti Sofokli Bega, marrës Sofokli Bega, kthyes Ladi Alikaj, hedhës Skënder Habili;-“Kënga labe, kënga ime”, teksti Sofokli Bega, marrës Sofokli Bega, refreni David Muhaj, kthyes Ladi Alikaj, hedhës Skënder Habili.16. Grupi i Dushkarakut,(j/r. Bashkia Selenicë), përgjegjës Feta Deraj: – “Pleqtë me feste të kuqe” (këngë ode), teksti popullor, marrës Ilirjan Gabovaj, thyes Ariz Rrokaj, hedhës Bujar Sinani; “Gjeta një thëllëzë”, teksti Zaho Balili, marrës Bujar Sinani, Feta Deraj, thyes Xhezmi Hyseni, hedhës Përparim Sulçe.17.Grupi “Bejkë e bardhë” i Pilurit, përgjegjës Kristo Çipa:-“Ylli sytë e bukur lau”, teksti Kristo Çipa, marrëse Zaharulla Koka, kthyes Dhimitraq Bala, hedhëse Leni Mërkuri;-“Kemi ty, o Skënderbe!”, teksti Kristo Çipa, marrëse Ermioni Mërkuri, kthyes Dhimitraq Bala, hedhëse Leni Mërkuri.18. Grupi i Selenicës, (j/r.) përgjegjës Paskal Kota: “Malinë, e zeza malinë!”, teksti Përparim Çunaj, marrës: Përparim Çunaj, kthyes: Perlat Haxhiraj, hedhës: Tomor Haxhiraj; “Çtë bëjë fukarai?!”, teksti Përparim Çunaj,marrës: Përparim Çuni, kthyes: Perlat Haxhiraj, hedhës: Tomor Haxhiraj.19.Grupi i Vezhdanishtit, përgjegjës Fuat H. Breshani: -“Portë e madhe e Labërisë”, teksti Ëngjëllush Tahiri, marrës Ëngjëllush Tahiri, kthyes Nebi Sina, hedhës Izedin Sina; -“Për ty, Vlora hane-hane”, teksti Nexhip Sera, marrës Ëngjëllush Tahiri, kthyes Nebi Sina, hedhës Izedin Sina. Çmim të parë mori grupi Grupi “Jehona Labe”, çmim të dytë grupi i Laparadhasë dhe çmim të tretë grupi i Vezhdanishtit.

Mesazhet e Festivalit Folkorik “Buçet kënga labe”, Drashovicë, 2018. Ky festival merr vlera të larta, sepse mban bukur gjallë shpirtin e popullit, të banorëve labë në këngë e valle popullore sipas stileve muzikore dhe nënstileve, varianteve dhe nënvarianteve të vendbanimeve me artistë labë, bij të këtij populli aq të fisëm të Labërisë, të shtrirë në tri bashki: Vlorë, Himarë e Selenicë ku këndojnë, kërcejnë (valle të kënduara) dhe qajnë sipas natyrës dhe traditës labe, kaluar brez pas brezi e shekull pas shekull si stafetë shpirti për gëzime e dhimbje. Aq më tepër shtohen këto vlera, sepse jemi në kohën kur Folkori duhet të përballet me sfidat e globalizmit dhe ruajtja e tipologjisë polifonike në kuadër të urbanizimit jo vetëm nga bartësit e folkorit, por edhe nga nipërit e mbesat e tyre, nga ne, studiuesit, miqtë e dashamirët e polifonisë labe (këngës dhe valles labe) kërkon të bëhemi misionarë të shpirtit të popullit të krahinës sonë në kënëge valle labe. Nga takime të përmasave të tilla vetëzbukurojmë jetën tonë, japim e marrim përvoja folkorike etnopolifonike në lokalitetet tona e qendrat e banuara nga labër, përfitojmë e nuk humbasim. Për këto arsye e shumë mesazhe të tjera të dashurisë së madhe, konkrete dhe pa u dukur ndaj vendlindjes, ndaj etnokulturës dhe folkorit të krahinës sonë të përbashkët të origjinës apo vendlindjes bujari ynë Bujar Leskaj e shton natyrshëm, vetvetiu përditë e më tepër respektin tonë për ç’ka jep nga shpirti i tij, nga fjala, nga zemra, nga mendimi dhe të ardhurat e tij financiare, që s’janë pak për Vlorën e Labërinë, por ai nuk do që t’i përmendim, biles shpesh herë dhe mërzitet. Mirënjohje dhe falënderime të pafundme prof. Bujar Leskaj për këtë kontribut të madh që po jepni për folkorin e Labërisë, që ai mos të shuhet, por të jetë i ndezur brez pas brezi, të trashëgohet nip pas nipi e mbese pas mbese në këto treva e të fluturojë tutje hapësirave labe me thëllëza e bilbila!

 *) E dergoi per Diellin autori Albert Habazaj, Udhëheqës artistik iFestivalit Folkorik “Buçet kënga labe”, Drashovicë, 2018

*Per me shume fotografi svigni ne facebook dielli vatra

-FATOS ARAPI, EMËR I LARTË, NJË NGA ETËRIT E POEZISË BASHKËKOHORE SHQIPE/

Shkruan: MSc.  Albert HABAZAJ /DIELLI*/

Poeti Fatos Arapi (1929-2018) iku me guximin e heshtjes, të lundrojë mes yjesh, me ecjen e dritës që s’ndalet … Iku Fatos Arapi ynë. Mbijnë ullinj të gjelbër në Zvërnec e në kodrat e buta mbi Vlorë dhe pikon lotë zie Lirika shqiptare. Dhembje në frymë, në ndjenjë, në mendim. Dritë emrit të tij të lartë me dritë!

Fatos Arapi (1929-11.10.2018). Shkrimtar, ekonomist, matematikan, filolog, studiues i folkoristikës. Ka gradën Shkencore “Doktor i Shkencave”, fituar qysh me fillimet e evidentimit të emrit të tij të përveçëm. Si pakkush tjetër në Shqipëri, ka një biografi të plotë intelektuale dhe letrare kulturore. Me emrin e tij Shqipëria mundet të krenohet botërisht, sepse i plotëson parametrat e duhur krahasimtarë për kalibrin europian e botëror të vlerësimit. Kur kujtoj e përmend emrin e Fatos Arapit, fatmirësisht në ekranin e memories më vijnë imazhet e poetëve të antikitetit, që ishin edhe shkrimtarë, edhe filozofë, edhe matematikanë, edhe astronomë etj., dhe janë ngulitur në Kujtesën e Botës, përjetësisht si ikona të mendimit antologjik botëror. Jo si kjo turma e gjithologëve tanë që na gufosën frymëmarrjen, leximin, studimin. Na mbytën! As nga pena e Xhovani Shytit nuk tuten më derrat…Ndërsa shkëlqimtari i Zvërnecit është i thjeshtë si e vërteta, i madhërishëm, i pashfaqshëm, i dhembshur, i mirë, i dobishëm, qytetar. Është një Atdhe i vogël që lëviz, që merr frymë, që gëzon, që loton, që s’përgjunjet. Ecën. Le gjurmë. Të bukura. Përjetësore.

Ai është POETI

Fatos Arapi është cilësuar  poet elitar shqiptar, kuota më e lartë e krijimit poetik. Ky vlerësim vjen si nga studiuesit e huaj dhe nga kritika letrare shqiptare. Ndërsa studiuesi dhe shkrimtari polak Andrzej Zanieëski e cilëson Fatosin: “poeti më i madh shqiptar”. Sigurisht që tashmë kritika jonë ka pranuar se, Petro Marko është një nga etërit themelues të prozës moderne shqiptare, ndërsa ne plotësojmë mendimin për të dy krahët e peshores letrare prozë- poezi dhe shprehemi se, Fatos Arapi është një nga etërit themeltarë të poezisë bashkëkohore shqipe. Fatosi ynë është lindur në Zvërnecin magjik të Vlorës bregdetare më 1929 në një familje intelektuale dhe atdhetare. Babai i tij Tol Stavre Arapi njihet në krahinën e Vlorës qysh para Shpalljes së Pavarësisë për veprimtarinë e tij patriotike e kulturore në shërbim të Atdheut, ndërsa në vitin 1914 botoi poemën “Kuçedëra” me 20 faqe, shtypur në “Shypshkronjën e shtetit shtypëtar” dhe publicistikën e tij atdhetare e la në dorëshkrim e cila u botua në librin “Që të bënet Shqipëria” (1996). I biri, Fatosi njihet si autor i poezisë ekzistenciale filozofike, i lirikave prillore të dashurisë dhe i elegjive prekëse për vdekjen. Botërisht njihet si poet i imazhit shqiptar dhe përbën fenomen poetik. Njeri i dashur, i dhembshur, me një zë të dridhshëm si një fije në erë, i padukshëm, i pabujshëm. Ka një penë të mprehtë, një botë të madhe, një shpirt të gjerë, që prodhon miliona dashuri jo vetëm me vargun, por me tërë qenien e tij. Ka një varg tronditës. Vërtetësi që kullon art e plagë. Varg të ngjeshur, konciz. Kush si ai i këndoi Luftës? Fatos Arapi është poet i luftës. Në poezitë me tematikë nga lufta tek “Alarme të përgjakura” shfaqet poet i impulseve të forta dhe i shprehjes së vrullshme, përmes vargjesh të rrëmbyera, të ngjyrosura me tonae të asghpra dhe të mbrujtura me një theks polemik dhe disi të zemëruar, sikur vjen të pohojë me zë të lartë, të afirmojë vizionin e vet artistik përmes poezisë së ashpër të luftës. Krijimtaria e tij vijon me këtë tematikë gjatë gjithë jetës. Por…Patriotizëm i trishtë, patriotizëm që dhëmb… E kush si ai i këndoi detit? Fatos Arapi është poet i detit. Si rrallë kush. Kush si ai i këndoi atdheut sy më sy, me të vërtetën korrente, duke e ulur në tokë, duke e zbritur nga monumentet e rënda rënduar me lavdishmëria e fasadës fodulle: Atdheu është dhembje, është dhembje./ një prill i pikëlluar në shpirt./…Atdheu është toka e premtuar./…Atdheu është  buka e uritur:/…në një pikë loti lirinë e lind./ Atdheu yt i vogli, i vogli,/ ai hyjnori, i pavdekshmi-loti”. Fatos Arapi sot është poet kombëtar… “Është e dhembshme Aulona e zhdukur…” bën apel qytetar zëri shqetësues i poetit, që tingëllon vajtueshëm, si një klithmë gati mitike, i qartë se duke mbrojtur kujtesën e gjallë kulturore, të kaluarën e Vlorës antike, ruajtur nga suferinat e mijëravjeçarëve, mbron dhe ndërton të ardhmen letrare, kulurore qytetare. Ai s’kërkon gjë. As tokat e babait që ia kanë grabitur zuzarët. Ai s’kërkon. Vetëm jep. Jep…Vetëm botuesi bujar Jani Malo, njeriu qytetar i kulturës,  ia botoi veprën e plotë poetike në katër vëllime. Fundvitin 2014. Ashtu siç Fatos Arapi e meriton. Edhe në formë. Klas! Vëllimi i parë me Poezi të zgjedhura titullohet “Më jepni një emër” dhe ka krijimtarinë poezitike të viteve 1962-1989; vëllimi idytë titullohet “Në kaq pak Tiranë” dhe ka poezitë e zgjedhura të viteve 1990- 1996; vëllimi i tretë ka titullin”Urna e vogël” dhe përfshin poezitëe zgjedhura të viteve 1997-2003 dhe, vëllimi i katërt me poezitë e zgjedhura të viteve 2005-2010 ka titullin “Një buzqëqeshje e pabesueshme”. Botimi ka ruajtur drejtshkrimin e kohës. Dhe do të vijojë botuesi fisnik i “Neraidës” me botimin e plotë të veprës letrare të Fatos Arapit duke ndjekur kriterin kronologjik sipas gjinive e llojeve letrare, sipas fushave dhe nënfushave të diturisë që autori ka lëvruar. Ja çfarë shkruan Poeti në fillim të vëllimit të tij të parë serial me Poezi të Zgjedhura “Më jepni një emër”:

“Dy fjalë

Sa herë botoja diçka, unë nuk e lexoja. Thellë vetes më mundonte dhembja: mund ta kisha bërë më të mirë. Dhe më e rëndësishmja: një poezi e botuar je ti, është shpirti tënd. Jo ai që ti mendon për veten, por ai që je në të vërtetë. Në jetë mund të sillesh ndryshe nga ç’je, mund ta zbukurosh veten, mund ta fshehësh. Nuk është diçka e jashtëzakonshme hipokrizia e përditshme njerëzore. Ajo shpesh na bëhet natyrë e dytë. Në art jo, në poezi jo. Në shpirtin tonë, fatlumturisht, ka një këndth, një kthinë, ku nuk hyn dot shtirja, hipokrizia. Atje është arti, ai i vërteti, dua të them. Jeta ime ka kaluar nëpër kohë tmerrësisht të rënda, që shtrihen gati prej fillimit të shekullit të 20 – të. Ndër mokrat e fatit shqiptar, ajo ka qenë tepër e vështirë dhe tragjike. Sa mund t’i qëndroja besnik vetvetes? Çfarë Fatosi krijova prej vetes sime? E keni në veprat e mia. Ju them sinqerisht se, cilido që do të jetë njeriu që ju takoni aty, unë përsëri do të ndjej dhembje. Nuk do të jem i kënaqur prej tij. Përherë ka diçka të paarritshme drejt së cilës duhet të shkojmë. Fatos Arapi”.

Pak biografi letrare

Fatos Arapi, pasi kreu gjimnazin në Vlorë dhe përfundoi studimet e larta në Sofje të Bullgarisë në Fakultetin e Matematikës dhe të Ekonomisë, ka punuar shumë vjet mësues, gazetar dhe pedagog në Fakultetin Histori- Filologji të Tiranës. Fatos Arapi, bashkë me Ismail Kadarenë dhe Dritëro Agollin qenë një treshe e fuqishme, të cilët  bënë pjesë ndër ata poetë që sollën një kthesë të rëndësishme në poezinë shqiptare të viteve ’60. Arapi solli në këtë poezi elemente të modernizmit, madje të hermetizmit. Disa herë ka fituar çmime kombëtare e ndërkombëtare për poezi, ndërsa krijimet e tij janë përkthyer në shumë gjuhë të botës. Në vitin 2008, Fatos Arapi fitoi “Kurorën e Artë” në veprimtarinë letrare ndërkombëtare, që shndrrohet në  një manifestim poetik “Mbrëmjet poetike të Strugës” dhe është i pari poet shqiptar që e ka fituar këtë çmim të madh, në historinë 50 vjeçare të Netëve poetike Strugane. Fatos Arapi ka botuar libra me poezi: “Shtigje poetike” (1962), Ka botuar vëllimet poetike “Shtigje poetike” (1962), “Poema dhe vjersha” (1966), “Ritme të hekurta” (1968). “Drejt qindra shekujsh shkojmë” (1977), “Fatet” më 1979, “Duke dalë prej ëndrrës” (1989), “Ku shkoni ju statuja” (1990), “Dafina nën shi” (1991), “Ne, pikëllimi i dritave ” (1993),”Më vjen keq për Jagon ” (1994), “In – tenebris” (1996),” Gloria Victis” (1997), “Më duhet një gjysmë ëndrre” (1999), “Vëllezër Hamletë” (2001), “Ah, sikur të isha një përrallë” (2003), “Shëtitje pa veten” (2005), “Një zemër falet për mua” (2005); si dhe përmbledhjet poetike “Kaltërisa”, Prishtinë (1971), “Poezi të zgjedhura”, Tiranë (1974), “Poezi”, T. (1983), “Antologji personale” T. (2001), “Eklipsi i ëndrrës” T. (2001), “Dorë për dorë me tragjedinë”, Tetovë (2004), “Fatos Arapi, Selected Poems”, Struga, 2008 etj. Një vend të dukshëm në krijimtarinë e tij, krahas lirikave  të shkurtra, zenë poemat “Drashovica”(1961), “Alarme të përgjakura (1966), dhe “Antiburokratike”(1968). Ndër librat e tij me tregime veçojmë “Horrat e ndershëm” (2007). Fatos Arapi ka lëvruar dhe novelën, si “Patat e egra” (1970), “Dikush më buzëqeshte” (1972), “Cipa e borës” (1985); “Unë vdiqa në brigjet e Jonit”, 1993; “Gjeniu pa kokë” (1999), “Nuk shitet shpirti në tetor” (2002)  si dhe romanet “Dhjetor i shqetësuar” (1970), “Shokët” (1977), “Deti në mes” (1977). Kritika shqiptare ka mendimin se, në prozën e tij ndihet një fillesë poetike në kapjen e motiveve, ndonëse jo kurdoherë subjektte shtjellohen me shtrirje të gjerë. Ky përfundim vlen për t’u diskutuar, sepse dhe në detin e prozës, autori lundron hijshëm me anijen e bardhë të poezisë, që kurrë s’ka kthim prapa dhe çan dallgë. Ndonjë dhe s’ i shikon. Varet nga lentet që përdor. Ndoshta duhet të shikojë syri i studiesve të huaj, që s’kanë komplekse, edhe në këtë lëmë. Krijuesi vlonjat Pali Shtëmbari, psh., novelën “Dikush më buzëqeshte” e quan simbol të prozës tonë, e cila prodhon shije estetike me frazën e shkurtër, me moszgjatjen në të shprehurit pavend, përpos ngjyrimit të veçantë poetik që  përmban fraza. Dhe habitet se përse kritika hesht. Gjithashtu, F. Arapi ka shkruar dramat: “Partizani pa emër” (1962), “Qezari dhe ushtari i mirë Shvejk, në front e diku…” (1995). Në vitin 2000 botoi biografinë historike “Kush ishte Vllasi?” kushtuar vëllait të tij partizan i Luftës për Çlirim, vrarë në mënyrë misterioze mbas luftës. Ka shkruar edhe vëllimin me kritikë letrare: “Fjalë për poezinë” (1987). Një kontribut të veçantë Fatos Arapi ka dhënë edhe  me botimet e studimeve dhe eseve për problemet e shkencës së folkoristikës (“Këngë të moçme shqiptare”, 1986), vështrime historike për Ballkanin, “Çështja shqiptare dhe kriza ballkanike”, 2001), për Vlorën, për poezinë, si për Lasgush Poradecin etj. Është marrë dhe me përkthime “Kënga e popujve”, 1978; “Këngë për njeriun” të Nikolla Vapcarov, 1981; “Poezi” nga Pablo Neruda, 1989; “Safo”, 1990; “Rrathët e Ferrit” nga Husto Horhe Padron, 1995; “Poezi të zgjedhura” nga Ëislaëa Szymborska, 1997; “Fluturimi i shpendit të kuq” nga Mateja Matevski, 2000;  “Providenca” nga A. Popovski, 2000 “Antologji e poezisë turke të shekullit XX”, 2001; (përkthime nga poezia spanjolle, kiliane, polake, bullgare, maqedonase, turke etj.). Ka botuar dhe librin me kujtime autobiografike “Kujtohem që jam”, 1997, që pa e lexuar, nuk besoj se mund të thotë kush: “Unë e njoh Fatos Arapin”. Ka botuar edhe shumë tregime, novela, studime e artikuj në faqet e shtypit të përditshëm apo në botime të tjera periodike. Zërin për të në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar e ka përgatitur Dalan Shapllo. Duke e gjykuar krijimtarinë e F. Arapit në kontekst, duhet të mos dëshpërohemi kur kemi kuptuar se libri me poezi “Ritme të hekurta” (1968) ka nota konformiste, si refleks i Revolucionit Kulturor. Ndërkohë, duhet të mos harrojmë se vëllimin “Më jepni një emër” (1972) diktatura ia ndaloi. I kritikuar me spastrimet e vitit 1973, s’kishte sit ë mos kthehej në karton ai libër i bukur: “Më jepni jë emër…/ Ku unë të jem tek ju,/ si jeta në pikën e gjakut;/ ku ju të ecni mbi mua,/ siç ecni në rrugë…./ Më jepni një emër…/ Ku brenda një bulëze loti/ të fluturoj si Ikari.”. Krahas shumë veprave të tjera letrare, ra në heshtje për një farë kohe si poet dhe nuk botoi gjë me peshë deri më 1989. Logjika e studimit të veprës së tij na fton që të dallojmë se, qysh  në hapat e parë ai paralajmëroi për një zë të veçantë në artikulimin gjuhësor të botës dhe të njeriut, një vizion të vetin mbi realitetin. Fillimet poetike të Fatosit do të jenë tematikisht të rrudhura e të reduktuara, duke u kushtëzuar nga rrethanat politike të kohës. Në frymën e hovit ndërtimor dhe të entuziazmit për çlirimin e vendit, që mbizotëronte brenda parimeve krijuese të realizmit socialist poeti shpaloste besimin se Shqipëria ecte drejt një rruge të re, të lirë, dhe ky besim bënte të përballohej më lehtë durimi dhe sakrifica. Brenda këtij vizioni, Fatos Arapi shpesh do t’i përqeshë e përbuzë burokratët dhe demagogët, si në poezinë “Antiburokratike”, apo do të sjellë disa veçanti përmbajtësore dhe ekspresive si në poezinë “Pse erdha në jetë”. Siç shihet, poeti i thur ode lirisë dhe “mejtimit të lirë” siç e quan ai. Është synim dhe ideal madhor, pas të cilit poeti magjepset dhe përbetohet. Lirikat e Fatosit janë të një niveli evropian, lirika universale, tërheqëse dhe emocionuese që bëjnë për vete çdo lexues në Ballkan, në Mesdhe, në Europë. Lirika te tij bëhen të afërta për qytetarët e botës, sepse ai paraqet figurë botërore në sferën e krijimit poetik, poet elitar shqiptar dhe një nga poetët e lartë të gjallë të ditëve të sotme. Fjala poetike e tij është moderne, universale dhe e përjetshme. Ka lënë këtë lloj përjetësie të flasë për të, ndërsa ai vetë ka zgjedhur të tërhiqet prej të qenit publik.  Dhe pret të enjten e datës 11 tetor 2018, si ditë e mirë dhe ikën “të lundrojë midis yjesh, … me ecje drite që s’ndalet…”

Studiuesit e huaj

Më vjen çudi, që brilantini poet shqiptar nga Zvërneci i Vlorës, i cili rrok lartësitë e qiejve letrarë të Europës (tash e  gjysmë shekulli fluturim pandalur e pa ulur lartësitë), nuk përmendet në veprën e natyrës enciklopedike  “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Tiranë, Akademia e Shkencave e RPSSH, 1985. Sinqerisht tronditem. Dhe hesht hidhur. Dhe vargu i Poetit është  lënduar. Atdheu i tij dhembja dhe varri. Ndërkohë, që  studiuesit e huaj, si Giuseppe Gradilone, Joyce Lussu, Anté Popovski, Robert  Elsie etj., shkruajnë studime shkencore me vlerësime të kalibrit europian dhe universal për Poetin e Madh Shqiptar Fatos Tol Arapi: Anté Popovski -“Poezia e Fatos Arapit është vertikalja estetike dhe morale e poezisë bashkëkohore shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX. Vuajtjet përmes kohës së turbullt e të keqe, Fatos Arapi i përshkoi sipas rrugës ë vet, duke mbetur gjithmonë origjinal e i qëndrueshëm me veten, i pakapërcyeshëm e i afirmuar, me vërtetësi poetike e morale…Në mënyrë konseguente e me një vazhdimësi të sigurt ndërtoi vizionin e tij prekës dhe tragjik në poezinë e tij dhe u bë tribun i dinjitetit njerëzor”. Fatet shqiptare përmes poezinë së Fatos Arapit, lëvizin duke mbajtur në gjokse si hajmali prushe të ndezura nga hiri i jetës shqiptare. Me sy të lodhur nga akrepët e epitafeve , duke mos mundur të jetojë pa truppin dhe shpirtin e ullinjve, dorë për dorë me tragjedinë, autori e lut vdekjen që të respektojë fatin e tij njerëzor.  Janë homerike vargje të tilla: “Në kryqin e skeletit të Fatosit/ Kryqëzova gjithë padrejtësitë e botës./ Liria ime! Më mjafton ti,/ edhe pa Fatosin.”.  Joyce Lussu shprehet: “Karakteristikë e poezisë së tij është një ndërthurje e vazhdueshme e temave të mëdha historike e sociale dhe ato personale e intime; imazhet e revolucionit dhe të vajzës së dashur, ndjesitë familjare dhe të ndërtimit të një shoqërie të re, dalin me një frymë nga goja e poetit, me një stil autentik, pa skematizma”. Ndërsa Giuseppe Gradilone thekson: “Poezia e Fatos Arapit është një gur themeli në historinë e poezisë shqiptare: ai…duke u nisur atje ku kishin mbrritur Koliqi e Poradeci, dhe, duke përvetësuar mësimet e tyre për përtëritjen dhe pasurimin e lirikës së popullit të vet, shkonte më tej duke u bërë kështu sjellësi i një poezie akoma më moderne në përjetimin e fatit të njeriut…”. Është për t’u theksuar, se qyshnë fiilimet krijuese F.Arapi përdori forma poetike më bashkëkohore se kolegët dhe i dha tonin rinovimit të poezisë shqiptare .

Albanalogu kanadez Robert Elsie

Në librin enciklopedik “Histori e Letërsisë Shqiptare”, në kapitullin “Letërsia nën regjimin e Enver Hoxhës (1944-1985) dhe dalja nga izolimi”, duke shkruar për poezinë e sotme në Shqipëri, studiuesi Robert Elsie shkruan: “Më i mirënjohuri ndër poetët e sotëm shqiptarë, që e kanë zgjidhur dilemën e poetit me mision të paracaktuar është Fatos Arapi”. Dhe më tej: “Fëmijë i Bregdetit, Arapi nuk e ka humbur kurrë magjepsjen nga ujërat vezuellues të detit, nga shija e ajrit të njelmët dhe nga dielli i fortë i Mesdheut, të cilat vërshojnë dhe njomin vargun  e tij. Madje , prapa këmbimit plot patos të temave të prodhimit e të ndërtimeve industriale apo atyre politike në vëllimet e mëvonëshme, vokacioni i vërtetë poetik i tij mund të hetohet në krijimin e një baraspeshe midis harmonisë së valëve të detit dhe rrahjeve ritmike të qenies së tij. “U krodha në ujrat e Jonit,/ Në ngjyrat dhe dritat e tij./ Notoj mes përflakje mirazhesh./ Kthjelltësia e tyre më prek/ E më rrënqeth trupin… dhe ndjej/ Nëpër shpirtin tim,/ Si rryma të kaltra gëzimi/ Shkojnë dritat e ngjyrat e Jonit./ Si rryma të kaltra gëzimi.” Duke dhënë një mendim të përmbledhur e substancial, Elsie rrok edhe prodhimtarinë letrare të Arapit në  lëmin e prozës, duke e cilësuar kryesisht poet, që nuk i nënçmon prozën dhe kritikën letrare, edhe pse studiuesit në fjalë, një pjesë e letërsisë në prozë e autorit  i duket jo fort bindëse. Telegrafisht mund të theksojmë se romani “Shokët” ( Tiranë, 1978) rrëfen për brengat e Azem Bungës, fshatar nga Bregu i Labërisë, dy bijtë e të cilit janë vrarë njëherësh në luftën e rezistencës, kurse ai vetë e ndjeu detyrim të paktën t’i varrosë në mënyrë të duhur. “Kritikët, – shkruan Elsie- e interpretuan romanin si një kundërpërgjigje ndaj romanit “Nëntori i një kryeqyteti” të Kadaresë, të cilin Arapi e kritikonte ashpër. Deti në mes” (Tiranë 1986) ka vënë në qendër vuajtjet dhe fundin tragjik të një njësie ushtarësh italianë  në vjeshtën e vitit 1943. Duke u munduar t’i shpëtojnë një kasaphane tjetër pas kapitullimit të trupave italiane në Shqipëri, ky grup djemsh ushtarë, të braktisur në rrugë të madhe diku buzë bregdetit jugor të Shqipërisë, gjen strehë në kishën e Trinisë së Shenjtë me shpresën e kotë se mos gjejnë ndonjë varkë që t’i shpjerë shëndoshë e mirë në Itali”. Duket se kemi disa pika takimi në prozën e gjatë të F. Arapit për vizionin e tij letrar e njerëzor të përafërt me atë të bashkëpatriotit të tij humanistit universal Petro Marko apo me botën e madhe të titanit Hemingëay (Ernest Heminguej).

Kritika shqiptare

Po ashtu, kritika e mirëfilltë letrare dhe stuiduesit më në zë shqiptarë, si Ali Podrimja, Ali Aliu, Agim Vinca, Isak Shema, Razi Brahimi, Jorgo Bulo, Dalan Shapllo, Gjergj Zheji, Bashkim Kuçuku, Roland Zisi, etj. Ndërkohë, patjetër, që në botimin më të ri të nivelit akademik “Fjalor Enciklopedik Shqiptar” (Shih: FESH, vëll. 1, Tiranë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2008, f. 86-87) ia paraqet biografinë letrare: poet, prozatore e eseist, që nisi të shkruajë qysh në vitet e studimeve, duke u orientuar drejt poezisë filozofike. Zërin për të në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar e ka përgatitur kritiku D. Shapllo. Fatos Arapi i përket brezit të poetëve të poetëve që në vitet ’60 të shek. XX sollën një mendim e figuracion të ri, duke e emancipuar poezinë e kohës nga rutina poetike dhe notat retorike të vargëzimit të angazhuar. Poeti u mbështet tek fryma e poezisë popullore dhe forca e saj përgjithësuese, duke iu larguar stilit narrativ, përshkrues. Tingëllim të veçantë në poezinë e tij kanë motivet kundër mendësisë burokratike dhe meskinitetit. Në disa nga krijimet, më të goditurat, Poeti evokon me nota himnike heroizmin e viteve të luftës antifashiste (kujtojmë ciklin “Në varrezat e dëshmorëve në Vlorë”, apo vargjet për Margarita Tutulanin, për Hysen Çinon, Teli Ndinin, për Shyqyri Alimerkon, për Vllasin…). Poezinë e tij e dallon mendimi përgjithësues dhe forca e dëpërtimit në botën e individit dhe përsiatjet e tij subjektive. Me kalimin e viteve ajo është bërë më metaforike; përmes vargjeve eliptike dhe përmes simbolit e alegorisë, ajo synon të hyjë në nënshtresat e ndërgjegjes dhe në të fshehtat e shpirtit njerëzor. Disa motive të poezisë së tij pasqyrojnë tragjizmin e jetës njerëzore, bëjnë fjalë për një horizont të mjegullt, brenda të cilit ndihen ankthe dhe pasiguri. Metonomia, simboli, detajete goditura i japin forcë shprehëse kësaj poezie. Vargu i Fatos Arapit është një gërshetim i vargut klasik me vargun me ritëm të lirë, që fiton një tingëllim origjinal. Me të drejtë, studiuesi dhe poeti Agim Vinca vëren se në krijmtarinë e F. Arapit ka dy linja poetike, ka dy lloj inspirimesh qytetare dhe letrare: linjën e frymëzimit kolektiv  (me bllokun poetik për atdheun, me të kaluarën dhe të ardhmen e tij, për marrëdhëniet e reja shoqërore, afirmimin evlerave njerëzore e atdhetare, me kundërshtimin e psikologjive negative për kohën, me lirikat e dashurisë për natyrën etj., etj.) dhe linjën e frymëzimit intim, ku poeti shfaq preokupimet e veta intime, zbulon botën e tij të brendshme, përsiat për jetën, dashurinë, natyrën, edhe për vdekjen”. Këngëtari i Pavarësisë, i paharruari Ali Podrimja, në parathënien e vëllimit me poezi të zgjedhura “Eklipsi i ëndrrës” (2002), si lexim i një dëshpërimi, kur ndjen në poezinë si klithmë denoncimi “Dhe je Evropë” vargjet e Fatosit tonë që i thur popullit të tij “Ç’të bëjë vdekja me vdekjen tënde/ i pavdekshmi im?”shkruan: “Fatos Arapi ndaj momentit të pikërishëm të shoqërisë shqiptare është mjaft kritik. Kërkon shoqëri të pastër e dinjitoze. Nuk mund të pranojë “se se masakrojnë ëndrrat në gjumë”. Duke lexuar jo vetëm poezitë e tij, frikësohem se nuk po tregohemi më të kujdesshëm. Shqipëria ëshët shenjë, “i vetmi që ka mbetur”… e pranon poeti. “Përtej është koha ku s’mund tëshkelim”. Dëshpërimi i tij është dhe dëshpërimi ynë për gjysmën tjetër të ëndrrës, kur të dalim nga eklipsi i saj. Vetëm dhembja mund t’i bashkojë njerëzit dhe t’i vërë në lëvizje, pohon Podrimja dhe është dakort me Poetin tonë se duhet të kemi raportetë tjera jo vetëm me Evropën, që të mos mbesim vrimë e zezë në univers. Ali Aliu shkruan: “Te figurshëmria poetike e Fatos Arapit zbulojmë ngjyrat e një horizonti të hapur, të kaltër, hetojmë tonet që synojnë pushtimin e kaltërsive dhe të horizonteve të pafund. Figura poetike e Fatos Arapit, zakonisht është përmasash universale kozmike – ajo sikur përherë lakmon dhe synon sinteza të gjithëpushtetshme duke qenë përherë e thellë posaçërisht në mendim”. Studiuesi i poezisë në letërsisë bashkëkohore shqipe Roland Zisi shkruan: “Fatos Arapi është investuar në poezinë shqipe për një krijimtari të fortë atdhetare e shoqërore. Ai shfaqet gjithmonë i dashuruar me Atdheun, me Shqipërinë e shqiptarët, nuk i idealizon e hyjnizon, madje ndonjëherë edhe i qorton e kritikon, por gjithmonë ruan në zemër e në shpirt mirënjohje përvujatëse…ai mbetet poeti i besimit tek Atdheu, Liria dhe Njeriu, poeti i shpresës, si pika e fundit e jetës njerëzore. Këtë mesazh përcjell edhe poezia me titull “Edhe pak, zemra ime”, me të cilën ai përmbyll përmbledhjen poetike “Ah sikur të isha përrallë”. Sepse poezia e Fatos Arapit më mbush me dritë të bardhë e të ngrohtë letrare, nga që poezia e tij ka fiuar vlera të plota dhe universale, kam bërë  një poezi si prelud për detin e Vlorës, ku këndoj: Pijmë birrë e valë, e këngë e zjarr,/ e gurgullullojmë si rruaza xhevahiri,/ vargjet për ty burojnë ujëvarë,/ i vemë kurorë një gjethe ulliri./ Krijojmë e ndezim diellin si Fatos Arapi,/ Si zogj furtune në buzë të detit,/ s’është gjë takimi i mbretit me mbretin/ para takimit të poetit me poetin!

*Bibliograf, studiues,

Përgjegjës i Bibliotekës Shkencore

“Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali’, Vlorë, Albania

NDERIM 175 VJETORIT TË LINDJES DHE 100 VJETORIT Të VDEKJES TË ATIT TË PAVARËSISË/

Nga Albert HABAZAJ*/

Abstrakt: Historia me racionalitetin e saj koherent dhe folklori me emocionin karakteristik e vlerësojnë meritueshëm Ismail Qemal Vlorën për aktin e madh të Pavarësisë, si themeluesin e shtetit shqiptar. Me bulëzimin e Demokracisë, sidomos gjatë viteve 1995-’97, pati një vërshim botimesh folklorike apo të ashtuquajtura folklorike, por që nuk e morën statusin e korpusit “Trashëgimi kulturor i popullit shqiptar” për të plotësuar e vijuar tre vëllimet e serisë së “Epikës historike”. Cikli i këngëve historike, që ka të bëjë me përgatitjen e shpalljes së shtetit të pavarur shqiptar, me të cilin përfundon periudha e këngëve të pushtimit osman, është jo shumë  pasur. Ka vlera njohëse, edukative e artistike; por mbi të gjitha, ngjizja e ndjenjës kombëtare, si dukuri e re që  lindi me Lidhjen e Prizrenit e kthjelloi më tej ndërgjegjësimin atdhetar- kombëtar. Njohja e kombit u bë si njohja e vatrës ndër shqiptarë. Shtëpia e vogël e familjes në Kurvelesh, në Dibër, Himarë, Skrapar, Tepelenë, Koplik, Korçë, Prizren, Shkodër, Berat, Gjirokastër, Berat, Mirditë, Gramsh, Tetovë, Drenicë, Gjakovë, Arpicë, Lushnjë, Lezhë, Has, Kavajë, Krujë, Ulqin, Çamëri apo Labëri  … u barazua me Shtëpinë e madhe Kombëtare; u bë dëshirë e kërkesë e secilit njohja e kombit – këtë na tregon kënga. Veçse, edhe për këngët epike të Pavarësisë bazë është kriteri kronologjik dhe ato, “duke patur si mision kryesor pasqyrimin emocional të ngjarjeve të ndodhura realisht, kanë përmbajtje të angazhuar historike”(Dibra) 1), duke iu përgjigjur flakë për flakë ngjarjes madhore të Pavarësisë dhe rolit të saj vendimtar për jetën shqiptare. Në këtë punim do të trajtojmë pikërisht ravën folklorike të çelur nga Qemal Haxhihasani e Zihni Sako, qysh më 1956 me  “Këngë popullore historike”.  Mendojmë se ravijëzimi kronologjik na çon në gjurmët e arketipit dhe se krijimet foklorike, parë nga ne në konteks, jetojnë e qarkullojnë vetëm brenda atij komuniteti të caktuar që i pëlqen, që i dëshiron natyrshëm, jo teatrisht, nëpër skena folklorizante.

1. Hyrje në rrafshin krahasimtar: histori – epikë historike

Pavarësia e kombit shqiptar është tempulli ku shqiptarët i falen Flamurit dhe Plakut të Bardhë, që së bashku me Bacën Isë, me Luigj Gurakuqin, me Rasih Dinon (nga treva e Çamërisë), me tërë ata burra të lartë e me fisnike si Marigo Posio e trimëreshat e tjera shqiptare, i zbardhën faqen Atdheut tonë të lashtë, larë me diell, qëlluar me furtunë. “Luftrat ballkanike do ta përshkonin rajonin si një nëmë biblike” (Salleo) 11). Nga literatura historiografike mësojmë se ai fillimshekull i XX qe i stuhishëm, se në atë kohë lëvizja kombëtare për liri shtrihej anë e kand Shqipërisë, se ishin mbledhur shqiptarët e Rumanisë të kryesuar prej Ismail Qemal Vlorës e vendosën “mprojtjen e të drejtavet kombtare e shpëtimin e Atdheut prej lakmimeve sllave e greke, dhe në Vlonë me 28 Nanduer 1912 i u gjegj mbledhja e përgjithëshme e përfaqsivet të të gjitha visevet shqiptare qi shpalli mvehtësín e Kombit. Kronisti i asaj dite historike, kështu shkruen: Më 3 ½ hapet mbledhja… Në krye të sofrës rrin Ismail Qemali… Afër tij âsht Don Kaçorri… Aty pranë gjindet edhe Luigj Gurakuqi, i cili, në ketë çashtje âsht, me të vertetë dora e djathtë e Plakut” (Kamsi) 7).

Pavarësia mbart sakrificat e shumë brezave, duke u kthyer në një vepër popullore, në themelet e së cilës kishte vënë gurë gjithë Shqipëria. Akti historik për shpalljen e Pavarësisë pati qëllim shpëtimin e vendit nga copëtimi i huaj, ruajtjen e tërësisë tokësore dhe fatin e kombit (FESH, 2009:2560) 4), por  shteti i ri shqiptar, në vijimësi, pati një sërë problemesh e vështirësish, “për ngjarje të ndryshme, akte uzurpimi të tokave shqiptare nga fuqitë ndërluftuese të kohës, si austrohungarezët, francezët e italianët, bukur na e sjellin një situatë të tillë edhe vargje popullore të shkëputura nga një tekst kënge i kohës: “Shqipëri, o shkëmb e gur,/ Vrite, prite për Flamur,/ Bota hiq e ti-në vur”. Këngët e kësaj periudhe të re historike për Shqipërinë dhe për shqiptarët bashkëudhëtojnë përgjithësisht me vetë historinë, brenda specifikës së folklorit, që në tërësinë e vet nuk është fotografim i realitetit, por pasqyrim artistik” (Xhagolli) 13) i asaj ngjarjeje reale, me personazhe konkretë, zhvilluar në kohë të caktuar dhe në hapësirë përkatëse.

2. Në gjurmë të botimeve të para folklorike

Nga botimet më të vjetra folklorike, Qemal Haxhihasani e Zihni Zako, më vitin 1956 na japin tri këngë, që janë nga lulet e para të ciklit të periudhës së Pavarësisë. E para, regjistruar në Kabash-Gramsh, me 9 vargje të ngjeshura, lakonike, të thjeshta por domethënëse, na vjen me këtë variant: “Medet, shokë, na mori malli,/ Ku gjindet Smail Qemali?/ Në Paris, brend te krali,/ hyn e del si zog sorkadhi:/” Shqipërinë dua t’ma ndani,/ Kanë zbritë komitat nga mali,”/ “ Fol, o Smail Be me gojë!/ Merre Flamurin në dorë,/ Ngule në Sazan e Vlorë.” (Këngë popullore historike, 1956:248) 8).  Një tjetër këngë simbolike e Pavarësisë, shumë e përhapur dhe në treva të tjera, që qarkullon me variantet e komuniteteve përkatëse, edhe në Himarë, në Vranisht, në Tërbaç, në Dukat, më gjerë në Labërinë e Gjirokastrës, Tepelenës, në Mallakastër e më tutje hapësirave polifonike, herë si këngë, herë si valle, diku duke shtuar një varg apo duke hequr një tjetër, por gjithsesi thotë artistikisht bukur profilin historik të Uratës së Flamurit Kombëtar, e regjistruar në Radhimë-Vlorë: “O Qemal kur të përzunë,/ Kur desh të të zij’ Turqia/ Dhe një çikë prá të zunë;/ Erdh e të mori gjemia,/ Brënda në Paris të shpunë,/ Atje ku ish katimia./ Seç u ngrit krali në gjunjë,/ Mbretëresha dhe e bia./”Cili je ti, more burrë,/ Që kërkon vulat e mia?”/ “Unë jam Smail Qemali,/ Prapa më vjen historia.”/ Të shtatë vulat ja dhanë,/ Po do mos dojë Turqia./ “ Do dojë, se s’është punë,/ Është e jona Shqipëria!/ Sazan e Karaburun/ Janë vatanet e mia,/ Nëpër mes i ndan një lumë,/ Nga juga është Greqia”. (Këngë popullore historike, 1956:248) 8.1). Në 20 vargje memoria sociale e popullit na sjell një epos të tërë, me  hartën e duhur gjeografike, në konteks, me udhëtimin historik, atlasin moral dhe etnopsikologjik të një kombi dhe nga ku kuptojmë sesi një njeri me emër të përveçëm shndërrohet, nga bëmat e tij, në një idhull, në një shenjt, në një Emër të Përgjithshëm, me të cilin kuptohen gjithë shqiptarët, sepse ai bëhet simbol i shqiptarit të lirë, të pavarur e demokrat në ballafaqimet ndërkombëtare, në mejdanet diplomatike për civilitetin e vendit të të parëve të tij.

Me 10 vargje na vjen kënga e regjistruar në Kuç- Kurvelesh: “Më njëzet e tet’ nëntorë/ Më këmbë u ngre Shqipëria;/ Smail Qemali në Vlorë,/ Me gjithë shokët e tia,/ Çi tha popullit me gojë: “Posht’ o shokë, robëria! Evropa le ta dëgjojnë:/ Nuk ka vënt këtu Turqia!/ Ja të vdesim, ja të rrojmë,/ Është e jona Shqipëria! ”. (Këngë popullore historike, 1956:249) 8.2).  Kënga flet vetë; ajo bëhet zëdhënëse e historisë, kronikë e ngjarjes sipas mendësisë popullore, i cili derdh artin e shpirtit të tij nëpërmjet këngës. Më 28 nëntor Shqipëria u bë shtet i pavarur. Kryengritjet dhe gjaku i derdhur për pesë shekuj me radhë sollën frytin e dëshiruar: Populli shqiptar theu prangat e robërisë dhe fitoi pavarësinë e tij kombëtare duke u njohur si shtet më vehte. “Ku ngrihet Flamuri, ngrihet Kombi! Kur rrëzohet Flamuri, rrëzohet Kombi” (Luarasi) 9).  Studiuesi i njohur i fushës prof. Bardhosh Gaçe, kur trajton ngjarjen kombëtare të shpalljes së Pavarësisë, ndër më të ëndërruarat e shqiptarëve përgjatë gjithë kohës së pushtimit pesëshekullor osman, nënvizon se ky çast i njohur historik u reflektua në të gjitha trevat shqiptare me kushtime atdhetarie dhe këngë. Po citojmë: “Plakut të Vlorës dhe gjithë dërgatës nga gjithë vendi iu kënduan këngë heronjsh dhe trimash, mendje ndriturish dhe patriotizmi shqiptar” (Gaçe) 5. Në librin e tij kushtuar përjetësimit të emrit të Atit të Pavarësisë në shpirtin e popullit prof. Gaçe ka botuar një monografi shkencore (Gaçe) 6, ku përfshihen 466 materiale folkorike, nga të cilat 262 njësi folkorike – këngë të gjinisë së Epikës popullore, lloji i Epikës historike;  94 njësi folklorike të gjinisë së Poezisë lirike të llojit të Lirikës familjare, nga të cilat 57 vaje [vajtime], 37 këngë të lindjes e të djepit [ninulla], si dhe 110 rrëfime popullore, gjurmuar e mbledhur te burimi, në trevat mbarëshqiptare me dashuri e vërtetësi, sipas kritereve shkencore të fushës së Folkoristikës. Vlen të theksojmë se, krijimet folklorike të Selim Hasanit, në vijim kronologjik të botimeve, që kanë lënë gjurmë në formimin atdhetar të komunitetit dhe në zbukurimin e botës ndjesore, duke i përmirësuar njerëzit jo vetëm estetikisht, i boton më 1966 Instituti i Folklorit, ku krahas kontributit të prof. Zihni Sakos e Arsen Mustaqit, është e tejdukshme puna e “profesorit të pashpallur”, të bardhit Qemal Haxhihasani, që “në fushën e botimeve të folklorit shqiptar është më i shquari” (Xhagolli) 14). Ja si këndon xha Selimi i Brate, në shtratin e folklorit tradicional të krahinës së tij. Tre këngë të botuara, marrë nga hejbeja me këngë labe e xha Selimit  po i citoj, sipas kërkesave fonetike, edhe për kujtim e mirënjohje ndaj folklorit të tij sinkretik: Kënga e parë – me 16 vargje:” Më dymbëdhiet’ senè/ flamuri në Vlor’ u ngre,/ me zhëgabë Skënderbe. /Pesëqint vjetë ku qe?/- I kishnë vënë perdè./ (e kishin lënë në errësirë) – Kush e qirti shiqarè?/ – Ai plaku halleve./ patërjoti Smail Be;/ me gazeta nënë dhe,/ me shokë nja dy a tre./ Mëretit vajte i the,/ Dua sha përmi ylqe,/ do të hap një mod’ të re;/ do vë lule një bahçe!- unë të sho’ se ç’mëndje ke,/ po, sa të mund, do të çkre”. Xha Selimi është lindur rreth vitit 1886 në një familje të varfër, kështu që mund të justifikohen turqizmat në vargjet e kënduara apo të hequra valle aty për aty nga ai, si t’i vinte situata, ç’i kërkonin e ç’ pëlqenin njerëzit që e rrethonin në atë kohë në lagje, në mëhallë, në fshat, në miqësi, në luftë. Kënga e dytë është me 19 vargje: “Smail Beu i varfëri/ s’desh çifliqe, pasuri,/gjezdis me libra në gji,/ lufton kundraj me Turqi:/ – Ku jam, se dua të di,/shqipëtar a turçelli?/ E dua, se kam të drejtë,/ nga Parizi pse më çkretë?-/ Gjezdisi det e steretë/ me ca libra të mëshetë,/ nga Skënderbeu kish gjetë./ Nëntëqintedymbëdhjetë/ flamurë në Vlor’ e ngretë./ Foli Smail Beu vetë:/ -Ka qën’ i bllokuar gjetkë,/ ky është flamuri ynë!/ bëjnë ca sikur s’e njinë/ Esat Pasha me Myftinë,/ Kosovën në bot’ e shinë.-  Më tej, vetëm me 10 vargje, përsëri xha Selimi këndon, duke i mëshuar dëshirës madhore të Plakut të Bardhë: përparimin e shqiptarëve nëpërmjet mësimit të gjuhës shqipe, me shkollim e diturim për ta bërë Shqipërinë “ lule mes shoqeve: “Shqipëri, lule burbuqe,/ ke qënë në mes të ujqe,/ në mbëretërinë turke,/ pesëqint e ca vjet mbushe,/ tinë shqip e ata turçe./ Qysh u ndave, u çkëpute?/ Kërkon Qemali hudute./ Libra, propagandë fute,/ nëpër shkolla, nëpër burqe,/ qirte Flamurin në dukje”. (Rapsodë popullorë. Selim Hasani: 1966) 10 ).

Ciklin e këngëve të të periudhës së shtetit të pavarur shqiptar e pasuron më tej botimi “Epika Historike, vëllimi 3”, realizuar nga Akademia e Shkencave, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë. Vepra e Ismail Qemalit për bashkimin një nga një të viseve të ndryshme të vendit regjistrohet dhe jepet në 13 këngë të tjera, të sistemuara sipas kriterit kronologjik. Shpallja e Pavarësisë, figura të veçanta si Ismail Qemali e Isa Boletini kanë prirjen të këndohen në përmasa gjithëkombëtare dhe fillojnë të futen me një perspektivë gjithmonë e më të gjerë në fondet poetike gjithëkombëtare, për shkak të peshës specifike të ngjarjes dhe gjesteve të heronjve, për rolin e veçantë në forcimin e ndërgjegjes kombëtare popullore etj., të cilat natyrshëm rrisin dhe potencialin artistik të këtyre krijimeve folklorike të karakterit epik. Kronika poetike e ngjarjes ja si vjen në një variant të Smokthinës – Vlorë: “Shqipëri, moj, shkëmb e gurë,/ Shqipëri, moj, Shqipëri! (përsëritet pas çdo vargu)/ Vrite, prite për flamur,/ Bota hiq e tinë vur,/ Evropa lësho e zur!” vetëm në 5 vargje shprehet vendosmëria e popullit tonë në luftrat shekullore për çlirimin e tij kombëtar. Ja si i këndohet nga treva e Dukatit Simbolit tonë: “O Flamur i Shqipërisë,/ O Flamuri kuq e zi,/ Rrugës tënde legjendare,/ Seç shkrove një histori./ Pesë shekuj ti qëndrove/ I fshehur brenda në gji,/ Të ngriti Smail Qemali,/ Bashkë me shokët e tij. Me Shpalljen e Pavarësisë mbyllet epoka e sundimit të huaj, epoka e errësirrës mesjetare dhe e robërisë së urryer, me kurorëzimin e luftës heroike të të parëve tanë, me shkëlqimin legjendar të Gjergj Kastriot- Skënderbeut, me “treqind kryengritje në katërqind vjet” për liri e pavarësi. Mozaiku i këngës zbukurohet me një variant nga Bregdeti, pikërisht nga Qeparoi i kapedanëve: U ngre Flamuri në Vlorë,/ Fol, Ismail Vlora, folë!/ Gjithë Evropa ta dëgjojë,/ Se shqiptarët u mbëlodhë,/ Karar dhanë në një gojë,/ Që më vete të qëndrojnë,/ Gjithë ç’janë shqipëtarë,/Jan’ vëllezër të pandarë,/ Siç ishin me Skënderbenë,/ Kur e tundën gjithë dhenë. Me një gdhendje  mjeshtërore na e sjell portetin e Plakut të Flamurit kënga e Tërbaçit: “Ç’të them për Smail Qemalë,/ Trimin me shokët e rrallë,/ si mali me bor’ të bardhë,/ në at’ luftën me Ballkan,/ bashkë me shokët asllan’,/ E ndau Shqipen mënjanë./ O Malo ballëkurorë,/ të mbeti shkaba në dorë,/ Që kur e ngrite në Vlorë./ O Malo, o diplomat,/ Shkrove histori të artë!” Pa shumë  shkollë ishin krijuesit popullorë në atë kohë kur ka lindur e është përhapur kënga, por intuita, zgjuarsia popullore diti  t’i nuhasë zhvillimet e kohës dhe personazhet historikë, t’i përpunonte shpejtësisht në “laborator” dhe ta qepte këngën në vend, e cila ngjitej e qarkullonte, se pëlqehej. Ja një tjetër këngë nga Vërmiku: “Smail Qemali me halle,/ O Smail, o trim,/ Trim, o more trim (v.2-3 përsëriten pas çdo vargu si refren)./ Bëre punën më të madhe,/ Me flamurin kuqe alle,/ Që ngrite male më male,/ Shqipërinë na e ngjalle”. Nga Velça-Vlorë na vjen ky variant që pëlqehet dhe në trevat përqark: “Tundu, tundu, o Flamur,/ Marshalla, ç’lëshoke nur, /Përmbi shkëmb e përmbi gur! /Smaili të vuri vulë! /Aferim, o Smail Be,/ Evropës rrotull i rè,/ Flamurin në Vlor’ ngulè/ Smail Be, o diplomat/ Na e ngrite kokën lart!” Një njësi folklorike shumë interesante na e dhuron treva e Dibrës: “ Nëpër fusha, nëpër male,/ Vrapon poplli tuj kcye valle;/ Nalt e ngritëm njat Flamur,/ Mi çdo shkam e mi çdo gur;/ Njat Flamur me shqipe mali,/ Na e kish çu Smail Qemali./ Kur Flamurin nalt e ngritëm/ Krisën pushkët, të gjith’ britën:/ Rroft’ Flamuri, rroft’ Shqipnia,/ Anekan sod shndrit Liria! Bën aluzion kjo këngë për vendimin e Kuvendit Kombëtar për Shpalljen e Pavarësisë (28 nëntor 1912). Ismail Qemal Vlora si kryetar i Kuvendit Kombëtar, shpalljen  e Pavarësisë ua njoftoi gjithë krahinave të atdheut. Kjo këngë shpreh edhe entuziazmin e përgjithshëm me të cilin e priti populli i Dibrës, vendimin e Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare. Mund të kumtonin shumë se këngët e popullit për Pavarësinë rrjedhin si lumë, por dëshirojmë ta finalizojmë me një këngë të veçantë nga Vranishti i Vlorës, mbledhur e regjistruar në vitin 1960. Kënga është ngritur nga Qerim Tartari (dhe këtë e kemi verifikuar nga tre burime) më 1913, kur Konferenca e  Ambasadorëve, duke caktuar kufijtë e Atdheut tonë padrejtësisht, la jashtë tyre Kosovën : “Ç’ësht’këjo që na ka ngjarë/ Nënë Shqipëri? (përsëritet pas çdo vargu)/ Dhe malet në hall kan’rarë,/ Se u prem’ e se u vramë,/ Për liri, për trojet tanë./ Të mëdhenjt’ (e ka fjalën për Fuqitë e Mëdha) paçin belanë,/ Që e trazuan dynjanë,/ Mëmëdhen’ më dysh na ndanë,/ Kosovën jasht’ na e lanë./ Po ne jemi shqipëtarë,/ Nga një nënë e nga një babë./ Kemi një Flamur e Shkabë,/ Jemi betuar ta mbamë!” (Epika historike, 3:1990) 2).

PËRFUNDIME

Qëllimi kryesor i këtij punimi ishte të nxirrte në pah botimet serioze nga krijimi folklorik për Pavarësinë e Shqipërisë, që daton më herët, që ka një vendlindje e një datëlindje si fillesë krijuese individuale (apo dhe kur lundron nëpër anonimat), sepse plotëson kriteret e sigurimit të statusit që ka folklori si një lloj i veçantë e specifik artistik; që  shndërrohet në krijimtari folklorike, sepse ka hyrë në qarkullimin folklorik të bashkësive të caktuara, të cilat dhe i cituam.

Njohja me këto fillesa folklorike të botuara mendojmë se përbën një tregues të mirë për të ditur se kush janë vërtetësisht botimet emblematike nga institucioni kompetent për Pavarësinë në peridhën e parë të mundshme kohore, që kemi gjetur nga veprimtaria botuese e institutit tonë.

Edhe pse janë këngë të epikës historike, nga kërkimet dhe vëzhgimet e bëra në terren, kemi vërejtur se ato bëjnë jetë aktive (kuptohet që nuk mund të jenë sot në krye të listimit të këngëve) natyrshëm, se pëlqehen e qarkullojnë, sidomos në Vlorë, ku u realizua dhe vepra e madhe kombëtare, apo në krahinën etnografike të Labërisë, ku kemi bërë ekspedita vetiake e studime.

REKOMANDIME

Stihia e botimeve folklorizante na kushtëzon që të qartësojmë veten së pari, miqtë studiues e komunitetin që këngët e atdheut janë ilaç dhe shërim, siç thotë Mjeshtri i Madh Lefter Çipa për këtë fakt: Këto janë botimet e para të mundshme, që gjetëm deri më sot dhe po i evidentojmë. Janë të besueshme si të tilla, sepse librat e botuar shënojnë vendin e vitin e botimit, folkloristët që janë marrë me përgatitjen për botim dhe botimin e njësive foklorike në libër, sipas kritereve përkatëse shkencore, si dhe institucionin që i ka miratuar këto botime. Ky fakt është i verifikueshëm me paraqitjen konkrete të librave që cituam më lart dhe mbyll shtegun e abuzimeve të botimeve pirateske dhe pamundësisht të verifikueshme, që, si rrjedhojë e “folkorit totalitar” (THIESE)  12), thatësira vargëzuese “kërryer” në vitin 1989, psh., na i paraqesin sikur janë botuar më 1923.

Këngë të tjera shumë të bukura për “Plakun e Pavdekshëm të Pavarësisë Shqipëtare” (Fetiu) 3) janë krijuar në rrjedhat e kohës dhe janë botuar nëpër almanakë folklorikë etj.; po ashtuu janë botuar më vonë edhe studime e monografi, por objekt i kësaj kumtese ishin  vetëm fillimet e këtyre botimeve folkorike.

Gjithashtu, kjo temë në të ardhmen mund të përfshihet në një studim më të gjerë, më gjithëpërfshirës, me shtrirje gjeografike në  gjithë trevat ndërshqiptare, me më shumë gjetje origjinale, larg sforcimeve e deformimeve folklorizante, të cilat vdesin akoma palindur.

BIBLIOGRAFIA

1- DIBRA, Miaser: Metafora në këngët popullore shqiptare; Tiranë: Akademia e Shencave, 2007, f. 266.

2- EPIKA HISTORIKE, 3; Përg. nga Qemal Haxhihasani dhe Miranda Dule (Botim i Akademisë së Shkencave të RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore), Tiranë, 1990, f. 33-46.

3- FETIU, Sadri: Folkloristikë; Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2009, f. 63.

4- FJALOR ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR: Tiranë; Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2009, f. 2560.

5- GAÇE, Bardhosh: Etnologjia dhe folkori shqiptar; [Fier], Ymeraj, 2016, f. 284.

6- GAÇE, Bardhosh: Flamuri dhe Ismail Qemali në këngë e rrëfime popullore; Tiranë, Toena, 1997, 376 f.

7- KAMSI, Gjon (“Ora e Maleve”, vj.1, nr. 32, me 10 Nanduer 1923); shih: Shkrimtarët Shqiptarë, pjesa II. Prej Lidhjes së Prizrenit deri më sot. Punue nën kujdesin e Ernest Koliqit nga Karl Gurakuqi: Tiranë: Gurakuqi, 1941-xix, f. 261-262.

8, 8.1, 8.2- KËNGË POPULLORE HISTORIKE, zgjedhur e pajisur me shënime nga Qemal Haxhihasani nën kujdesin e Zihni Sakos. Tiranë, Instituti i Shkencave, 1956, f. 248-249.

9- LUARASI, Skënder: Fjala shqipe; Tiranë, Naim Frashëri, 1961, f. 55.

10– RAPSODË POPULLORË. SELIM HASANI; Tiranë: Instituti i Folklorit, 1966, f. 11-12.

11- SALLEO, Ferdinando: Shqipëria: gjashtë muaj mbretëri; Përkth. Virgjil Muçi; Tiranë: Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, 2001, f. 40.

12- THIESSE, Anne- Marie: Krijimi i identiteteve  kombëtare: Europa e shekujve XVIII-XX: Përkth. nga frëngjishja Etleva Shiroka; Pejë: Dukagjini, 2004, f. 332.

13- XHAGOLLI, Agron: Etnologjia dhe folklori shqiptar; Vlorë: Triptik, 2007, f. 247.

14- XHAGOLLI, Agron: Përkushtimi ndaj botimit të vlerave folklorike; shih: Qemal Haxhihasani folklorist dhe mësues i rrallë (përmbledhje artikujsh të kolegëve) [Tiranë]; [2010], f. 141.

*) Master i Shkencave për Etnologji dhe Folklor,

 Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë.

Përgjegjës i Bibliotekës Shkencore “Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, Albania.